Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1886-1890

Paraire, te 27 o Hune, 1890

Paraire, te 27 o Hune, 1890.

Nga Maori O Te Hoiere Me Wairau.

Tame Parata.—He patai taku ki te Minita mo te Taha Maori, mehemea ranei i te mahia he tikanga hei whakatau i nga kereme a nga Maori a Ngatikuia me Rangitane e noho ana i te Hoiere me Wairau? I tu ano he Komihana hei whiriwhiri i nga kereme a aua Maori, tukuna mai ana te ripoata ki te Kawanatanga me te Whare, a heoi ano te mea e toe ana ko te whakarite i tetahi wahi whenua hei oranga mo aua Maori. I rongo au e whakaaro ana te Kawanatanga mo tetahi wahi kia hoatu mo ratou, a ko taku hiahia tenei kia mohio au mehemea ranei kua oti te whakarite kei awhea hoki te whakataua ai. Kua tukuna mai e aua Maori ki te Minita te rarangi ingoa o nga tangata mo taua whenua.

Te Miterehana.—Kua roa noatu te Kawanatanga e whiriwhiri ana i taua mea. I tuhia atu ano he kupu ki a ratou i te tau 1888, kua oti hoki i te Kawanatanga te whakarite he whenua mo ratou i te Kenepuru Raana; otira kihai i rite i a ratou kaore hoki ratou i kaha ki te whakaae mai ki tera. Na no naianei kua whakaae te tokomaha ki taua wahi. Ko taua whenua kei te retia inaianei a e rua ano pea tau te mutu ai te riihi; a kia watea taua whenua ka tahuri te Kawanatanga ki te whakatau i taua whenua ki a ratou, engari hoki kaore i rite rawa te pai o taua whenua ki ta te Kawanatanga i hiahia ai hei whenua ma ratou.

Pire Rehita I Nga Kaipooti
Mema
.

Hirini Taiwhanga.—Ka whaikupu atu au mo te Pire nei, a ka pooti hoki au kia korero tuaruatia. Ko te take, e hiahia ana au ki te whakauru atu i tetahi rarangi hou e ka tae ki te Komiti, he mea naku kia rua pooti ma nga Maori pera ano me ta te Ture o te tau 1867. I taua wa i uru ano matou nga Maori ki nga rouru pooti mema Pakeha me ta matou pooti ano mo te taha Maori. I te tau 1874 i whakawakia a Hone Mohi Tawhai raua ko Ranana mo te mahinga hetanga i te rouru, a riri ana te Whare mahia ana he Ture hou, kore atu ana to matou mana pooti rua. I te tuarua o nga rarangi o te Tiriti o Waitangi i tukuna mai kia matou te mana ki te pooti ki o matou mema Maori. I te tuatoru o nga rarangi o taua tiriti i tukuna mai kia matou te mana pooti mo nga mema Pakeha. E penei ana nga kupu o taua Tiriti, "Mo runga i tera e tukua ana e Te Kuini o Ingarangi ki nga tangata Maori o Niu Tireni tona tiaki Rangatira, e hoatu ana hoki ki a ratou nga tikanga me nga painga katoa e tau ana ki runga ki nga tangata o tona iwi ake." A e penei ana nga kupu o te rarangi matua korero o te Ture o te tau 1867:—

"Notemea i runga i te ahua rereke o nga take Maori ki o ratou whenua, me etahi atu take pera, kaore i ahei nga tangata Maori o Niu Tireni kia rehitatia ratou hei kai-pooti e mana ai ratou ki te pooti mo nga mema o te Paremete o nga Kaunihera Porowini ranei o taua koroni; a notemea e tika ana kia whakaritea he tikanga motuhake e tu ai he kaiwhakarite mo nga pononga Maori a te page 9Kuini i te Whara Paremete me nga Kaunihera Porowini o taua koroni:"

A i te 11 o nga rarangi o taua Ture e penei ana,—

Ka whaimana te Hupiriteneti me te Kaunihera Porowini o ia porowini, ki te hanga ture e tika ai kia pootitia tetahi etatahi ranei o nga mema o taua Kaunihera Porowini e nga tangata o taua porowini kua whakainana nei e tenei Ture kia pooti ratou mo tetahi mema o te Whare Paremete, a me whaimana hoki taua Hupiriteneti me taua Kaunihera Porowini ki te whakarite i tetahi takiwa i roto i taua porowini e mana ai nga Maori ki te pooti pera."

