.gif)
Nga Korero Paramete: 1886-1890
Wenerei, te 23 o Hurae, 1890
Wenerei, te 23 o Hurae, 1890.
Nga Utu Kooti Whenua Maori.
Taiwhanga.—E patai atu ana ahau ki te Minita Maori
mehemea ka kiia atu ki te Komihana i raro i te Ture Whakatikatika
1889 i te Ture Kooti Whenua Maori kia whakahokia iho nga utu e
whakahengia ana e te hunga whakahe i raro i nga tikanga, a mehemea
ka tuhia ki runga i te pukapuka moni nga moni hei whakaea i nga moni
kua pau a nga Maori o Tokomaru i te haerenga atu ki te Kooti a te
Komihana, na te mema hoki o te Tai Rawhiti na Ata i haere ai ratou
ki reira, a kihai i whaka-page 19
aetia e te Komihana
etahi utu mo ratou. He take nui tenei, a kua tukua tetahi pitihana
ki te aroaro o te Whare, a e pouri ana ahau i te kore kahore te mema
o te Tai Rawhiti a Ata i tona nohoanga i te korerotanga o taua
pitihana ki te Whare. I te mohio ano ia ka korerotia taua pitihana.
I kawea ano tenei pitihana ki te aroaro o te Komiti Maori i te tau
kua hori nei a e toru e wha ranei nga wiki e whakahaerea ana e te
Komiti, a ko tona mutunga ka kiia he whenua Maori, a haere ana te
Tiamana ki waho, heoi kihai i taea e ratou te tuku i te ripoata ki
te Whare. I muri iho i tena ka kite ahau i roto i te Kahiti kua
whakaturia a Erueti hei Komihana e te Kawanatanga hei whakawa i taua
whenua. Kahore ahau i mohio he aha te take i peratia ai e te
Kawanatanga, otiia e mohio ana ahau ki tenei e hiahia ana ratou ki
te hopu pooti.
Te Pika—E kore e tukua e ahau enei tu korero kia whakapuakina.
Taiwhanga.—Ko taku whakaaro ra tera, otira kei te he pea ahau, a ka unuhia mai era kupu aku. Kua tukua e au tetahi Pitihana kia Komihana Erueti a kua tukuna tana keehi i naianei ki te aroaro o te Kooti Hupirimi. I toku taenga ki reira ka kitea e ahau i runga i nga ture o taua Kooti me utu e ahau te £10 erangi heoi ta te mema mo te Tai Rawhiti ta Ata i utu ai e rima pauna mo te keehi katoa. Kei etahi e utua ana kia £100 a e hiahia ana ahau kia mohio he aha te take i tonoa ai kia £100 a i rima ai anake ma te memea o te Tai Rawhiti ma Ata, inahoki e ki ana e nga ture o taua Kooti me utu kia £10.
Te Miterehana.—Kua puta te whakaaro o te Kawanatanga i muri iho i te kitenga i te Komihana. I te mohio tonu te mema na i te paahitanga o te Ture Kooti Whenua Maori i tenei Paramete kua hori nei i meatia e kore nga utu o taua Komihana e whakataua ki runga i te koroni na konei i whakataua ai kia pera te rahi o nga utu. Erangi ka whiriwhiria e te Kawanatanga mehemea i rahi rawa nga utu i tonoa a mehemea e taea e te Kawanatanga te whakauru i etahi moni ki te pukapuka moni hei utu i nga moni i pau i nga Maori i nga Pakeha ranei i tae atu ki taua Komihana.
He Ruri I Kerepehi Pei.
Taiwhanga. — E patai atu ana ahau ki te Minita Maori: (1.) Mehemea e whakaae ana ia ki te mahi a Cheal kairuri i runga i tana mahi kawe i nga pirihimana rua me tetahi J. P. i te Temu ki Kerepehi Pei hei tnkn korero mo te mahi a ana Maori whai take ki te whenua kia ahei ai ia te whakatu i tetahi teihana tiriki i mua o tana tononga ki nga Maori. (2.) Mehemea e whakaae ai ana ia ki te toanga i nga wahine Maori tokorima i Kerepehi ki te Kooti i te Temu ki te whakarongo i nga hamene. (3.) A mehemea e mahi pera ana taua kairuri i runga i nga tohutohu, mehemea ka utua e te Kawanatanga to ratou haerenga i runga i te tima ki te Aroha kia ahei ai ratou te tae atu ki te Kooti ki te karo i nga whakapae i whakaekea ki runga i a ratou pera ano me te ritenga a te Kawanatanga ki nga pirihimana me nga J.P.i te tukunga mai o nga korero? (4.) Mehemea kahore te Kawanatanga e whakaae ki te mahi a taua kairuri mehemea ka unuhia e ratou te hamene me te whiu i nga pirihimana mo te takahi i te ture? Kahore enei Maori i pai kia hanga e te kairuri he tiriki teihana ki runga i to ratou whenua, erangi i mauria e ia nga pirihimana e rua me nga J.P. me te tohe ki nga Maori kia hanga te tiriki ahakoa pai ratou kahore ranei.
