Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1886-1890

Wenerei, te 10 o Hepetema, 1890

page 54

Wenerei, te 10 o Hepetema, 1890.

Nga Maori O Aotea.

Hoani Taipua.—E patai atu ana ahau ki te Minita Maori e pehea ana te tikanga a te Kawanatanga ki nga o Aotea nio runga i Waimarmo Maori Poraka. Kihai nga ingoa o nga Maori e noho mai nei i runga i taua poraka i whakaurua ki roto i te tiwhikete i te whakataunga a te Kooti. Ka maha o ratou tononga mai ki ahau me te mema mo Rangitikei kia tukua tetahi ora ki a ratou. Na i te mea kahore rawa he whenua a taua hunga e mea ana ahau he take tenei me tino whiriwhiri e te Kawanatanga, He poraka nui taua poraka, otira e tino mohiotia ana i kimihia mai etahi tikanga e etahi Maori hei whakahaere i ta ratou mahi. Kahore enei Maori kua whakapuakina nei e ahau i tae ki te Kooti. Na heoi nei te huarahi tika me hohoro tonu te whai tikanga ki aua tangata. Ekore hoki e tau te pai ki a ratou i runga i te whakaroa. Na i te mea kihai i nui te utu i utua e te Kawanatanga mo taua poraka me tuku auo tetahi ora ki aua Maori. No nga tupuna mai ano te noho o enei Maori ki runga i taua whenua, a na te mahi a te Kooti Whenua Maori i riro ke te mana o to ratou whenua i a ratou.

Te Miterehana.—I te patai ano ahau ki te Tari Maori i nga tikanga. o tenei tono, a kahore kau he Apiha o te Tari i te mohio. Na kua ki mai te mema na, na nga Maori e noho ana i Aotea i roto i Waimarino Poraka tenei patai, a he hunga kihai i tae ki te Kooti ki te whakahaere i a ratou take e ki nei ratou ki taua whenua. Katahi nei ka rangona i te noho aua Maori i tera wahi o te poraka, a he mea tika kia uru ratou ki taua whenua. Ekore e taea inaiauei te whakapuare i te keehi mo Waimarino Poraka kua oti noa ake hoki taua Poraka te whakatau a kua riro taua whenua i te Karauna haunga ia nga rahui i wehea mo nga Maori, erangi me ki atu ahau ki te mema na ka tukuna e au he patai mo tenei tono, a ki te kitea kahore o ratou whenua i etahi atu wahi, a kahore hoki i whai mana ki tetahi whenua. Ka ata whiriwhiria tetahi tikanga ki a ratou.

Ture Whakatikatika I Nga Ture Whenua Maori.

I runga i te motini kia Komititia tenei Pire ka tu ake a.

