page 29

Wenerei, te 13 o Akuhata, 1890.
Utu Takoha i Runga i Nga Whenua Maori.

I runga i te motini kia haere ki roto ki te Komiti o nga Moni,

Tame Parata ka mea,—He menemana taku ki taua motini. Ara koinei: "I te mea kia whakakaha te mahi whakanohonoho o nga whenua Maori, e whakaaro ana tenei Whare ko to takoha e utua ana i raro i "Te Ture Pane Kuini 1882 Ture Whakatikatika, 1885," tekiona 17, i runga i nga whenua Maori, me whakahoki iho i te 10 paiheneti ki te 5 paiheneti, a me utu tan kaua e utu topu pena me to ritenga o te Ture inaianei." I tangohia e ahau tenei wa hei whakaaranga i tenei take ta te mea he tini nga patai ki te Kawanatanga ia tau ia tau ki roto ki te Whare, a kore rawa i whai pata, ahakoa he mea nui rawa tenei e pa ana ki te whakanohonga tangata ki runga ki te whenua. Kanui nga pitihana e tukua mai ana ki te Paremete. Maha noa atu i tae mai i Te Waipounamu i tenei tau kua hori ake nei. Parea ana aua pitihana ki te Komiti Maori a whakataua ana e taua Komiti me whakaora nga kai-pitihana i runga i ta ratou i tono ai, me panui e au taua ripoata:—

Nama 173, 320, 322, 324, 327, 329, 376, 377, 378, 389, 400, me 401, 1889.— Pukapuka-inoi a G. P. Mutu me etahi atu (Nama 2), Reone Timoti me etahi atu (Nama 1), me Rewi Koruarua me etahi atu (Nama 1), me Hoani Korehe Kahu me etahi atu (Nama 1), me Kehoma Hokianga me etahi atu (Nama 2), me Watene Tapiha me etahi atu (Nama 2), me Robert Brown me etahi atu (Nama 2), me Te Koti Terato me etahi atu (Nama 2), me Teone Paina me etahi atu (Nama 2), me Timoti Karetai me etahi atu (Nama 2), me James Rickers me etahi atu (Nama 1), me Honi Matiu me etahi atu Nama 1),—

"E ki ana nga kai-pitihana he nui to ratou mate i runga i nga tikanga o te rarangi 3 o te Ture Pane Kuini. E inoi ana ratou kia unuhia taua Ture i runga i a ratou rahui katoa. Kua whakahaua ahau kia ki penei: E whakaaro ana te Komiti me whakahaere tetahi tikanga hei whakamutu i enei tono no te mea he taumaha rawa te Ture Pane Kuini ki runga i te iwi Maori no te mea e tangohia ana aua moni i roto i nga moni reti. Kotemea tika me utu aua moni i roto i ia tau o nga tau o te riihi. No konei ka tukua e te Komiti te pitihana ki te Kawanatanga kia ata whiriwhiria paitia e ratou. 21 o Akuhata, 1889."

