Te Whakawa O Poaka Me Etahi Atu Kia Te Waari Me Etahi Atu.

Te Hatihana. Patai ana ki Te Minita Maori, awhea whakapuaretia tetahi takiwa hei korerotanga ma te Whare mehemea e tika ana kia whakapaua nga moni o te koroni kia kaha ai te kawe keehi ki te Piriwi Kaunihera e era kua hinga i te whakawa. Mehemea ranei ka taea te whakahoki mai i te moni o te koroni e £300, kua oti te utu hei punga mo taua whakawa ana mauria ki tawahi taua keehi. A me puta mai taua moni i tewhea kaute? Ko te mea tika pea me utu hoki nga moni o tera taha ara te moni a nga Maori.

Te Hirope ka mea, tera e hohoro te Kawanatanga ki te homai nga pukapuka katoa e pa ana ki aua mea ki te aroaro o tetahi Komiti, kia rapua e ratou mehemea e tika ana kia mahia tonu tia taua whakawa ki Ingarangi, a ma taua Komiti e whakaaro te tika kia utua nga moni e pau i nga taha e rua ki taua whakawa. Erangi kua oti te tikanga me hoki mai taua £300 mehemea ka ki te Komiti kaua te Kawanatanga e awhina taua keehi.

Poraka O Awarua.

Ta Hori Kerei patai ana ki te Kawanatanga me kore ratou e whakaae kia hikitia te whakawa o taua poraka kua panuitia kia tu ki Mateue, ki Moaowhango, te kainga o nga tino tangata whai take ki taua whenua. Me whakaae rawa te Whare ki tenei tono tatemea he mate nui ka pa ki nga Maori mehemea ka haere mai ratou i te whenua pamamao. Ahakoa he rarangi o te ture kei te arai kia kaua e whakaaetia taua tono, pai noa atu kia paahitia he ture motuhake hei whakamana i te hiahia o nga kai tono.

Te Hirope.—Ko te ra me te wa e tu ai nga Kooti Whenua Maori, kei te page 6Tumuaki o taua Kooti anake te tikanga, a kaore te Kawanatanga i pai ki te whakararuraru iaia. I tae mai ano nga whakahe a etahi Maori mo te tunga o te Kooti ki Matene, a kua tukua atu ki te Tumuaki, apiti atu ki nga tono a etahi Maori me tu tonu taua Kooti ki Matene, kaua e hikitia he wahi ke. A kua oti te whakarite e taua Tumuaki me tu tonu taua Kooti ki reira a te 2 o Hurae. E tika ana te kupu a te honore mema ra, ko te ture kei te arai ia te Kawanatanga kia kaua e rere atu ki runga ki taua mea, otiia, ahakoa kaore he ture pera, e kore ano e pai kia peke atu te Kawanatanga ki te tohu tohu mo taua Kooti kia pewheatia ranei, ina hoki kaore te Kawanatanga e aha ana mo nga Kooti Hupirimi, Kai Whakawa Tuturu ranei, erangi ma aua Kooti ano ratou e whakahaere.

Ta Hori Kerei.—Kua oti taku whakaaro ara, tera e pa he mate mamae kino mehemea e kore e hikitia taua Kooti. E hiahia ana ia kia korero nga mema Maori me era atu mema.

Hoani Taipua.—Me korero ano ahau ahakoa he maumau korero ina hoki kua puta te kupu a te Kawanatanga. Kua korero noa atu ahau ki te Minita Maori mo te raruraru o tenei keehi, me tu ranei ki Matene, ki Hehitingi ranei. Ko nga tangata katoa o Rangitikei e mea ana me tu ki Matene te Kooti. Ko nga tangata katoa o Hehitingi e ki ana me tu ki Hehitingi. No tera tau tenei korerotanga a whakaaetia ana e te Minita me tu ki Matene, Otiia inaianei kua tono etahi tino tangata whai take ki te whenua, me tu ki Moaowhango te Kooti, a e tono ana ahau me ata whakaaro te Kawanatanga ki tenei. Kaua e parea ki te Tumuaki o te Kooti, erangi me tohu tohu tonu ki te Kooti i nga wa katoa e tika ana, kia tahuri ai te Tumuaki ki te ata rapu rapu tika i nga take katoa ana ara ake he raruraru i roto i nga Maori. Mehemea ka kitea a muri ake nei kua pa he raru ki nga Maori, tera ratou e tuku pitihana mai ki te whare. Me mahara hoki, ko te toru kai tangata tenei, ara ko te hotoke, a tera pea nga kaumatua o Moaowhango, he tangata mohio ki te whenua, kaore e kaha ki te haere rawa mai ki Matene, kua oti hoki te whakawa i te rohe potaeimua, a ko te tino whakawa tenei ka tu nei, ara te whakawa wehewehe, na reira e tika ana me ata whakaaro te Kawanatanga mei kore e taea te kawe taua keehi ki Moaowhango, mehemea koa kei te pera te hiahia o te nuinga, i te mea hoki, kei te ahua tawhiti a Matene i nga kainga a nga Maori, na reira ka pau nui a ratou moni i te nohoanga i roto i te Taone Pakeha. I te keehi o Te Ngarara Poraka, i tu te Kooti ki Poneke, a pau kino ana te moni a Wi Parata i runga i te kawenga ki reira, tae atu pea ki te £600 tana moni i pau. Mehemea i whakaturia te Kooti ki tetahi kainga Maori, kore rawa e kainga kinotia nga moni a nga tangata whai paanga. Erangi e korero ohorere ana ahau i te mea katahi tonu au ka kite i te pitihana kia mauria te Kooti ki Moaowhango.