Timi Kara.—Ka mea. E hiahia ana ahau ki te whakaatu i tetahi he e mau ana i roto i te Pire kua tukua mai nei ki te Komiti. I tukuna auo tenei Pire ki te Komiti Mo Nga Mea Maori i tera rangi a i roa e whirrwhiria ana ka patua etahi rarangi. Ko tetahi o aua rarangi i roto i te Pire i te tukunga mai ki a matou ko te rarangi 27. A ko taua rarangi kua meinga ko te rarangi 13 i roto i te whakatikatikanga o te Pire. E mau ana ano taua rarangi ano he rarangi kihai i patua e to matou Komiti, otira i patua ano taua rarangi e to matou Komiti. Heoi nei aku korero mo runga i tenei Pire e pai ana matou kia waiho kia pera me ta matou i mahi mai ai i roto i te Komiti. I patua hoki e matou nga rarangi katoa i whakaaro ai matou ekore e taea e matou te hopu nga tikanga o roto. Ko tetahi take hoki i patua ai e matou aua rarangi no te mea e haere aua i runga i te huarahi whakamana i etahi take ki etahi whenua, a he mea hoki kihai i tukuna mai te tahi wa kia matou hei ata whiriwhiri i nga tikanga e whaia ana e aua rarangi. Heoi i runga i to matou mana ki te patu, patua ana e matou nga rarangi maha i roto i te Pire: kua tika ano pea te waiho etahi mei whai taima matou ki te ata whiriwhiri i nga tikanga o aua rarangi. Na mo runga i nga korero a te raema mo Waitotara mo te rarangi kua kiia ake nei, me ki ahau i whiriwhiria ano taua rarangi e to matou Komiti i te ata nei ano otira i tino kiia mai kia matou i pa anake ana taua rarangi ki nga keehi pera me Whangara. I whakahaerea nga tikanga mo taua poraka i runga i tetahi Pire whai ritenga mo te katoa a kara-ngatia ana ko te Pire Whenua o Wha-ngara a i tukuna mai ki te aroaro o te Whare i tera ahiahi, erangi i patua i muri iho i te Ota Pepa no te mea i kiia e Ta Hori Kerei i runga i ana korero he Pire na te tangata ake taua Pire a ehara i te Pire whai ritenga mo te katoa. Kahore ia a matou whakahe mehemea e pa anake ana taua Pire ki te keehi o Whaugara, otira ki taku whakaaro kei te ruarua te page 55whakaaro o nga mema mohio ki nga tino tikanga o taua rarangi. Inahoki he whakaaro ano ta te Minita mo nga kura a he whakaaro ke ta te mema mo Waitotara, he tangata hoki ia e mohio ana ki nga tikanga o te ture e pa ana ki nga keehi Maori. Kua whakahaere hoki ia i etahi keehi pera i te aroaro o te Hupirimi Kooti. Heoi kei te raruraru noa iho o matou whakaaro i runga i te rereke o nga whakaaro o te hunga matau o te hunga mohio. Ko tetahi mea i ahua tumeke ai ahau ko tenei he ahua maha no nga tikanga o taua rarangi. Kahore i tino marama he pehea te kaupapa o taua kirimene. Tena pea he kirimene mea tuhituhi, he mea korero a waha kau ranei. He kiriniene ranei mo etahi tikanga. A ko wai ka tohu teua pea kei te patu i te ture i whakahaere nei i te tnku whenua i nga Maori ki nga Pakeha. Mehemea he pera te mana o taua rarangi ka whakahe au, Mehemea hoki e whakainana ana i te kiriniene a waha kau ka whakahe ano hoki ahau. Ekore ahau e whakaae atu kia hanga tetahi kirimene a muri ake nei hei whakatikatika i etahi take penei mehemea kahore i ata tuhituhia nga tikangakatoa ki roto i te kirimene me te ata tuhituhi i nga ingoa o nga tangata whai take katoa ki taua kirimene.

Hoani Taipua.—E te Tumuaki i tae ano ahau ki te Komiti Mo Nga Mea Maori i te whiriwhiringa o te Pire Wha-kawhanui I Nga Turanga Kura Maori. He nui a matou korero mo runga i taua Pire a ki taku whakaaro i pai te mahi-nga o taua Pire. I hiahia matou i a matou e whai korero ana ki te Whare i tera ahiahi me nuku te hanga o tenei Pire mo a tera Paremete kia ahei te hanga i tetahi Pire hei whakahaere tika-nga mo uga Rahui o te Tai Hauauru. Heoi i runga i te uaua o te Kawanata-nga whakaaetia ana e matou kia tukuna te Pire ki te Komiti Mo Nga Mea Maori kia whiriwhiria mehemea ekore e taea te whakapai, Heoi whiriwhiria aua e matou te Pire a patua ana etahi rarangi me te whakauru atu i etahi rarangi hou. I muri iho i tena ka whiriwhiria e matou tetahi rarangi e pa ana ki te keehi o Whangara. Akuanei i runga i te nui o te hiahia o nga Maori kia whakaotia nga tikanga mo taua poraka. I mahara ahau ma tenei rarangi pea e whakamana i ta ratou i hiahia ai. Otira e ahua rereke ana nga tikanga o taua rarangi kahore i marama ki ahau. Kua rongo ahau he Pire na te tangata ake te Whangara Pire no reira ekore e taea te whakahaere. A i mahara ahau ma tenei rarangi pea e oti ai. Heoi no te taenga mai o te mema mo Waitotara ki te Komiti ka tahi ka kitea kihai i pai taua rarangi he nui rawa no nga tikanga o roto, no muri nei ka whiriwhiria ano e ahau taua rarangi ka tahi ahau ka kite he kino taua rarangi. Ka motini hoki ahau kia patua, ki te kore ka tahuri ahau ki te turaki. E whakakore ana hoki tenei rarangi i tetahi wahi o te tekioua 20 o te Ture i paahitia i te Paremete kua hori nei, ara tera wahi e mea ana me tnku ripoata te Komihana ki te Whare. I ta tatou paahitanga i te Ture Whakatikatika I Te Ture Whe­ nua Maori i mahara tatou heoi rano he Pire hei Ture Whenua, a kahore ano i pan noa te tau i muri iho ka whakahaua. ano tatou ki te whakarereke i taua Ture. I mahara tatou katoa he Ture tino pai te Ture i hanga e tatou i tera tau, na e meatia ana i naianei kia whakarereketia. E tino whakahe ana ahau ki tenei tu whakahaere me tenei rarangi hoki.