Te Retihana. Ki taku whakaaro kua tau noa atu tenei raruraru ki raro; na nga wahine Maori i arai te hanga o te tiriki teihana. Kua maha nga kinga atu ki taua kairuri kia hanga he tiriki teihana ki reira, no tenei mahinga ana ka araia ia e aua wahine. I tahuri nga wahine Maori ki te tango i nga kaheru i nga ringaringa o nga kairuri e keri ana i uga rua, a kihai i whakamutua ta ratou mahi. Akuanei i runga i te tono a ta ratou roia nukuhia ana taua keehi. I kiia hoki kua mutu te aha atu a nga kairuri mehemea ka mutu te whakararu a nga Maori. Kihai au i rongo kua meatia tetahi mea i muri iho erangi kua haere tonu te mahi i taua tiriki.
Tuangahuru.
Hoani Taipua.—E patai ana ahau ki te Minita Maori
ka pehea te whakahaere a te Kawanatanga ki te whaka-page 20
mana i te ripoata a te Komiti Maori mo runga i te pitihana
a Tuangahuru i tukuna ki te Whare i te Paremete kua hori nei? I
haere tenei patai i runga i tetahi take i tukuna mai ki te aroaro o
te Komiti Maori i te Paremete kua hori nei. I whakaro te Komiti e
tika ana nga take o taua pitihana a i he te Tiati nana i whakatau
taua keehi. Tena pea i te riri te Tiati ki te kai-tono a na reiia i
kore ai e whakaturia te kai-tono hei riiwhi mo te tangata kua mate.
Te Miterehana.—Tana whakahoki i mea kua hanga he Pire e te Kawanatanga hei whakahaere mo tenei take, a kei te perehitia i naianei. Ka oti te perehi ka tukuna atu e ahau te kape ki te mema na kia titiro ai ia mehemea e rite ana ki tana i pai ai.
Komihana Maori.
Taiwhanga.—E patai atu ana ahau ki te Kawanatanga mehemea ka whakatikatikaia nga "Ture Kooti Whenua Maori Ture Whakatikatika, 1889," tekiona 20, kia ahei ai te whakauru atu te kupu "Maori," mo te kupu "Neituwhi."
Te Miterehana.—Kahore te Kawanatanga e marama ki te whakamana i te tono a te mema na.
Nga Whenua O Papati Pei.
Taiwhanga.—Taku patai atu tenei ki te Kawanatanga mehemea ka whakaaturia mai e te Minita Maori ki te Whare,—(1.) Mehemea e tika ana nga ki nei i tonoa nga Maori whai take ki Pakowhai Poraka, ki Maraetaha, me etahi atu poraka whenua i Papati Pei kia tuku huhua kore i a ratou hea katoa i roto i aua poraka kia te Riihi raua ko Wi Pere hei tiaki ma taua hunga; (2) mehemea kua hokona e te Riihi me Wi Pere te nuinga o Maraetaha Poraka kia Teonehana mo nga moni e £3,000 a kua puritia e raua aua moni; (3) mehemea kua hokona e te Riihi raua ko Wi Pere a Pakowhai Poraka kua oti ake nei te mokete ki te Peeke o Niu Tireni mo nga moni £15,000, a kore rawa nga Maori i whai take i whiwhi ki te hikipene kotahi i a te Riihi raua ko Wi Pere? (4.) Mehemea ka pera te whakahaere a te Kawanatanga me te whakahaere i te keehi a Poaka tahi me te Waari, i runga i te awhina i nga Maori ki te moni kia ahei ai te mahi i tetahi huarahi e hoki mai ai aua whenua e whiua ai ranei nga Kaitiaki? (5.) Mehemea ka awhina te Kawanatanga i nga Maori i runga i tenei i tena huarahi ranei.