Te Tana.—E tautoko ana ia ia Ta Hori Kerei i te mea e kite ana ia i te mate e pa ana ki te iwi Maori, tae noa ki o ratou kaumatua i te mauranga o nga whenua ki kainga ke noa atu whakawa ai. Pai atu ki aia mehemea e haere rawa ana nga Tiati ki runga tonu i te whenua e whakawakia ra. Me aroha rawa te Whare ki te iwi Maori, kua pau tetahi moni nui a nga Maori o Moaowhango ite hanganga i te whare mo te Kooti. Tetahi he huarahi kino te huarahi o Moaowhango ki Matene, e whitu pea te kau maero, a ko te makariri hoki tenei. Me ata whakaaro nui te Minita Maori i tenei putake.

Kapene Rata.—E tika ana kia tupato ano te Kawanatanga, kaua hoki ratou e rere noa atu ki te whakararuraru i nga whakahaere o te Kooti, i te mea hoki e tino ki ana te ture "Me noho te Kooti ki nga wahi me nga wa e oti te whakarite e te Tumuaki." Ahakoa pewhea te hiahia o te Kawanatanga, e kore e ahei te pokanoa. Tera pea e raruraru mehemea ka tohu tohu te Kawanatanga ki te Kooti.

Ko Piukenana.—Kua roa rawa e tu ana te Kooti ki Kereitaone a kua hui katoa nga Maori ki reira me a ratou, wahine, tamariki hoki, me te pau kino o a ratou rawa, nuku atu pea i te utu o nga whenua e whakawakia ana, me te noho huihui i roto i nga whare whakahouhou, mate mate ai. Me tahuri rawa te Whare ki te hanga ture e ahei ai te page 7whakatu nga Kooti ki nga wahi e tutata ana ki nga whenua e mahia ana.

Tame Parata.—I tae mai ano etahi o nga Maori e whai paanga ana ki tenei whenua ki aia, a nui atu te tika o ta ratou ki kia tu tonu te Kooti ki runga ki te whenua. E mohio ana ia he nui te mate e pa ana ki nga Maori mo te kawenga i nga whenua ki nga wahi tawhiti. Mehemea ka taea te hanga he tikanga e mutu ai tenei tu whakahaere, nui atu te pai, otiia i runga i te korero a te Heketari o te Koroni e kore e ahei te Kawanatanga ki te rere atu ki runga mea ai. Otiia no nga Mema Maori ano te pohehe, te whakaurua e ratou tetahi rarangi ki te Pire Kooti Whenua Maori i tera tau mo enei tu keehi erangi e tika ana te aue a nga Maori, e tau ana ano nga mate ki runga kia ratou.

Te Puruiti.—Ahakoa tona mate e kore ia e noho puku i te mea e tino aroha ana ia ki te mate e pa ana ki te iwi Maori. Kua oho rawa tona mauri i tona kitenga i te he o te haerenga mai o nga Maori ki nga taone noho noa iho ai, ngaua ai e te mate kai, e te makariri e te mate kino whakarihariha noa atu. Ki tana whakaaro kaua e whakaturia enei Kooti ki nga taone Pakeha, a ko te wahi tika hei whakawakanga mo tenei poraka, ko Moaowhango tonu, otira he nui ano, ara ko te nuinga o nga tangata whai paanga e mea ana, me tu tonu tenei keehi ki Matene, engari he nui ano tona aroha ki te motini a Ta Hori Kerei te mema mo Akarana waenga.