I toku haerenga ki te arahi haere i te Minita Maori ki nga kainga Maori i Te Waipounamu, i whakatakototia tenei Ture patu kino i nga Maori ki tona aroaro. Ki mai ana a Te Miterehana i runga i te korero a nga Maori, kei roto tenei mea i te whakaaro o te Kawanatanga. Mehemea he ki pono tenei, kati kua oti tetahi ritenga inaianei hei whakarite i te hiahia o nga rangatira o Te Waipounamu o tenei motu ano hoki. I puta hoki te whakaae tuturu o Te Pirimia i tera tau, ae tera e whakaaroaro te Kawanatanga mo tenei mea ana mutu te Paremete. A no te huihuinga mai o tenei Paremete ka patai ano ahau mehemea kei te pewheatia tenei Ture, kua oti te hanga he tikanga kaore ano ranei, otiia, ki taku mohio, kore rawa kia tahuritia. Muri iho ka tuku patai ano ahau ki roto o te Ota Pepa, he rapu noku kei te pewhea tenei raruraru, a ki mai ana te riwhi o te Pirimia, kei roto tonu i te mahara o te Kawanatanga, kei te whakaaroarotia ano. Kati hoki ra, kua mohio ahau i runga i tenei tuwhakahoki o te patai, e kore e riwha, e kore e ahatia. A e tino tono ana ahau ki te Kawanatanga, ki nga mema hoki o tenei Whare, kia mahara nui ratou ki tenei, ta te mea na te pakeke kino na te taimaha o tenei Ture i runga i nga whenua Maori, heoi kua kore e whakauohoia ta ratou whenua, kua kore hoki te koroni i whiwhi painga pena mehemea e haere pai ana whakanohonoho o a ratou whenua e takoto mangere nei i runga hoki i te he o tenei Ture. Ko nga tangata e whai mahi ana ki nga Maori mo a ratou, e whakahaere ana i o ratou whenua i raro i tetahi memoriama kirimene kia kaua e utu ratou i te tekau paiheneti ana riihi ratou i nga whenua Maori. A he nui te ruihi o te koroni i raro i enei tu whakahaere. Mehemea ia, he Ture ahua tika, ahua ngawari e kore e tahuri nga tangataga ki te kimi tikanga penei kia kaua ratou e utu takoha, a tera e puta he moni nui ano hei painga mo te koroni page 30Kaore oku hiahia kia tatari roa te Whare ki oku korero, erangi kei te haere tonu aku kupu i runga i toku menemana, kaore i tapepa haere i waho. Nui atu toku koa mehemea ka anga nui nga. honore mema ki te hurihuri marie i tenei putake, ta te mea, e hara rawa tenei i te mea iti. A tera nga honore mema e tautoko, e whakapono i taku korero i au e wkakapuaki kupu penei, ko tenei Ture kino kei te arai kei te whakamangere i te whakapainga, i te whakanohonga o nga whenua Maori o Te Waipounamu o Aotearoa me te arai hoki i nga Maori kia kore ratou e whiwhi ki te rawa.

Te Wari.—E tu ake ana ahau ki te tautoko i tenei motini ahakoa kaore oku hiahia ki te whakaroa i te Whare, otiia e pehi kino ana tenei Ture i nga tangata e hiahia ana ki te whakamahi i nga whenua Maori. E penei ana nga ritenga o tenei Ture: mehemea ka retia e tetahi tangata tetahi whenua Maori mo nga tau e rua tekau ma tahi, £100 mo te tau, me matua utu ia ki te Karauna te tako ha e £200. Tona tukunga iho, e kore e riro tetahi paku whenua a te Maori i e tetahi tangata moni iti, erangi ma te hunga whai moni nui anake, ka taea te riihi. Na reira kei te mahia tetahi tikanga whakaninihi e kore ai ratou e utu, a ruihi ana te koroni, me te arai hoki i te whakamahinga o nga whenua parae hei painga nui mo te hunga nona tae atu ki te koroni katoa hoki. Koia ahau i tino hiahia ai me awhina nga mema katoa i te motini kia paahitia e te Kawanataga tetahi Ture whakatikatika whakakahore ranei i taua takoha taimaha kino.

Ko Ata.—E tuake ana ahau ki te tautoko i nga korero katoa a era mema tokorua. E mohio ana ahau ki nga keehi kei toku takiwa tonu, kaore e kaha nga tangata moni iti ki te riihi whenua Maori i runga i tenei ture kino. Tera tetahi Pakeha ko Te Naiti te ingoa, retia ana e ia te 600 eka a nga Maori, a i te mea kua oti pai nga ritenga katoa, kua rupeke nga Maori te tuhi i o ratou ingoa ki te riihi, katahi ia ka rongo ki te nui o te moni hei utu mana i raro i tenei ture. Ngohengohe ana. Kore rawa i whai momo kaha. Ka mahue ra. Inaiaei e tangi tiwarawara ana nga tangata "Homai he whenua kia whakanohoia." Ko tenei takoha kino kei te arai. A ko te tangata whai moni nui anake te mea e whiwhi ki te whenua Maori. E patu kino ana tenei ture i te Maori, e patu kino ana i te Pakeha, a ka awhina tonu ahau i nga Maori kia whakakahoretia tenei ture porangi.