Te Miterehana.—E kore e ahei e ahau te ki atu ki te mema na mehemea no te tau 1879, i whakahaerengia ai te whakahaere tuatahi e mau ra i te patai tuatahi. Erangi ki taku mohio ki te korero mai a nga Maori, he mea tono ratou kia tukuna o ratou whenua i runga i te mea kahore he utu he whakaeanga ranei i runga i nga <?> roto i te kamupani. I rongo ahau kua hokona tetahi wahi o taua whenua kia Teonehona mo nga moni e £3,000 a i utua aua moni ki a Wi Pere me te Riihi i runga i te tikanga tiaki mo nga Maori, a me hoatu ma nga Maori kia ono paiheneti mo te tau mo aua moni. Akuanei i te kitenga a te Riihi e tukuna ana te patai nei ka waea mai ki ahau e nga korero i raro iho nei:—
"Akarana, 2 Hurae, 1890.
"Mo te patai a Taiwhauga: Ka nui toku hiahia kia whakaturia tetahi komiti hei whiriwhiri me te tuku ripoata. E haere atu ana ahau ki Poneke a tenei wiki e haere ake nei. Kahore i puritia e ahau me Wi Pere etahi moni mo Pakowhai mo etahi atu poraka Maori ranei. Kei te mohio ano nga Maori ki te whakapunga o aua moni me to ratou whakaae ano. I pau ano hoki aku moni i runga
"Na Te Riihi.
"Ki te Minita Maori."
Na mo runga i te patai e pataia nei mehemea i hokona e te Riihi a
Pakowhai Poraka kua oti noa ake nei te mokete ki te Peeke o Niu
Tireni mo nga moni £15,000 e kore eahei e ahau te utu atu, ki
taku mohio kahore ano i hokona taua Poraka. Erangi i hokona i
tukuna ranei ki te Kamupani Whenua o te Tai Rawhiti a na ratou i
mokete ki te Peeke o Niu Tireni a kei a ratou taua Poraka i
naianei. Kahore au e mohio mehemea i pa atu nga Maori ki tetahi
roia i mua o ta ratou whakaekenga i ta ratou keehi. Erangi ki
taku titiro atu kua tukuna kuare tia atu o ratou paanga katoa
tannga ki Pakowhai Poraka erangi ki etahi atu ano hoki pea a
kahore he kapa i riro i a ratou. A kei te puritia te whenua i
page 21
naianei i
runga i te ture Tapae Whenua a kahore ahau e mohio me pehea
ranei he awhina ma te Kawanatanga i nga Maori i runga i enei
take. Kua kiia ake nei hoki e ahau ki te Whare kua tae ahau ki
taua takiwa hei whakamatau mehemea e taea e te Kawanatanga te
hoko i taua whenua i runga i te utu e taea ai e ratou te
whakahoki mai ano i a ratou moni. Me te rahui i etahi wahi mo
nga Maori. Erangi kua kitea e kore rawa e taea tenei whakaaro.
Ko nga moni i tonoa mo taua whenua he nui rawa a e kore e wini
te Kawanatanga ina hokoa e ratou ahakoa kahore i rahuitia tetahi
wahi mo nga Maori.
Wahi Pootitanga i Mohaka.
Taiwhanga.—E patai atu ana ahau ki te Minita Maori, mehemea ka whakaaetia te tono a nga Maori o Mohaka kia whakaturia he wahi pootitanga i to ratou kainga notemea ka puta te tupuhi kahore ratou e ahei te whakawhiti i te awa ki tera taha. Kua tae mai tetahi pukapuka a nga Maori o Mohaka, ki au e mea ana kua tuhituhi ratou ki te Minita Maori, me te tono ki aia kia whakaturia he wahi pooti ki o ratou kainga notemea ki te tuku iho te wai puke i te ra pooti kahore e taea e ratou te whakawhiti i te awa.
Te Miterehana tana whakahoki kua whiriwhiria te tono a aua Maori, a ki te mea e kitea ana he mea tika kia meatia he wahi pooti ki o ratou kainga ka whakamana ta ratou tono. Inaianei ka ui atu aia ki te Mema mo taua takiwa mehemea he mea tika kia whakamana taua tono.
Pire Whare Manu Whiri Maori
i Akarana.
Taiwhanga.—Ka patai atu ahau ki te Kawanatanga mehemea ka tukua mai e ratou te Pire Whare Manuwhiri Maori i Akarana i tenei Paremete.
Te Miterehana.—I mea kahore a te Kawanatanga whakaaro ki te tuku mai i taua Pire i tenei Paremete.
Korowhiti Tuataka.