Tame Parata.—E te Tumuaki e tino mohio ana ahau i patua te rarangi 27 o tenei Pire kua kite nei ahau kua tuhituhia hei rarangi 13 i roto i te Pire kua whakatikatikaia. Ki taku mahara mehemea e tukua ana tetahi Pire ki te Komiti Mo Nga Mea Maori, a ki te patua e taua Komiti etahi rarangi kaua aua rarangi e whakaurua ano a ka tuku mai ki tenei Whare. I tino whakataua e te Komiti me kaua e wha-kaurua etahi rarangi kua patua i mu-ri iho i te mea kua kapea ke waho. E kiia ana e pa ana tenei rarangi ki Whangara Poraka anake, erangi ki taku mahara kei te pa ki etahi atu whenua. Mehemea mo Whangara Po-raka anake taua Pire ka marama mai ki a matou. Otira ki taku whakaaro e pa ana ki nga whenua katoa o tenei Motu. I mea te Ture i hanga i tera tau me tuku ripoata mai te Komihana ki tenei Whare mo uga whakahaere whe-nua Maori katoa i mua o te paanga atu ki aua whenua. Ki taku mahara ia e page 56whakakore ana etahi rarangi o tenei Pire i te Ture i paahitia i tera tau, no reira kahore ahau e pai kia whakaurua tenei rarangi ki roto i tenei Pire. Ka-hore ahau e pai kia mauria mai enei Pire ki te aroaro o te Whare i nga ra whakamutunga o te Paramete no te mea kahore e whai taima ki te ata whiriwhiri i aua Pire. Ko te take i penei ai taku korero, kahore ano ahau i wareware ki te Pire i tukuna niai i te tau 1887 mo runga i nga whenua Maori me te Pire mo nga riihi o te Tai Hau-auru. He mea ano ka kitea he he kei roto i nga Pire e kaikatia nei te mahi. Kahore aku whakahe ki nga rarangi i whakaurua i whakaaetia e te Komiti. Mehemea heoi rano nga rarangi hei whakauru ki roto i te Pire ka, pai ahau, erangi ko nga rarangi hou nei taku e whakahe nei. I whakaae mai te Minita Maori ki nga mema Maori ekore e whakaurua etahi raraugi hou ki roto i te Pire kia tae rano ki tera tau kei reira ka ata whiriwhiri ai. Ko tenei e kore ahau e whakapau i te taima o te Whare i te korero tonu mo runga i nga rarangi o tenei Pire.