Te Waka.—E tino whakatika ana ahau ki nga korero katoa a era kua hamumu i te tuatahi. Hua noa ahau tera e whakamana te Kawanatanga i te kupu whakaae a te Pirimia i whakapuaki ai i tera tau, iaia e ki ana ko taua takoha te tekau paiheneti, he mea he rawa atu kia whakaekea ki runga ki nga riihi. Tera tetahi rahui Maori kei toku takiwa e tata ana ki Ahipatene Rangitata tera oneone e takoto kau ana, e powhiri ana ki nga tangata ahu whenua kia ngakia ki te kai. Maketitia kia riihitia mo nga tau e 21. Whakaae ana tetahi Pakeha ki te utu e 4s. 6d. mo te eka, ara £171 mo te tau, katahi ka kitea me matua utu taua Pakeha kia £587 7s. 6d. katahi ka tika tana riihi. Haere atu ana taua tangata, ka hia hokinga mai hoki o te weka i motu i te mahanga? Mahue ana te whenua. Tetahi mea he ko te utu topu i taua takoha; erangi te utu ia tau ia tau, e ahua pai ana.

Te Miterehana.—E kore e taea te kohi taua moni mehemea ka utua tau tia.

Te Waka, mama noa ake; inahoki ko era atu Takoha me nga reiti, me nga taake e kohia ana era ia tau ia tau kaore he raruraru. E tono ana ahau kia whakaae te Minita ki tenei motini tika.

Te Paranihi—Tera ano e ahua hoha te kohi kohi i tenei tiuti ia tau. Otiia me whakamutu tenei utu i runga i nga riihi, me kati ko nga hoko anake nga whakahaere e eketia e tenei 10 paiheneti. E tino arai ana tenei ture i te whakanohonohonga onga whenua Maori, a kore iho he painga, mo te Koroni. Tangohia, tangohia atu, e kore e nui te moni i ngaro.

Te Keremana.—He pono tonu te whakaaetanga mai a te Pirimia i tera tau, a heaha te aha? Kei taku takiwa, ara kei Hauraki, he nui nga tekiona paku paku a nga Maori e retia ana ki nga Pakeha moni iti, he £10 he £12 pea mo te tau, otiia me matua utu ratou i te £21. Tena mehemea he whenua Pa-page 31keha, kaore kau he utu erangi ko te moni riihi anake. Ko tenei me whakamana te Pirimia i taua kupu i whakaae ai ia.

Hoanitaipua.—E hapai ana ahau i te motini o te mema mo Te Waipounamu. I whakaae ano te Pirimia i tera tau, tae mai ana a ia kia matou korero ai, tera e hanga e ia he tikanga mo tenei mea, a tatari manawanui ana matou, engari e kore e ahatia, e kore e whakaritea ta matou e tumanaako nei. E mohio hoki ana au tera e nui haere nga mate ki te iwi Maori me te puke haere o nga reiti. Me whakaaro hoki te Whare, i whakaekea nga reiti i runga i nga whenua Maori i raro i te ture o te tau 1882, a kei te nui haere aua moni hei utu ma te Maori a tona wa. Tena mehemea ka whakamamatia te tiuti pane Kuini, ka kaha haere nga Maori me a ratou Pakeha e riihi ana i o ratou whenua ki te whakaea i enei nama e pukai uei i runga i o ratou whenua. Tera e reia nui tia nga whenua Maori e takoto kau ana hei painga nui mo te Koroni me nga Maori mehemea kahore te ture he nei. Tera etahi poraka kei toku takiwa e 4,000 eka, whakaae ana nga Maori ki te tuku atu 1,000 eka ki tetahi Pakeha e 3s. mo te eka mo te tau. Oti katoa nga tikanga. Erangi no te haerenga o te Pakeha ki te utu i nga reiti, oho ana tana mauri, rere ana te manawa i tona kitenga, me matua hoatu te £400 i raro i te Ture Pane Kuini. Aue taukiri! Rere atu ana taua tangata me te mata kokiri. Mahue ana te whenua. E tino hiahia ana ahau kia anga mai te titiro o te Kawanataga ki te inoi a nga iwi e rua kia whakamamatia tenei ture. Me mahara hoki ki tenei. Mai ano i te paahitanga o tenei takoha, kua tae ki te £150,000., te moni kua utua i raro i ona ritenga. E tino tika ana kia unuhia tenei ture, kia whakangawarititia ranei, i te mea ko nga whenua iti a nga Maori o Te Waipounamu e riihitia e nga tangata nona ki te Pakeha, tae noa hoki ki nga Maori o Aotearoa, kei te nui haere to ratou hiahia ki te riihi i o ratou na wahi e takoto kau ana.

