Nga Ture O Te Kawanatanga.

Hoani Taipua.—Ehiahia ana ahau ki te korero mo nga mahi o tenei Kawanatanga e pa nei ki te iwi Maori. Erangi he mate kei a matou kei nga Maori ta te mea kahore ano kia whakamaoritia etahi o nga Pire e ahei ai matou te whakaroaro ki te pai te pewhea ranei. E tino tono ana ahau me mutu rawa te mahi a te Kawanatanga e pupuri marire i a ratou pire Maori kia tata te mutu o te Paremete katahi ka homai ai. E hara i te mea na tenei Kawanatanga anake tenei tu mahi, erangi he pera tonu te mahi a era atu Kawanatanga. I te mea he tokoiti rawa nga mema Maori ko te mea tika rawa kia pai te whakamarama, kia ngawari rawa te tukunga atu nga ritenga katoa kia mohio ai ratou ki nga whakahaere a te Kawanatanga mo te iwi Maori. E mihi ana ahau ki te Kawanatanga mo ta ratou whakaaetanga ki te whakakahore i te utu pane Kuini mo runga mo nga riihi whenua Maori. He pono ano i whakaae era Kawanatanga kia whakangawaritia taua ture, he whakaae kau kaore i rite, koia ahau i miharo ai ki te koha e homai nei e tenei Kawanatanga. Kei te pai ano nga kupu mo te hoko whenua Maori, otiia kaua rawa e utaina mai he here he taimaha ki runga ki a matou whenua pena me era i roto i "Te Ture Whakahaere Whenua Maori, 1886," kaua rawa e homai he mea hei arai i te whakahaere pai a nga Maori i o ratou nei oneone. Kotahi tonu te mea hei titiro ma te Maori e hoko ana i tona whenua ko te utu rahi anake. Ko tena hoki te mea nui e tirohia ana e te Pakeha, a me pera hoki te painga e puta atu ki te Maori. Mehemea ka whakaekea he taimaha ki te whenua Maori page 16anake ka kiia e au he mahi tahae, e rite ana ki te muru. Mehemea he tohu aroha enei here na te Kawanatanga ki te iwi Maori, me arai te mahi hoko whenua, me waiho ko te mahi reti anake. He nui rawa hoki nga pitihana a nga Maori kua tae mai ki au e mea ana me mutu te hoko me te riihi ahakoa ki te Karauna ki nga Pakeha ranei, kia matua takoto nga whenua rahui e rite ana mo nga Maori. Mehemea ka waiho ko te Kawanatanga anake he hoko i o matou whenua, e kore rawa e puta he utu tika kia matou, ka haere mai nga Apiha hoko whenua a te Kawanatanga, heoi ka whakaae nga Maori ki ta ratou utu i homai ai ahakoa iti noa iho i te mea kua araia te hoko ki nga tangata rawaho. Kua rongo ahau ki etahi mema e korero ana e tika ana te waiho ma te Kawanatauga anake te mana hoko whenua Maori ta te mea kei te Tiriti o Waitangi taua tikanga. He pono tena, otiia na wai i takahi tuatahi i taua Tiriti? Na te Kawanatanga ra pea, ahakoa i takahi ano te Maori i taua tiriti, e hara i te mea na ratou te hara tuatahi. I whakapumautia i raro i te Tiriti o Waitangi a matou whenua, mahinga ika me a matou mana katoa kia matou, na titiro! kua tangohia katoatia enei mea ia matou inaianei, a mehemea ka haere tetahi Maori ki te tango i aua wahi mahi kai me era atu taonga i whakapumautia kia matou, ka araia ia, a kaore he huarahi hei kawenga i aua mana ki te Kooti. Ka kiia mai te kupu, kua riro katoa atu enei mea ia te Kuini. I te mea kua homai he Karauna Karaati kia matou, heaha te take i rere ke ai te ture mo matou, kaore e rite ki te ture e pa ana ki te Pakeha. Kore rawa ahau e pai ki te ritenga o tenei Kawanatanga ma te Karauna anake e hoko o matou whenua. Me waiho kia matou tonu te ritenga mo tera. Tena ia, mehemea ka homai he Pire ki tenei Whare hei mea ma te Karauna anake e hoko nga whenua a nga Pakeha. Ka pewhea ta ratou titiro? Ka tino maranga katoa ra pea nga mema Pakeha o tenei Whare ki te turaki, a nui rawa atu te whakahe. Na te mea ra he iwi ata noho te Maori koia ra pea te take i peneitia te tikanga mo ratou. Na mo runga mo te tikanga a te Pirimia ki te riihi i nga whenua Maori mo ake tonu atu, kahore he koha e puta mai ki nga Maori. Ka uaua rawa toku tohe kia kaua e riihitia e te Karauna a matou whenua mo te iwa-tekau—ma iwa tau. E rite tonu ana tenei mea ki te muru, ki te raupatu, e kore rawa e hoki mai a matou papa whenua kia matou mutu noa tenei ao. Akuanei e penei ana pea te whakaaro, kite mate te hunga nona, ka riro aua whenua ki te Kawanatanga. Kei te pena tonu toku titiro atu, kahore e rere ke. Ko toku kitenga ki te whakahaere whenua a nga Poari, he he rawa. He mate anake e pa ana ki te Maori. Titiro hoki ki te whakahaerenga o nga whenua Rahui o Te Tai Hauauru. Ahakoa i tukua rawatia aua whenua ki nga Maori, muri iho ka tangohia mai ia ratou ka tukua ma tetahi Poari e whakahaere, tona tukunga iho he aureretanga na te hunga nona, me te rere mai o nga pitihana ki