.gif)
Nga Korero Paramete: 1886-1890
Hurae, te 19 o Akuhata, 1890
Hurae, te 19 o Akuhata, 1890.
Nga Whakahaere Mahi O Te Whare.
Te Miterehana. — E whakaatu ana ahau ki te Whare, kua oti te hanga he tikanga e poto ai te noho o te Paremete. Ko te uuinga o nga Pire e mau ana i runga i te Ota Pepa, ka whakarerea. E rua tekau pea nga Pire ka mahia, ko te Pire Whakatikatika i te Ture Kooti Whenua Maori tetahi.
Taiwhanga.—Ka whakatetea kinotia tena Pire kei paahitiia.
Hoani Taipua. —E hiahia ana ahau ki te patai ki te Minita Maori mo runga mo te whakahaere o nga mahi o te Whare nei. Kei au tetahi Pire kei runga i te Ota Pepa, hei whakahaere i nga Rahui o Tai Hauauru. Kei te kino rawa te ahua o enei rahui inaianei, a pai atu mehemea ka paahitia he Ture pai hei whakamarie i nga tini porearea i runga i aua whenua. I tenei tau i hori ake nei, ka hanga te Ture Whakatarewa kia waiho mo tenei tuunga o te Paremete mahi ai. Ki toku mohio me tono atu ki te Komiti Whiriwhiri e rapu korero ana inaianei kia tere te tuku mai i ta ratou ripoata, kia hohoro ai te paahi tetahi Ture. He nui hoki nga korero kua kohikohia e taua Komiti hei mohiotanga mo tenei Whare. Ka nui te pai mehemea ka whakamana e te Kawanatauga nga ripoata me nga whakatau o te Komiti Tikanga Maori. Mo runga mo tenei Pire Whenua Maori ka homai nei, kahore au e mohio pewhea ana tikanga, e hahau noa ana mei kore e rongo i tona ahua. Engari e ki ana ko nga wira Maori, me whakahaere i raro i nga ripoata a nga Tiati o te Hupirimi Kooti. E kore rawa ahau e pai ki tena ritenga, i te mea ko enei tini parenga atu ki te Hupirimi Kooti, he mahi whakapau monemone i nga paku moni a nga Maori a ngaro noa. Pai atu te waiho ma te Kooti Whenua Maori e whakahaere i enei tu mea katoa. Na e whakahe ana te mema Maori mo Ngapuhi ki taua Pire inahoki e ki ana ia he Pire Whakamana i te hoko o Rotorua. Taihoa kia oti marie te whakamaori katahi au ka mohio ki toku tikanga mo tenei Pire.
Taiwhanga.—E ki ana te nupepa o Poneke nei, kua oti
te hanga tikanga te upoko o te Kawanatanga me te upoko o tera taha
mo nga Pire ka tukua kia paahitia, a e whakahua ana i nga ingoa o
aua Pire. Na ahakoa te whakaaetanga e korerotia nei, kahore au e
whakaae ki tena ritenga. E kore au e tuku kia meinga hei Ture etahi
o nga Pire Maori nei. Kua kaumatuatia te iwi Maori, kua tauria e te
hina, a kua ahei ratou ki te hanga Ture hei whakahaere ia ratou
inaianei. Kaore e pai kia whakatamarikitia ratou. Kei an ano tetahi
Pire, otiia e kore te Kawanatanga e whawha mai na te mea he pai rawa
page 36
he marama rawa na
reira te paingia. E hiahia ana te Kawanatanga kia paahitia ko ta
ratou hei whakamana i te hokonga he o Rotorua, hei whakamate hoki i
te whakawa a nga rangatira Maori o Rotorua e kawea nei kei roto i te
Hupirimi Kooti. E tono ana ahau kia kaua e whakaaetia te paahitanga
o enei Pire a Te Kawanatanga i tenei Paremete.
Tame Parata.—Me korero ahau i tetahi kupu i taka mai ia Te Miterehana. He koanga ngakau te rongonga kua oti tetahi ritenga e mama ai nga mahi e poto ai te noho o te Paremete. Ko etahi o nga Pire e kiia nei ka mahia, tera e paingia, ko etahi, e kore. Erangi e tautoko ana ahau i nga korero a Hoani Taipua mo nga raruraru kua kopaepu ki runga ki nga whenua rahui o te Tai Hauauru. Te men i tu manaako ai ahau kia mahia e tenei Whare tetahi Ture pai e mutu ai aua pouritanga, hei tango ake i uga Maori e toremi haere nei ki te hohonutanga ki te whai ao ki te marauiatanga. Na tenei Whare hoki i hanga nga Ture nana i huripoki aua tangata me a ratou whenua ki roto ki te pokeao. Tetahi he o te Ture inaianei ko te kaha kore o te Kooti Whenua Maori ki te mahi i nga wira Maori. Ki au me whakatikatika tonu inaianei, kia whai mana tana Kooti ki te whakahaere. I raro i te tekiona 9 o te Ture Tapae Whenua e tukua, ana te mana whakahaere wira ki te Hupirimi Kooti. Na e he ana tenei, me waiho tenei ki te Kooti Whenua Maori. A ka tono ahau ki te Kawanatanga kia whakatikaia tenei, kia whakaitia hoki te takoha e utua nei i runga i nga riihitanga me nga hokonga whenua Maori, hei whakamana i te motini pera kua paahitia nei e te Whare inaia tata ake nei. He unea nui rawa tenei a me aro mai te Whare katoa ki teuei
Taone O Maketu.
Te Kere patai aua ki te Minita mo nga whenua mehemea kua whakahaerea e te Kawanatanga tetahi tikanga e taea ai te whakatu i tetahi taone ki Maketu. Mehemea kaore ratou e pai ki te whakahaere pera, kati me tuku atu ma nga Pakeha rawaho e mahi.