No te taenga ki te hawhe paahi o te rima mutu ana tenei korero.

Pire Rehita Kuri.

Meiha Tuari.—I tukuna mai e ia te Pire Rehita Kuri, ko te tino putake o taua Pire he mea kia whakaritea me rua hereni me te hikipene te utu mo nga kuri a nga tangata whiu hipi kau ranei me nga hepara tiaki hipi.

Hoani Taipua.—E tono atu ana au kia nekehia atu tenei Pire mo te Wenerei korero ai, notemea hoki e pa ana ki nga Maori, a kaore ano kia whakamaoritia, kaore ano hoki ratou kia ata marama ki ona tikanga. Ki taku mahara he Pire pai ano tenei engari kaore ano kia whai takiwa hei tirotirohanga; a e hiahia ana hoki au ki te tuku atu i aku kupu whakatikatika mo taua Pire, E tono atu ana au inaianei kia whakaae mai te mema na hia nekehia atu.

Hirini Taiwhanga.—E tonu atu ana hoki au ki te mema na kia whakaae mai ia kia nekehia atu tana Pire, notemea hoki e hiahia ana nga Maori ki te tnku atu i a ratou kupu whakatikatika. He maha nga kuri i puhipuhia ki nga kainga Maori i te Tai Rawhiti, ko tetahi tangata Patu Konihi, kei te patupatu. E rima e ono ranei nga kuri i puhia e tetahi o aua tu tangata i roto i te kainga Maori. Ko te mea pai me whakatika te Pire kia pai ai mo nga iwi e rua mo te Pakeha me te Maori. I te tuunga o te hui ki te Tiriti o Waitangi i Maihe o te tau 1889 i patai atu au ki a Te Witika mehemea ranei tera ano he ture e meinga ana kia utu nga Maori i te takoha kuri, a mehemea koia tera ko tetahi o nga rarangi o "Te Ture Kaute, 1876," otira kihai i utua mai taku patai. Ko aua tangata Patu Konihi e huaina nei he pirihimana e haere ana ki nga kainga tono ai kia utua atu te rua hereni me te ono kapa ki te kore ka patua te kuri, a na te kore hawhe karaone a nga Maori patupatu a iho ana nga kuri. E hiahia ana au kia mahia houtia te Ture.

Tame Parata.—Kaua ra te Mema na e pohehe mai kei te turaki nga Maori i tana Pire, engari e hiahia ana kia nekehia, kia whakamaoritia hoki kia taea ai te whakatikatika. E ki ana etahi Mema kaore tenei Pire e pa atu ki nga Maori, engari ki au nei e pa ana ano ki nga Maori. E hiahia ana au kia nekehia atu tenei Pire kia watea ai te tuku kupu atu ki roto kia kaua e utu nga kuri Maori e tiakina ana hei mahi kai. Ko nga Maori e noho ana i Murihiku e tiaki kuri ana hei mahi manu hei kai ma ratou. I te korerotanga o tetahi Pire penei i tera tau i ki atu ano au ki te Whare he hipi ano a nga Maori o toku takiwa, a he kuri ano a ratou hei tiaki i aua hipi, hei patu hoki i nga rapeti Engari ano te nuku atu i te Pire nei ma tera e hohoro ai te puta, ki te kore ka turaki nga Maori i te Pire me ka waiho ano i tenei ahua o te Pire.

Hoani Taipua.—He kupu atu taku ki te Tumuaki mehemea ranei e hara i te Ture o te Whare te 363 o nga page 8nga rarangi e mea nei me whakamaori nga Pire e pa ana ki nga Maori. Ki taku mahara e kore e tika kia whakakorea taua ritenga.

Te Tumuaki.—Ko taua rarangi o nga Ture o te whare e mea ana mo nga Pire e tino hangai ana ki te iwi Maori. E kore au e kaha ki te ki atu e tino hangai tika ana tenei ki te iwi Maori.

Timi Kara.—Ka motini atu au kia nekehia atu tenei Pire kia toru marama ka korero ai.

Hoani Taipua.—I ki tetahi Mema me whakaae te korero tuarua o tenei Pire. E whakaae ana au kia peratia ahakoa te noho-puku tonu mai te Mema na a Meiha Tuari.

Meiha Tuari.—Mehemea ka whakaaetia te korero tuarua inaianei me waiho rawa mo te 17 o Hurae ka korero ai ano.

Whakaaetia ana te korero tuarua.