tenei Whare. Kua rongo hoki tatou inaianei i mauria etahi riihi ki roto ki te Hupirimi Kooti a hinga ana nga Pakeha riihi. Na te mea he iwi matau te Pakeha i pai ai ki te riihi roa, ko matou ko nga Maori e tau hou ana ki tenei ritenga, kaore e pai. Me titiro hoki tatou ki te riihitanga o te Taone o Rotorua na te Kawanatanga i whakahaere, a heaha te aha. I ora koia nga Maori? Muri iho ka tahuri te Kawanatanga ki te hoko i aua whenua, whakahe aua nga Maori a ka rua nga tau e noho ana etahi o ratou ki Werengitana e rapu ora ana mo ta ratou mate. Hei tohu enei mo te whakahaere pai a nga Poari, a te Kawanatanga hoki. E ki matakite ana ahau i tenei kupu. Ki te riro ma te Kawanatanga e tiaki e whakahaere i o matou whenua ka pera tonu te he me te raruraru. Mehemea ka whakapuaretia te whakahaere a o matou whenua tera e nuku noa te utu e riro mai mo a matou hoko me a matou riihi. Otiia mehemea ka meingatia ma te Karauna anake e riihi e hoko, e kore nga Maori e whiwhi ki te utu totika. Kei te whakahe au ki etahi mema Pakeha e titiro makutu ana ki a matou whenua me ta ratou tono ki te Kawanatanga kia kaha ki te hanga i nga tikanga maro mo ana whenua. Kei te he rawa tenei mahi. I kite tonu page 17ahau inanahi ite mema mo Taranaki ara a Makuaia e patai atu ana ki te Kawanatanga mei kore ratou e whakaae ki te whakaeke i nga taake ki nga whenua Maori. He mahi poauau tenei. Mehemea kei te penei te mauahara a nga tangata katoa o tona takiwa ki te iwi Maori, he tohu ano kia tu ke kia nui te whawhai me te ngakau kino a nga iwi e rua kia ratou. No te tau 1859 hoki ka ara te pakanga ki Taranaki, a mai ano i taua wa ka noho ke ratou. Ina hoki a Te Whiti ma kaore e piri atu ki nga Pakeha. Na nga Pakeha ano te tino he i penei rawa ai te ahua. Kei toku ringaringa inaianei tetahi pitihana, he mea haina e te waru rau tangata e whakahe ana ki te ritenga kia waiho ma te Karauna anake e hoko i o matou whenua. Kei te tino whakahe hoki nga kai pitihana kia waiho ma te Kawanatanga e riihi e whakahaere roa ranei i a ratou whenua. Tuatoru kei te amuamu ratou inaianei ki te ahua o a ratou take paanga ki a ratou whenua. Kahore hoki ratou e pai ki nga whakatau kei roto i te Ripoata a nga Komihana mo nga whenua Maori. Kei au hoki tetahi kupu whakahe mo aua Komihana, kihai i pai ta ratou whakahuihui i nga Maori, ara kihai ratou i matua tuku panui kei te haere atu ratou ki mea kainga i te mea o nga ra, kia noho mataara ai nga tangata, a tae rawa ki te ra kua whakaritea, kua takoto marama te kupu. Tetahi kahore ahau i te mohio ki te putake i whakaturia enei Komihana. E hara i te mea na nga Maori te hiahia me te tono kia whakaturia aua Komihana. Kaua te Whare e mahara na nga Maori tenei hiahia. I haere ake aua Komihana ki Otaki a puta ana toku whakahe kia ratou mo te kore matua whakaatu mai i te ra e haere mai ai ratou. Me toku kiinga atu mehemea i tae mai te matahau i te tuatahi kua karangatia e au he huihui nui hei powhiri ia ratou. Pera katoa nga kupu amuamu a nga tangata kia ratou. Kati tena kei hoha te Whare. Heoi pea te take i tu ai toku hoa hei Komihana, ara te mema Maori mo te Tai Rawhiti, he mea tono pea e ona iwi kia tu ia hei pera. Otiia e tino pouri ana ahau mo tona urunga ki tena mahi. Pai atu me hemea i noho rawaho nga mema Maori katoa kia watea ai te mahi i nga mahi e tika ana ki roto ki tenei Whare. E hara i te mea noku ake tenei hiahia erangi i pena ano te kupu tohutohu a nga tini huihui Maori kia noho topu nga mema Maori tokowha, kia piri tonu kia kotahi te ki kia kotahi te rakau. A ki te kitea kei te pai nga tikanga a te Kawanatanga kei te ngawari mo te taha Maori, heoi me tautoko matou katoa i aua ritenga; ki te kitea ranei ko nga ritenga o tera taha kei te pai a me whai ki reira te ora. Kei te mohio koutou i pootitia au hei mema mo te Paremete hei turaki atu i te Ture Whakahaere Whenua Maori i paahitia e tenei Kawanatanga i te tau 1886. Ko nga tangata o toku Takiwa i tino kaha ki te whakakino i taua Ture. Nui atu nga pitihana kua tae mai ki au kia kaua e whakahoutia taua Ture; he mea tuhi aua pitihana e te waru rau tangata, a he tini ano kei te haere mai. E kore hoki e taea e au te takahi i nga hiahia a oku tangata, i te mea i tukua mai ahau hei mangai, hei whakarite i o ratou whakaaro io ratou hiahia. Ki ta matou titiro ki nga ritenga hou a te Pirimia ka pa he mate kia matou na reira e tika ana toku whakahe. Kati koa aku kupu mo naianei, kia homai nga Pire Whenua Maori ko reira whakaotia aku korero.