Te Ritihana. — Kua tirohia e te Kawanatanga tenei mea a kitea iho kanui te raruraru o nga take Maori ki taua wahi ra, tuarua he moro iti noa taua wahi. Engari ko nga Maori kua oti te whakawa o ratou whenua e ahei ana ki te hoko atu mehemea e hiahia ana ratou ki te pera.
Ture Ngawha.
Te Kere.—Patai ana mehemea tera e whakaae te Kawanatanga ki te whakakahore i taua Ture kia watea nga Maori ki te riihi ki te hoko ranei i uga wahi o a ratou whenua e pai aua ratou ki te tuku, haunga nga wahi e rite ana hei oranga mo ratou ?
Te Miterehana.—Kaore e marama i te Kawanatanga te whakakahore i te Ture Ngawha, otha ka tonoa he ripoata kia kitea ko tewhea wahi e unu ki waho o taua Ture e kore e pa he raruraru mo nga Puia me nga ngawha me era atu wahi miharo e tika ana kia tiakina hei taonga hei painga mo te katoa. E whakamatauria ana inaianei mei kore e hoko nga tangata i etahi o aua wahi, engari kaore te Kawanatanga e kite ana i tetahi take he o te unhanga, o tetahi wahi nui o taua takiwa kia puta ki waho o taua Ture kia watea ai nga Maori te whakahaere i runga i ta ratou kite ai te pai.
Whakawa O Poaka Kia Waari.
I runga i te motini a Te HIROPE kia, whakaturia he komiti kia tokorima nga mema hei whakatakoto tikanga mo taua mea.
Hoani TAIPUA ka mea. Me uru. atu he mema Maori kotahi ki taua Komiti.
Tame Parata.—Mea ana ko Timi Kara e uru atu. Tu aua taua Komiti.
I Runga I Te Moni £15.100 Mo
Nga Kura Maori.
Ko Kouri motini aua kia kowhakiria kia £3,700, kia tukua hoki uga kura Maori katoa ki raro i te mana o uga Poari Kura.
Tame Parata.—Kei te pai rawa te haere o nga kura
Maori o Te Waipounamu. Kaore au e pai kia tukua ki raro ki nga
Poari, he pamamao rawa a tera e raruraru, tetahi kei te pana nga
tamariki Maori ki waho o etahi kura Kawanatauga i runga i te ahua
puhaehae page 37
o nga
Pakeha. I riri ratou i Te Muka mo te haerenga o nga tamariki Maori
ki te kura Pakeha i runga i te kupu kaore i te pai rawa a ratou
kakahu. Kaore i i rite ki o nga Pakeha. A ka pewhea tenei raruraru
mehemea ka mauria aua kura ki raro ki nga Poari? I muri i te matenga
o te mahita o te kura Maori i Wairewa, kaore i tukua atu nga
tamariki Maori kia tomo ki roto. E tino hiahia ana ahau kia mahara
nga mema ko nga kura e tu ra i Te Waipounamu, e tu ana i raro i nga
ritenga o te hokonga o taua motu ki te Niu Tireni Kamupane. Mehemea
ka kapea tenei ritenga kati e hoki whakamuri ana i runga i te ki
tapu, e takahia ana tana Kawenata i raro i nga waewae. Kanui toku
pai kia haere atu enei mema e whakahawea nei i nga kura Maori ki
toku takiwa kia kite ratou i te pai o aua kura me te kaha o nga
Komiti ki te whakahaere. E kore au e whaka pono ki nga korero tohu
tohu a etahi mema ia ratou e mea ana me rite tonu te Maori ki te
Pakeha. Mehemea he korero pono tenei tera ratou e awhina i nga Maori
kia whiwhi tahi ki nga painga e puta mai ana i raro i te whai
matauranga kia rite ai te oma o nga iwi e rua i roto i te reiki,
kauaka e whakaitia tenei moni.
Timi Kara.—E hara pea i te mea e hiahia nui ana nga mema ki te whakakahore i nga moni, erangi he tuku atu te whakahaere o nga Kura ki raro i te Poari. Engari ki toku mohio kaore ano kia tae ki te wa e tika ana te pera. Taihoa rawa e pera, me matua tirotiro marie. Kei te rereke hoki te takoto me te ahua o te kura Pakeha ki te Maori kura. Ko aua kura hoki hei nga wahi mata ara a e nui ana te mahi ma nga kaititiro te haerere ki te tirotiro, kia mau mai, taihoa e tuku te whakahaere ki nga Poari, kaore ano hoki kia tino kotahi nga ritenga o enei iwi e rua. Titiro hoki, e pana pana ana nga tamariki Maori me nga hawhe-kaihe ki waho o te kura i Rotorua, a raruraru ana. Me waiho tenei moni kia mau ana ma tera Paremete e whakaaro marire.
Hoani Taipua.—E tino pouri ana ahau mehemea ka whakahoki iho tenei moni, ta te mea e whai take ana te koroni kia aroha ki nga Maori. A ko nga kupu whakaae i korerotia i mua, kua takahia inaianei. He nui hoki nga whenua i tukua e nga Maori hei oranga mo nga kura, kore rawa i pene te tohu aroha a nga Pakeha. Mehemea ka kaiponuhia nga moni mo nga kura Maori, kati me whakahoki mai aua tini whenua ra ki nga Maori. Mehemea ka tukua nga kura ki raro i nga Poari, a ka ahua ouou nga tamariki, heoi ka tutakina tonutia. I toku takiwa kua peia nga tamariki Maori ki waho o nga kura Pakeha, he whakahihi pea no etahi Pakeha. Tangohia ana e £700. Pootitia ana, £14,000.