Te Matene.—E tika ana kia whakahoretia tenei Ture erangi me utu nga Maori i nga reiti katoa mo a ratou whenua penei me nga Pakeha.

Pitihapeti.—Pai rawa atu mehemea ka paahitia tenei motini. I era Paremete i whakamatau ahau kia whakatikaia te Ture, whakaae mai ana te Minita, a mutu tonu, kaore i whakatikaia. Mehemea ka hokona tetahi whenua Pakeha heoi te mea hei utu ma taua tangata e 15/- i roto i te £100. Na mehemea he whenua Maori, me utu kia £10 15s. i roto i te £100. He Ture whakahouhou rawa atu tenei. a e tau ana te mamae me te koinga ki runga ki te Maori rawa kore i te mea e waiho ana taua Ture haraki, nei hei whakaiti i te utu e hoatu ana mo te whenua Maori. Ka pooti ahau mo te motini a te mema mo Te Waipounamu.

Te Moka.—Me hanga he ritenga e utu ai nga Maori i nga taake kia kore e mau tonu kia ratou nga whenua nui. Me utu ratou i nga reiti katoa penei me o ratou hoa Pakeha. Otiia e tino kino ana te tekau paiheneti nei he taimaha rawa. Inahoki mehemea e riihitia ana e te Pakeha he piihi whenua Maori £100 mo te tau mo nga tau e rua tekau ma tahi me matua utu ki te karauna te £210. E whakahe ana ahau ki nga mema Maori e pooti nei ratou ki te whakaeke taake ki runga ki nga Pakeha, kaore hoki ratou nga Maori e utu pera ana. Me hohoro te haere ake o nga Maori ki te hanga tikanga mo a ratou whenua nunui kia ahei ai ratou te utu i nga reiti me nga taake.

Taiwhanga—Kei te ahua porangi te mema hua noho iho nei i te mea hoki kei te pai noa atu nga Maori ki te utu reiti. E mohio ana tatou ki nga korero mo te whakakahoretarga o nga Kaunihera Porowinihera a riwhitia ana ki "Te Ture Kaute, 1876." Erangi i tae mai ahau ki Poneke i taua tau i kite ahau i taua mema nei e whakahaere ana ia i te hoko mo te Ngaherehere o Kaihu, £100,000 te utu: na e korero ana ia inaianei kia utu reiti nga Maori, kaore ano ia kia utu i te moni riihi mo taua whenua kauri ra. I tu ta matou hui nui ki Waiomio i te tau, 1887, he whakaaro ki te tikanga o aua Kaute Kaunihera. I whakahe a Mohi Tawhai ki aua Kaunihera. Ki atu ana ahau he Ture pai, he rawa atu te mahi o nga Kaunihera Porowinihera, inahoki ko ta ratou moni he whakapau i nga page 32moni katoa ki nga taone nunui anake. Tena ko nga Kaute Kaunihera e homai ana i nga rori, piriti aha ranei mo a tatou takiwa, tautoko na kia kake haere te utu o nga whenua Maori i runga i nga moni nui o te koroni e whakapaua haeretia i te mahinga rori aha ranei. I tau te nuinga o tan hui ki aku mahara, 150 te nuinga o nga tangata i awhina i au, hui atu ki nga tino rangatira. Tona tukungaiho whakaarohia ana e matou me utu reiti matou katoa me whakarite he Kaute mo to matou takiwa. Ko Te Wiremu te Tiamana o te Kaute Kaunihera i taua wa. Patu waea ana ia kia Te Witika, mehemea a pai ana ia kia uru nga Maori ki roto ki te Kaute i te mea kei te pai ratou ki te utu reiti. Whakahokia mai ana e Te Witika te kupu, "Kahore; e kore e kaha te Ture kia mea kia utu reiti nga Maori i aua Ture Kaute." Na uowai tenei he? E hara ia matou i te mea kua whakaae matou ki te utu i nga reiti. I hiahia ano maatou ki te utu reiti hei whakapai i o matou whenua kia utu nui ai, kia whiwhi ki nga rori me nga piriti me era atu mea, otiia kaore i paingia ta matou whakaaro. Na reira i mea atu ahau ki nga tangata Maori. Kaua e utu i te taake kuri, kaore he Ture hea mea ia koutou kia pera. E ki ana ahau kei te pai nga Maori kia mahi tahi tatou i raro i tetahi Ture pai, otiia e kore e pai i raro i enei Pire Maori kua homai nei. Homai he Pire pai kia mahi tahi kia noho tahi tatou i raro i te rangi marie. Kei te pena tonu hoki to matou me ta koutou.