Na i runga i te mana o taua Ture i tika ano nga Maori kia uru ki nga rouru mehemea e whiwhi ana ki te whare, a he maha o ratou i whiwhi ki te whare, a pooti ana mo te Hupiriteneti o te Porowini o Akarana, me nga mema Pakeha, me nga mema Maori ano hoki. Na kua ki ake nei au no te tinihangatanga e Te Ranana o nga rouru i te tau 1874, katahi ki whakakorea atu taua tikanga. Kei te hiahia au ki te tuku kupu whakatikatika atu i te Pire nei me ka tae ki te Komiti, kia hoki ai ano te ture ki tona ahua ano i taua wa, noreira au ka pooti kia korerotia tuaruatia taua Pire.

Moni Reti O Rotorua.

Taiwhanga.—Patai ana ki te Kawanatanga, Pewhea ana ratou mo te Whakawa o Eruera Te Uremutu ki te Karauna mo nga moni tureiti o te Taone o Rotorua? Te take i pataia tenei mo runga i te korero o te Minita mo nga Kura e pa aua ki taua taone. I ki hoki taua Minita i pai te hokonga o taua taone. Me whakaatu ia ki te Whare otiia ki Niu Tireni katoa, he hoko tino he rawa atu taua hoko. I te mea ka mutu tera Paremete ka tae atu ia ki te Kawanatanga ki te whakaatu atu ko te utu tika mo nga whenua Waiariki e wha, ara mo Ohinemutu, Whakarewarewa, Tikitere me Waiotapu, kia £40,000. Kore rawa te Minita i whakarongo ki aia, unga ana e ia te Heketari o te Tari Maori kia haere ki Rotorua, mauria ana eia e £8,000 £10,000 ranei a utua ana taua moni ki nga tangata whai take e 307 ratou. Ko etahi o nga tangata he mea whakawai ki te waipiro kia haina ai o ratou ingoa, ko etahi he mea haina e te tangata ke noa atu i te mea ko aua tangata na tetahi tangata ke i haina o ratou ingoa e hoko ana kei Peiwhairangi me etahi atu kainga mamao, he mea patipati etahi tangata kia haere mai ki te tuhi i o ratou ingoa. Kua whakamana ia e nga tangata o Rotorua mana e whakahaere te hoko o taua taone ki tetahi kamupane, a no to kitenga o te Kawanatanga kei te whakahaere pera ia ka tore te tuku atu i te moni hei hoko i taua taone, tona otinga iho ra tenei ka hoatu nga moni a nga Maori ano, ara te £11,000, o nga reti e tureiti ana hei hoko mo o ratou hea. Katahi te mea hou i runga i te hokonga whenua Maori, kahore i kitea tenei tikanga i mua atu. A na runga i te mahi kino o te Kawanatanga heoi ka mauria taua mea ki roto ki te Hupirimi Kooti. Tenei hoki te waea a Te Pere Roia mo te Kawana ki tetahi roia kei Turanga. E penei ana. "Mo te Whakawa o Uremutu me etahi, kua whakahaua ahau e nga Roia o te Kawana ki te tuku pitihana o nga mana. Me whakaae mai koe kia kotahi marama moku hei tukunga kupu ki roto ki te Kooti ana pau nga ra e rua te kau ma waru. Utua mai.

Na H. D. Bell,

Roia mo te Karauna.

Ka utua e taua. roia tenei Waea. "E pai ana ka whakaae au ki to waea, erangi kei au te ra e tu ai te whakawa i runga i te whakaatu poto, Henry Howarth." A inaianei e tono ana ia ki te Kawanatanga kia whakaotia taua raruraru i waho i te mea he mahi kino tenei, a pai noa atu te whakaoti i waho.

Te Tumuaki.—Kaua e awhio te korero e te honore mema, erangi me poka tonu i te mea e patai kau ana ia.

Taiwhanga.—Heoi ra te mea pai ki tana whakaaro me hanga i waho he tikanga e oti marama ai.

