Whakahoki Kupu Mo Te Whaikorero a Te Kawana.

Taiwhanga.—E hiahia ana ahau ki te whakahoki kupu mo tenei take nui. E kiia ana na te Kawana tenei whaiko-rero, otira e mea ana ahau ehara i-aia engari na te Kawanatanga. I toku ki-tenga i tetahi o nga mema o te Kawana-tanga i tera rangi i mea mai ia "Aue na wai koe i tuku ki waho?" ki atu ana ahau ehara i to whaikorero i Kuinitaone nana ahau i whakaputa. I whaikorero te

Minita Mo Nga Mahi Nunui i Kuini-taone a i muri iho ka tahuri ki te wha-kamarama i taua whaikorero no te mea kua mea te Kawanatanga kia rukuhia ia ki roto i te waiwera. Ko ana wha-kamarama tenei.

Ko nga take tenei i whakahua ai ahau i roto i taku whaikorero. Tuatahi ko nga rori hei whakatuhera i nga whenua Karauna i nga wahi kahore ano e nohia e te tangata: 2. Ko te hoko i nga whenua maori hei whakanoho noho ta-ngata i Aotearoa: 3. Ko te nama moni hei whakahaere i nga mahi takiwa: 4. Kia nohia nga whenua nunui e puritia ana i runga i te Mokete e nga kamupani me nga Peeke. Akuanei i roto i te whaikorero a te Kawana e penei ana etahi rarangi. Ka tere rawa te noho-noho o te whenua mehemea e whaka-haerea ana tetahi tikanga hei hanga rori hei whakapuare haere i nga whenna kia nonohia hei hoko hoki i nga whenua Maori; heoi ka tuakua atu e ratou etahi tikanga kia koutou kia whiriwhiria e koutou etahi tikanga hei whakaoti i aua mea. I te Paremete tuatahi o te tau 1887 kahore he kupu a te Kawana mo runga i nga whenua Maori a kahore tetahi Pire kotahi e pa ana ki nga whenua Maori i paahitia i te Paremete tuarua o taua tau ano I whai kupu te Kawana i roto i tana whaikorero mo te whakakore i te Ture Whakahaere Whe-nua Maori, i hauga e tenei kai whaka-page 2haere o te taha Turaki i tino whakahe-ngia taua Ture e nga tangata katoa a e rua nga ra e rua nga po i tu ai ahau ki te korero mo taua Pire. A he aha te tukunga iho? I muri tonu iho i te mutu-nga o te Paremete ka kite ahau i tetahi hui a te Peeke o Niutireni penei nga korero o taua hui, i kitea kotahi miri-ona o nga moni o taua Peeke kua ngaro. Ekore tenei e taea te whakahe no te mea ka taea katoatia e ahau te korero atu. I whakahengia te korero a te Mema mo Poneke erangi kihai i noho nga moni i ngaro ki te £60,000 erangi i tae ki te £100,000. He aha te take i kore ai e taea te utu i aua moni? Na te Ture Whakahaere Whenua Maori i kore ai e taea no te mea kihai i taea e taua Peeke te hao i nga whe-nua Maori i te arai a taua Ture hei whakaea i taua miriona moni i ngaro ra. Na ko te mahi i muri iho he whakakore i taua ture kia ahei ai te hoko i aua whenua, erangi na taku arai i roto i te Whare mo nga rangi me nga po e rua i kore ai e taea. I te tau 1889 kahore he kupu a te Kawana i roto i taua whaikorero i pa ki nga whenua Maori timata mai i te timatanga o taua whaikorero a tae noa ki te mutunga, a tu ana ahau ki te aroaro o te whare me te whakawhetai ki te Kawanatanga no te mea kihai ratou i whakapuaki kupu mo nga whenua Maori mo nga Maori hoki. Mehemea e titiro ana koutou ki te pukapuka Hanita ara te pukapuka o nga whai korero o te Paramete tera koutou e kite ko nga knpu tera i korero ai ahau. I mahara ahau i reira kua tika ahau a waea ana ahau ki toku iwi me te ki atu kahore he ture e hanga mo nga Whenua Maori; heoi kahore ano kia tae ki te mutunga o te Paremete ka kokiritia mai nga Pire e wha e te Whare o runga, katahi au ka ki ake e, "E wha enei Pire kua tukua mai ko te Atua anake e mohio ana e hia kia muri e haeremai ana." Ko te ingoa o aua pire, Ko te Pire Huihui Maori me te Ture Whaka-tikatika i te Ture Hoko whenua Maori ahakoa kua karatitia kahore ranei, ka ahei te Kawana te panui i runga i nga tikanga e whakaritea nei e tenei Ture kia whakahaerea etahi tikanga ki aua whenua, a i muri iho i te panuitanga o taua panui ka kiia kua pa nga tikanga