Te M.Oka.—Kaore ahau i hoko ngaherehere kauri moku, erangi he kaiwhakahaere ahau mo tetahi kaumpane a heatu ana e matou te utu nui.

Te Ritihana (Mema mo Kaiapoi.) —Kei toku takiwa kei te takoto mangere nga whenua Maori, ahakoa kei te hiahia ratou kia riihitia erangi ko tenei ture kei te arai i to ratou hiahia. Kanui te akiaki mai o Maori ki au kia whakangawaritia tenei ture a e tino hiahia ana ahau kia hikoia e te Kawanatanga tetahi hikoi hei whakamana i te mea e tumanaako nei nga Maori.

Te Mete.—E koree taea e te hunga moni iti te riihi whenua Maori i raro i te taimaha o tenei ture. Mehemea ka whakangawaritia nga ritenga ka riihitia nui tia nga whenua Maori a ka whai oranga te koroni i runga i te mea ka kapi haere nga wahi takato kau i te tangata, i te taonga. Mehemea ka pupuri te Kawanatanga i tenei ture kia mau tonu kati e whakahoa ana ratou ki nga Pakeha moni nui. E haara i te mea he motini tenei e anga atu ana ki te turaki i te Kawanatanga, erangi he kimi kau no te mema nona tenei motini ki te ora mo tona iwi, na reira e mea ana ia me whakaae touu mai te Kawanatanga kia wawe te niutu.

Te Teiea.—Ka tautoko hoki au i te mea e hiahia ana ahau kia whiwhi nga tangata iti i tetahi paku whenua mo ratou. Kanui toku whakarongo pai ki te whai korero a te mema Maori mo te Tai Rawhiti.

Te Miterehana.—E pouri ana ahau i te mea kaore te Kawanataga e ahei ki te whakaae ki tenei motini a te honore mema mo te Takiwa Maori o Te Waipounamu. I hoatu auo e ia tetahi patai mo tenei take ki te Ota Pepa i muri tata mai o te tuwheratanga o te Paremete. Ki atu ana ahau ki aia, tera ahau e whakaatu i te whakaaro a te Kawanatanga i mua mai o te mutunga o te Paremete nei. He pono te kupu a Te Paranihi i aia e korero mai nei, kihai i taea ta a tiuti te kohikohi i te wa e utu ana ia tau ia tau, me te nui hoki o te moni i pau i te kohikohinga. I runga i te nui o taua mohi kohikohi e mahara ana te Kawanatanga, he pai atu pea kia whakakahoretia rawatia taua tiuti i runga i nga riihi. Erangi e kore te Kawanatanga e whakaae kia whakakahoretia taua tekau paiheneti i runga i nga whenua hoko, me mau tonu tena hei koha ma nga Maori hei whakaea i te moni o te Koroni e pau ana i nga Kootitanga i a ratou whenua. E tika ana kia utu nga Maori i tetahi wahi o taua whakahaere. Engari e mohio ana ahau e pehi kino ana tenei ture i nga Maori ehiahia ana ki te riihi i o ratou whenua i te mea e meatia ana kia utua toputia taua tiuti i te utunga kotahi. Kei te mohio ahau ki te korero a Te Waka mo te whenua na i Ahipatene. He tika tonu a e whakaiti ana tenei ture i nga utu o nga whenua a nga Maori i runga i te utu topu. Mehemea e utua tautia ana, tera e rahi ake nga moni mo a ratou page 33riihi. Ki toku mohio tera e tino whakaaro nui te Kawanatanga ki tenei take, otiia e kore e taea te whakangawari, inaianei, me paahi marire i tetahi ture katahi ka ahei. Engari ka kokiritia mai e au tetahi Pire i tenei nohoanga o te Paramete hei tuku mai i te ngawari, i te ora e kite ai te Kawanatanga i te tika.

Pootitia aua nga tangata i whakaae kia whakangawaritia taua ture—

Nga Ae, 35; nga No, 27.