Taiwhanga.—Ki taku whakaaro me nuku te korero o tenei rarangi mo apopo kia kore ai e momoutia te taima o te Whare. Ko te take i penei ai ahau, i whakaae te Komiti Mo Nga Mea Maori i tenei rangi ki tetahi mea i whakaaro ai ratou he mea pai erangi kua rereke i naianei. E pa ana tenei rarangi ki Ingarangi ki Atareria ki etahi atu wahi ranei no reira i whakaaro ai ahau me whakaae te Minita kia nukuhia te korero mo apopo kia ahei ai te hanga i tetalii rarangi motuhake mo Whaugara. Mo Whangara hoki te kirimene. No reira ahau i ki ai kati te moumou i te taima o te Whare. No te mea ki te kore te Minita e whakaae ki tenei ka araia e niatou. Otira kahore a matou hiahia ki te pera no te mea kua tata ki te mutunga o te Paramete. Me pehea hoki niatou ina tohe te Minita nan tenei rarangi. Ekore matou e pai kia pahitia i ton a ahua e man nei ara i te mea kua hanga e te Kooti Whenua Maori i mua atu tetahi ota whakatau ranei, e whakatau ana i te wehewehenga o tetahi whenua, a ka puta te ota, te whakatau ranei e whai Lake aua tetahi tangata ki tetahi wahi i runga i te mohiotanga i hokona i riro rawa iaia aua hea, a mehemea kua whiwhi, ka whiwhi ranei i muri nei taua tangata ki te tiwhikete o nga Komihana i raro i te tekiona rua te kau ma whitu o "Te Ture Kooti Whenua Maori Ture Whakatika-tika, 1889," mo runga mo te pukapuka hoko i whiwhi ai taua tangata i aua hea, a ka whai mana ia kia wehea aua hea kia motuhake ki aia kia whakaotia ra-watia, a ka kiia ko taua ota whakatau ranei kua mana ano i hanga i te ra tonu i whakahaerea taua inahi.

E kore rawa tenei raraugi e uru ki roto i teuei Pire. I reira ano ahau i te tunga o taua hui i Kihipane I haere moni kore ahau i runga i te kaipuke a whai taima ana ahau i toku taenga atu ki te whakakore i tana hui. Na tenei ano taua rarangi. E mohio ana ahau he whakakuare teuei rarangi, ehara i te mea ke atu. Kua tae mai tetahi pitihana ki te Whare me te inoi kia kaua taua rarangi e paahitia e te Whare. Me te inoi hoki kia kaua e whakamana taua hoko. E tu ana ahau i konei hei tiaki i nga take a nga Maori me taku tu ano hoki ki te arai i tenei rarangi mo te taha kia ratou. Erangi te hanga mo Whangara anake me kaua e pa ki nga wahi katoa o te ao, no te mea kua patai mai nga Maori ki ahau ko tewhea hoko tenei. E ki ana ratou katahi te hoko i hokona paitia i nga Maori kua tukuna kia wha mano ma Tare Timoa. Heoi nei ta ratou whakahe kahore ratou e pai ko Wi Pere me te Riihi hei tango i nga moni. E mea ana ahau me whakaae mai te Minita kia nukuhia tenei korero mo apopo, a me hanga he rarangi hou kia pera me ta matou i whakaae ai i roto i te Komiti.

Tame Parata.—E pouri ana ahau i te mea kua nukuhia te korero mo runga i tenei Pire i te mea kua oti te whakariterite a e marama ana enei ra-rangi ki a taton me etahi atu rarangi hoki o te Pire. Ki taku mahara he rarangi pai te rarangi whakamutunga i korerotia e tatou no te mea e mea ana taua rarangi me panui marire nga ti-kanga i mua o te whakataunga. Kei nga Pire paraiweta kahore e pera he panuitanga kia ahei ai nga Maori whai take te mohio ki nga tikanga erangi page 57tenai Pire o whakatakoto tikanga ana me panui i roto i te Kahili Maori me tetahi nuipepa. No i te men. kua patua nga rarangi kino katoa me te pai o nga rarangi kua whakamana, ki taku wha-kaaro mo paahi tenei Pire.

A korerotia tuatorutia ana te Pire.