Te Kere.—E hiahia ana ahau ki te patai atu ki te Kawanatanga, mehemea kua tahuri ratou ki te whakamana i te ripoata a te Komiti Maori mo runga i te pitihana a Korowhiti Tuataka, a mehemea kahore ano kia whakamana, he aha i kore ai? Ka tekau nga tau i whakahaere ai taua keehi ki te aroaro o te Komiti Mo Nga Mea Maori, me te Kooti Whenua Maori
Te Miterehana.—Kei te whiriwhiria taua keehi e te Tiati Tumuaki, a kei tona taenga mai i Akarana, ka panui atu ia ki nga Maori whai take ahea ia whakawa ai i taua keehi. A e whakaaro ana ahau kei taua whakawakanga te tau ai te tika ki te kai-pitihana.
Komiti Mo Nga Mea Maori.
Te Miterehana, I motini me unu te Ota Nama 178, kia ahei ai te whakatu kia tekau ma wha nga mema mo te Komiti hei whiriwhiri i nga pitihana katoa, me nga ripoata, me nga pukapuka whakahoki korero, me etahi atu pukapuka e pa ana ki nga mea a te iwi Maori e mauria mai ana ki te aroaro o te Whare i tenei Paremete me te tuku mai i nga ripoata mo runga i aua mea i ia wa ki te Whare me te whai mana hoki ki te karanga i nga tangata me nga pukapuka; kia tokotoru o ratou hei koramu ara ka mana te mahi a taua Komiti i aua mema e toru mehemea kahore e neke ake te maha o nga mema e tae atu ana ki taua Komiti: ko nga mema i whakaingoatia mo taua Komiti ko Ata, ko te Paranihi, ko te Paraihi, ko te Kere, ko te Moka, ko Timi Kara, ko Ta Hori Kerei, ko te Ropiha, ko te Hatihana, ko Parata, ko te Omana, ko Taipua, ko Taiwhanga, me te Kaituku i te motini.
Taiwhanga.—E whakahe ana ahau ki te memea Pakeha mo te Tai Rawhiti. Ko te take i whakahe ai ahau ki taua mema no te mea e pa ana ia ki te keehi o Tokomaru. Kua tukua tetahi pitihana i tenei rangi mo taua keehi. Ko te take i tino whakahe ai ahau ki taua mema ko tera ano kua korerotia ake nei e ahau ara i tuhituhia tetahi ripoata i te Paremete kua hori ake nei mo te keehi o Tokomaru, a na te whakarerenga a te Tiamana i tona nohoanga i ruihi ai nga Maori
Te Matana.—E whakahe ana ahau ki te mahi whakapae i
tenei Paramete mo te mema mo te Tai Rawhiti. Ki taku titiro atu e
penei ana to whakaaro page 22
o nga mema Maori, notemea i te whakahaere taua mema i te hoko o
tetahi whenua Maori he take tera e kore ai e tika kia noho taua mema
hei mema mo te Komiti e mahi ana i nga mea Maori. Kahore taua
whakaaro i pa mai ki ahau. Ki taku titiro atu ko nga mema e tiaki
ana i nga Maori kei te hiahia kia uru ratou ki taua Komiti. E mohio
ana nga mema o te Whare he nui ta ratou mahi ki te tiaki i nga
tangata o to ratou iwi, a ki taku whakaaro he mea tika ano kia tu
nga mema Pakeha e mohio ana ki nga whakahaere o nga Ture Whenua
Maori hei mema mo taua Komiti.
Timi Kara. — Ki taku mahara ehara i te mea tika ma te mema o Taranaki te whakaha anake ki nga mema Maori. Kahore aku whakahe ki te mema mo te Tai Rawhiti. E pouri ana ahau mo te whakataunga tuarua a te mema Maori mo te taha whakararo i ana korero i korero ai ia i tera rangi. Kihai i hoki iho i te whitu tekau nga pitihana i mahue i tera Paremete. A he maha to tenei tau kahore ano kia mahia haunga o tera Paremete. A kei te noho mate nga kai-pitihana Maori notemea kahore ano kia whakaturia he Komiti he mahi i aua pitihana. Ki toku whakaaro he Komiti pai te Komiti kua whakaingoatia nei. He tika ano ia nga korero i whakaarahia e nga mema Maori mo nga mahi o te Paremete kua hori nei. He tokomaha nga mema i whakarere i te Komiti a no te whakatatanga ki te mutunga ka whakarere te Tiamana i tona nohoanga me tana whakahe ki te motini i tukuna ki aia. No te ra whakamutunga rawatanga taua whakarerenga ana. Heoi kihai i whai takiwa nga mema Maori ki te korero i taua take i roto i te Whare No reira he tika ta ratou whakahua i taua keehi i te whakaingoatanga o tenei Komiti e te Minita Maori. E tino pai ana ahau kia whakaturia tenei Komiti, a ki te ara mai tetahi keehi ki te aroaro o te Komiti i pa ai te mema mo te Tai rawhiti me te mema mo Tauranga, tera raua e pera me taku i pai ai kia kite e pera ana nga mema katoa o taua Komiti ara me kaua e whiriwhiri e pooti ranei i runga i nga take e whai paanga ana ratou.