Te Miterehana.—E korero ke ana te mema he take ke noa atu, inahoki kaore i whai paanga te hokonga o Rotorua ki te take e pataia nei e ia. A ko tona utu tenei mo taua pataira. I te mea kua mauria taua take ki roto ki te Kooti Hupirimi, kati e kore to Kawanatanga e arai i taua whakawakanga.

page 10

Reriwe i Oraka Ki Rotorua.

Taiwhanga patai ana ki te Minita mo nga mahi nunui ko awhea oti ai nga maero te kau marua o taua rerewe kua tukua kia mahia?

Te Pakuha.—Tera e oti i te marama o Oketopa, 1891.

Poraka O Waimarino.

Te Puruiti.— Patai ana ki te Minita Maori mehemea kua rongo ia i te mate nui i pa ki nga Maori e noho nei kei Taumarunui i te mea i huia pokanoatia ki roto ki te poraka o Waimarino ahakoa i oti i mua te tikanga e kore e hokono tetahi wahi, erangi kia matua oti pai te whakawa i nga take katoa o nga tangata ki roto ki te poraka o te Rohe Potae £1,700 kua pau mo te ruritanga o taua Rohe Potae poraka i runga i te tikanga e kore e hokona nga whenua i te mea kaore ano kia oti katoa te whakawa i o ratou take ki te whenua, a kootitia ana taua Waimarino ki tetahi whenua mamao rawa, ara ki Whanganui 130 maero. Heoi nui rawa te pouri a nga Maori mo tenei.

Te Paranihi.—I tuku pitihana mai nga Maori e mea ana i hokona ngarotia ta ratou whenua a Waimarino, a mahia ana taua pitihana e te Komiti Maori, ki mai ana taua Komiti kaore a ratou knpu mo taua pitihana.

Te Miterehana.—I homai tenei take e ana hoa Minita i to ratou hokinga mai i Waimarino, a kua kitea e ia i uru ano tetahi wahi o Te Rohe Potae ki roto ki te Poraka o Waimarino, Otira i ata rongo ano nga tangata katoa whai paanga ki taua whenua tera e kootitia, a he tokomaha nga tangata i tae atu ki te Kooti. I whai mana nga Maori e whakahe ana ki te whakatau mo taua poraka ki te tono whakawa tuarua, otiia kotahi tonu te tono pera, muri iho ka unihia taua tono. I tahuri ano te Kawanatanga ki te hoko, ahakoa kihai ano i ata mutu nga marama e ono kua rite i te Ture, na reira kaore te Kawanatanga i arai i nga hiahia o nga Maori. Tetahi, e tika tonn ana te korero kua whakaaturia mai e Te Paranihi.

Te Puruiti.—Ko te mea tika me ata rapu marire, mehemea he pono i ata whakaritea tenei tikanga ki nga tangata o Te Rohe Potae, e kore e hokoa tetahi wahi o te whenua i te mea kaore ano kia oti te whakawa.

Te Miterehana.—He nui tona kimihanga mehemea i whakaotia he tika pera, kore rawa e kitea etahi pukapuka e pa ana ki tenei mea. Otiia mehemea e pai ana te kai patai ka tahuri ano ia ki te ui ui.

Reiti i Nga Maori Me Te Taake Kuri.

Taiwhanga. — Patai ana ki te Minita o nga Ture mehemea e whai mana ana nga Kaute Kaunihera ki te whakaeke reiti i runga i nga Maori a ki te mea kia utu hoki ratou i te taake Kuri, a mehemea e pera ana ratou, no runga i tewhea Ture tenei mana?

Kapene Rata.—Ko te mahi ma te Kawanatanga he hanga ture, e hara i te whakaatu i nga ritenga o aua ture ki katoa o te hunga patai, otiia e pai ana ia ki te utu i taua patai ahakoa e hara ia i te roia. I raro i te 4 o nga rarangi o te Ture Rehita Kuri, 1880, e mea ana, me utu katoa nga tangata e whiwhi ana i nga kuri, na reira e tika ana kia utu tahi nga Maori me nga Pakeha. Otiia i raro i te 3 o nga tekiona o taua Ture e whai mana ana te Kawana ki te panui kia kapea tetahi takiwa o te koroni ki waho o nga ritenga o taua Ture. A mo runga mo nga reiti, e ai tona titiro ki te Ture i raro i te rarangi 6, o te tekiona 2, o te Ture Reiti 1882, nga whenua katoa a te Maori, kaore e ekengia ana e te reiti, taake ranei.