Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1886-1890

Whaikoreko a Tuta Nihoniho, Mo Runga Mo Tana Pitihana

Whaikoreko a Tuta Nihoniho, Mo Runga Mo Tana Pitihana.

Kua whakahuatia ano, i roto i te pitihana kua tukuna atu nei e an me aku hoa e 353 o to matou hapu, etahi o nga putake me nga mahinga o to whakawa o taua poraka, me te whakaatu hoki i te pouri kua tau nei ki te iwi i runga i te whakataunga a te Kooti Whenua Maori i whakawa nei i taua wheuua i raro i te mana o te Ture mo Ngarara me Waipiro, o tera tau. E tino inoi atu ana o koutou kaipitihana kia tono atu to koutou Komiti ki te Paremete kia mahia he ture kia taea ai te whakawa ano nga take ki taua whenua.

He mea uaua tenei te whakapoto atu i o matou take tupuna, otira ka tukuna atu e au enei putake ka tuhia iho nei e au, mo runga mo te taha ki au me aku hoa, ara ko etahi o nga take e tono atu ai matou, a e inoi atu aua matou kia ata whakaarohia paitia mai e to koutou Komiti me te Paremete. Ko matou e page 12inoi atu nei he iwi piri pono ki a te Kuini, i uaua tonu matou ki te hapai i nga ture o tenei Koroni, a e inoi atu nei matou ki nga kaihanga o nga Ture o enei Moutere kia whakaaetia ta matou tono kia whakaarohia to matou mate.