Te Moka. — I te mea he mema ahau no taua Komiti i te tau kua hori nei me ki ake ahau ko te take i whakarere ai te mema mo Tauranga i tona nohoanga kua whakahuatia nei, he mea nana kihai i tino oti nga korero i te aroaro o te Komiti e ahei ai te tuku i te whakataunga. Na ki taku whakaaro me kaua e riri erangi me tuku tetahi mihi ki taua mema mo te huarahi i whakahaerea e ia i runga i taua keehi.
Hoani Taipua. — I te whakaingoatanga tuatahi o taua Komiti i tino whakahe ahau ki taua Komiti, otira ko tona tukunga iho kahore te Komiti i whakaturia, a kua roa te wa e takoto kau ana aua mahi. Na konei ahau i ki atu ai ki te Minita Maori kia whakaturia he Komiti. kua kore hoki aku whakahe inaianei. Kei te whakahaerenga pea o te keehi mo Tokomaru ka puta koa etahi mema ki waho.
Te Kere. — Ko te mea e whakahuatia nei e te mema
Maori mo te taha whakararo i tukuna mai i te wa e korerorerotia e te
Whare te whakatu i te Komiti i era wiki, a i whakamarama atu ahau he
penei te tikanga o taua mea ara tera tetahi pitihana kei te aroaro o
te Komiti he mea kokiri mai e te mema Maori mo te Tai Rawhiti. I te
ra whakamutunga o te Paremete ka karangatia e ahau te Komiti kia
huihui hei tuku i tetahi ripoata mo runga i nga pitihana kihai i
whakaotia, heoi hiahia ana te mema Maori mo te Tai Rawhiti ki te
tuku ripoata mo runga i te pitihana kua whakahuatia ake nei e ahau.
I tuhituhia nga korero e tetahi kai tuhituhi poto erangi kihai i
tuhatuhaina. He kape ano i au ki taku mohio erangi kihai ahau i whai
taima ki te korero, haunga te whiriwhiri, a ko etahi kihai i kite i
nga korero. Kihai ahau i karanga i te Komiti hei whiriwhiri i taua
mea no reira ahau i mahara ai e kore e tika kia whakataua Kaikatia,
no reira i whakarerea ai e ahau taku nohoanga. Heoi nga mema i tae
mai ki taua Komiti i taua wa ko te mema mo Waitemata me nga mema
Maori tokowha. Ki taku whakaaro i tika taku mahi. Kotahi nei te kupu
i hiahia ai ahau ki te whakapuaki ai a ko tenei. Me wehewehe te
Komiti mo nga Mea Maori, kia rua nga Komiti; kaua e waiho kia kotahi
notemea e kore e taea e te Komiti kotahi te page 23
mahi i nga tini mea e parea mo taua
Komiti. E hiahia ana ahatt kia whiriwhiria tenei whakaaro aku a
tenei Paremete e haere ake nei e te Kawanatanga. A whakaaetia ana te
motini.
Nga Karaati Hawhe-Kaihe
O Te Waipounamu.
I runga i te motini a Meiha TUARI, i whakataua kia tukua mai nga pukapuka whakatu i te takoto o nga mea i raro o "Te Ture Karauna Karaati Hawhe-Kaihe o te Waipounamu, 1883," Apiti B, me "Te Ture Karauna Karaati Hawhe-Kaihe o te Waipounamu, 1888," Apiti C, me te whakaatu takitahi i nga mea i roto i aua Apiti (1) nga ingoa o nga kai-karaati kua tango i a ratou karaati (2) te ingoa o nga kai-karaati kua oti nei nga karraati mo te tuku atu erangi kahore ano i tangohia e ratou; (3) te ingoa o nga kai-karaatia (ara mehemea tua etahi) kahore a ratou rota i ruritia, mehemea ranei tera etahi rota kahore ano kia hanga nga Karauna karaati, me te ki he aha i roa ai te hanga i aua karaati.