o taua Ture whakatikatika ki aua whenua. Mehemea i pahi taua ture i te Paramete kua hori ake nei kua pehea ra nga Maori inaianei? A tera no tetahi Ture ko tona ingoa nei ko te Ture whakatikatika i te Ture Whakawhiti Whenua, ko te tikanga o te rarangi tuawaru o taua Pire he mea hei whakamana i te hoko o tetahi miriona eka i te Tai Rawhiti. I tohe tonu matou ki te arai i taua Pire kei paahi. I mohio tonu te Kawanatanga e arai ana matou katahi ka unuhia taua rarangi. I whakahe tonu ahau ki aua Pire e wha i te Paremete kua hori nei, A i pehea? I muri tonu iho o te Paremete ka haere te mema mo tetahi takiwa o Poneke me era atu mema tokorua o te Kawanatanga ki te titiro haere i te raina reriwe e anga atu ana ki Akarana hei titiro i te pai o te whenua e pai nei ano, Heoi haere ana te mema mo te takiwa o Poneke ki Akarana a ka whaikorero ia ki nga Pakeha me tana ki i reira he nui te pai o nga whenua, a ko te mea tika me nama moni ratou i Ingarangi hei hoko i aua whenua. I pera ano hoki nga korero a Ta Hori Witimoa. Na e te Tumuaki me ki ake ahau ki te Whare ahakoa pehea to ratou ki kia riro i a ratou aua whenua ekore rawa e riro tetahi atu whenua Maori, kia paahi rano taku Pire. Mehemea e hiahia ana te Paremete kia nui haere a Niutireni me hohoro tonu te pahi i taku Pire. Mehemea ka whakakore ratou ki taku Pire tera ratou e tahuri ki te paahi i nga Pire kua kiia ake nei. Heoi i au e noho ana i tenei Whare ka tiaki tonu ahau kei pahi aua Pire e wha. I muri iho i tenei ka kaere te Minita o nga whenua me te Minita Maori ki te Tai Rawhtti ki te titiro i nga whenua i hokona e te kamupani a te Riihi a i hokona atu i muri iho ki te East Coast Settlement Company. Ki taku mohio tera te Kawanatanga e whakamatau ki te paahi i tetahi Pire i tenei Paremete hei hoko i aua whenua kia riro tonu ake ai aua whenua i a ratou. Erangi i ki atu ahau ki nga rangatiri Maori o te Tai Rawhiti me kaua ratou e pera erangi me waiho ma te Kooti e whakawa i nga take ki te whenua kia kitea te tika o a ratou take. Ki taku mohio kua he a ratou take. He maha hoki o aua Poraka kua riro kua hoatu kia Wi Pere me te page 3Riihi e nga Maori a ekore te Peeke o Niutireni e whai take ki aua whenua kia matua hanga tetahi ture. Na heoi taku i hiahia ai kia noho au ki konei ina meatia kia pahitia taua Pire no to mea ka tahuri tonu ahau ki te arai. I te wa e noho ana ahau i roto i tenei Whare ka whakahe tonu ahau kia paahitia he Pire pera ara ki te kore aua whenua e whakahaerea i roto i te Kooti Hupirimi i runga i ona huarahi ano. Na mo runga i nga korero a te Piha mema mo tetahi wahi o Poneke mo runga i te £60,000 i whakahengia e te Minita o nga Kura, ki taku mohio ko tetahi ena o nga moni i ngaro i roto o te £100,000, na mo runga i te motini a Ta Hori Kerei ki a whakamutua te Paramete, e hiahia ana ahau kia whakamutua a te rahoroi e haere ake nei a kia hohoro tonu ta tatou hoki kia pootitia mai ano kia ahei te whakahoki mai i etahi tangata tika hei mema. Kahore au e whakahe ki nga mema erangi e whakahe ana ahau ki te hunga nana ratou i pooti mai. E tino whakaae ana ahau ki te ki nei he nui rawa te whitutekau mema mo te Whare, ki au me whakahoki iho kia hawhe taua maha. Ki taku mohio ka taea e nga tangata tokono te mahi i nga mea katoa mo te Koroni.

Taipua.—E hiahia ana ahau ki te ki a atu kua hoha ahau i te whakarongonga ki enei korero, no te mea ehara tenei i te wa tika hei korero i etahi take e korerotia nei. Mehemea e hiahia ana etahi mema ki te whakahe ki te Kawanatanga ko te mea pai me tatari ratou kia tukuna mai e te Kawanatanga a ratou tikanga whakahaere, kei reira pea te makona ai nga mema. Heoi taku i tumanako ai kia kaua te Kawana e riri ki nga whakahe kua whakapuakina mo tana whaikorero. He poto nei ano i noho ai ia i waenga i a tatou, a he mea kino te whakahe ki nga korero e purua atu ana ki roto i tona waha e nga Minita. E hiahia ana ahau ki te korero atu ki te Whare i aku whakaaro mo runga i tenei take e korerotia nei. E hiahia ana ahau ki te korero atu ki te Whare i nga painga e mohio ana au i puta mai ki nga Maori i runga i nga whakahaere a tenei Kawanatanga. Kei te pai rawa nga Maori o toku takiwa ki te whakahaere a te Minita Maori ara mo runga i tana whakahaere i nga hoko whenua Maori. Kahore te Koroni i mate i runga i nga hoko a taua Minita erangi i tatari marire ia kia, ata kitea nga take e te Kooti katahi ka hokona e ia. Kei te mohio koutou kua oti te whakawa nga take e te Kooti o tetahi whenua o Ngatimaniapoto i neke ake i te miriona eka a kahore ano i hokona tetahi eka kotahi ki te Kawanatanga. Ki taku mohio he whakaatu tenei kihai te Kawanatanga i kaika ki te hoko whenua. Kua mea a Ngatimaniapoto i naianei kia whakatupu hipi ratou ki runga i ta ratou whenua. Ki taku mohio he tohu tenei e tahuri ana nga Maori ki te kimi i tetahi ora mo ratou. I te mea tonu tenei Kawanatanga ki te whakatika i nga he i puta mai i runga i nga whakahaere a te Kooti o mua; i tahuri ratou ki te whakatika i aua he i whakaekea ki runga i nga Maori i runga i nga hoko whenua i te wa i tu ai te mema mo Whanganui ki taua Tari. Mehemea e waiho ana tenei Minita kia tu ana tera e tika tana mahi. E tino whakaae ana ahau ki nga korero a nga mema mo Whanganui me Waitotara mo runga i te he o te whakatunga o nga Tiati Kooti Whenua Maori. Ko tetahi o enei Tiati ko Kanara Tirimara he mema nei ia no te Whare i mua, kua whakawa ia i nga poraka e rua, he poraka nui aua poraka, a kua puta nga tono whakawa tuarua mo aua poraka. Kei taku ringa nei e mau ana tetahi pitihana whakahe mo tana whakataunga. Ki taku mohio he tohu tenei ehara ia i te tangata mohio, i te mea hoki e tukua ana nga whakataunga a e nui ana nga whakahe ki aua whakataunga he tohu tena e he ana nga whakotinga. Ki taku mohio he mea pai rawa kia mohio nga Tiati ki te reo Maori. Ko nga Tiati kahore e mohio ki te reo Maori kahore ratou e matau ki nga tikanga Maori; ko ta nga Maori hoki i hiahia ai kia whakahaerea nga whenua i runga i nga tikanga me nga ritenga Maori. Kua ki ahau i mua i roto i tenei Whare mehemea e peneitia ana te mahi katahi ka tika ki nga tangata katoa. I taku meatanga kia whakanukuhia ake nga mana o nga Komiti Maori, kihai te Whare i whakarongo ki aku kupu. Kotahi anake te kupu i mahue i au mo runga i tenei take, ara ko tenei, kahore au e pai kia who-page 4kamutua tonutia te Paremete inaianei no te mea he nui nga pitihana a nga Maori kua tukua mai ki te Whare kahore ano kia mahia. Kahore ano he wa i tukuna ki te Kawanatanga ki tenei Whare ranei ki nga mema ranei o te Komiti Maori hei mahi i enei mea, a ki taku whakaaro me whakaoti e tatou enei mahi i mua o te mutunga o te Paramete, ma konei ekore ai e whai takunga kia rua nga Paremete i tenei tau kotahi. Kia oti marire a tatou mahi katahi ka pai kia kimi tikanga hou no te mea kua wha nga tau e noho ana tenei Kawanatanga. Na mo runga i nga hoko o Rotorua kua mea etahi mema he moni nui rawa i utua mo te hokonga i taua whenua. Kua hokona e tenei Kawanatanga nga eka e toru mano, a ko etahi o nga rangatira Maori o taua whenua e whakahe ana: he tohu tena kua tau tetahi mate ki a ratou a e whakahe ana ratou ki taua hoko, ki taku whakaaro he mea tenei me whakahaere e te Whare i mua o tona mutunga, tena pea kei te ono tekau tangata kaore ano i haina i te Tiiti hoko, a e hiahia ana ahau kia whakaotia e te Kawanatanga tenei mea i mua o te mutuuga o tenei Paramete.

Te Miterehana.—E pai noatu ana au kia waiho marire tenei Komiti taihoa e whakarite.