Na ka whakaatu atu matou i enei putake ki te Komiti:—

1.I tono atu te Komiti Maori i tera tau ki te Paremete kia whakamana te Ture e huaina nei ko "Te Ture mo Waipiro me Ngarara, 1889."
2.Ko nga whaikorero i tae atu ki te aroaro o taua Komiti i pera ai te whakataunga no te taha kotahi anake.
3.Ko nga tangata no ratou taua 10,000 eka i whakawakia ano ra i raro i te mana o taua Ture, kaore rawa i tae atu tetahi o ratou ki te aroaro o te Komiti korero ai.
4.Ki te mahara a o koutou Kaipitihana ko etahi o nga korero i whakina atu ra ki taua Komiti he kupu whakamate mo te taha ki a matou, a kaore hoki matou i ahei noa ki te whakahoki kupu mo aua korero.
5.Na i runga i te whakamananga o taua, Ture kua tino murua atu te whenua o te hunga no ratou nei taua 10,000 eka.
6.No te rongonga o te iwi kua ara ano te whakawa whiriwhiri i nga take ki Waipiro Poraka i raro i te mana o taua Ture, no te rongonga hoki ka tu ko Tiati Wirihana hei Kaiwhakawa mo taua Kooti Whakawa Whenua Maori, no reira ka hohoro tonu te whakahe a te iwi nona te whenua i taua Kooti, notemea hoki he take ano i mahara ai a koutou kaipitihana e kore e tika kia tu a Tiati Wirihana hei Kaiwhakawa whiriwhiri mo runga mo o ratou whaitaketanga ki te whenua.
7.I kaha te tohe atu a te hunga whaitake ki te whenua kia whiriwhiria e te Kawanatanga tetahi atu Kaiwhakawa hei kaiwhakakapi mo te tuunga o Tiati Wirihana, kaore hoki i whakaaetia mai, ahakoa he maha nga tono pera atu.
8.E mohiotia ana ano he maha nga take i mahara ai nga Pakeha me uga Maori e kore e tika kia tu a Tiati Wirihana ki te whakahaere whakawa i tera takiwa o te Tai Rawhiti.
9.I mua i te whakatuunga o Tiati Wirihana hei Kaiwhakawa mo te Kooti Whenua Maori, i roto ano ia i te takiwa o Kihipane e noho ana, ko tona mahi i reira he hoko whenua ma te Kawanatanga. I a ia e whakahaere ana i ana mahi e puta tonu ake ana he raruraru i waenganui i a ia me nga pakeha me nga Maori, me te nuinga ano hoki o nga apiha e tatatata atu ana ki a ia i runga i a ratou mahi. I runga i te ahua o nga mahi hoko whenua Maori a Te Wirihana, i tupu ake he raruraru i waenganui i a ia me nga Maori me te Kooti Whenua Maori. I runga i etahi o aua mahi ana i kitea e te Kooti Whenua Maori kaore rawa he take o etahi Maori na ratou nei i hoko etahi whenua rahui ki a ia ma te Kawanatanga. Na i runga i aua tu mahi e mohiotia ana he nui nga moni i utua ki etahi tangata kaore nei i whaipaanga ki te whenua. Na enei take i tupu ake ai te ngakau pouri mo runga mo aua mea, no reira i mahara ai nga Maori me o koutou kaipitihaua, tera e pa he mate ki a ratou me o ratou whaipaanga ki te whenua, mehemea ka tu a Te Wirihana hei Kaiwhakawa mo roto mo te takiwa i mahi ai ia i mua hei Kaihoko whenua mo te Kawanatanga; i runga hoki i te ahua o ana mahi pera o mua i tupu ake te ngakau kino i waenganui i a ia me etahi o nga tangata hoko o nga tangata pupuri ranei o nga Maori.
10.Me whakahua atu matou i nga tikanga mo Tokomaru Poraka kia mohio mai ai koutou, he tika ta matou kupu e mea nei, i mahara ano te iwi Pakeha o taua takiwa he mea pai ke kia haere atu a Tiati Wirihana ki tetahi atu takiwa whakahaere ai i ana mahi whakawa. No te rongonga o te Pakeha nana nei nga paanga rahi o taua poraka ka tu ko Tiati Wirihana hei Kaiwhakawa mo nga tono roherohe o taua whenua, hohoro tonu tana tuhituhi atu ki te Tumuaki o te Kooti kia kaua a Te Wirihana e tukuna mai hei Kaiwhakawa engari me tangata ke. A whakaaetia ana taua tono. No te taenga mai ki te tono a te hunga nona taua 10,000 eka katahi ka kore e manaakitia mai ta ratou tono.
11.I kaha rawa te tohe a o koutou kaipitihana kia kaua a Tiati Wirihana e tu hei Kaiwhakawa mo taua Kooti, a mahara hoki matou e kore e pai, notemea hoki i te ahua o tana mahi tuatahi page 13ra ka mau ona whakaaro ki ana i mahara ai i mua i te mea kaore ano ia kia rongo i nga korero a nga taha e rua, penei me ta te Kooti tikanga, a ma era mahara ona o mua ra e whakaparorike tana whakataunga.
12.E mahara ana matou e tika ana to matou mahara tera e ngawari atu ki tetahi taha nga whakaaro o te tangata i runga i aua tu mahi, waihoki i mohio ano tera taha e haere ana ki te taha ki a ratou nga whakaaro o Tiati Wirihana mo to ratou nei whaipaanga ki taua Poraka o Waipiro. I tukuna atu e ratou ta ratou pukapuka tono atu kia tu a Tiati Wirihana hei Kaiwhakawa whiriwhiri mo Waipiro Poraka. Na koia nei te tikanga: Ko tetahi taha kaore i pai ki tetahi o nga Kaiwhakawa i runga ano i a ratou take i mohio ai; na ko tetahi taha i tino hiahia kia tu taua Kaiwhakawa, tukuna atu ana ta ratou pukapuka tono kia tu taua Kaiwhakawa hei kai-whiriwhiri i o ratou nei paanga. I runga i te tikanga Pakeha me te whakaaro i nga huarahi e whakataua nei nga Ture, e kore e tika te maharahara tera pea i whakahoa atu nga whakaaro e tetahi Kaiwhakawa, engari ki te Maori nei e penei ana te mahara, kua tu he hoa tuturu ki roto ki te Kooti, inahoki i whakaaetia te tono a tetahi taha kia tu ta ratou Kaiwhakawa i pai ai.
13.E kore au e whaikupu atu ikonei mo runga mo te raruraru i tupu ake i waenganui i nga Kaiwhakawa, engari hoki e kore e taea te whakaaro i mutu tonu iho nga patai reo Maori a Te Wirihana i te mutunga atu o Tiati Patene.
14.E mea ana matou, kaore i haere tika te whakataunga i runga i te ahua o nga korero i whakina atu i te taha ki a matou. E whakaatu atu ana hoki matou i roto i te pitihana "kihai hoki i haere i runga i nga tikanga Maori o nga iwi o te Tai Rawhiti." E hiahia ana matou kia tino whakaaro te Komiti me te Paremete ki taua kupu taimaha kua whakahuatia ra i roto i ta matou pitihana.
15.Koia nei nga tikanga o nga take ki taua whenua:—

E whakaaetia ana ano te pananga atu a te hunga o tetahi kainga ke i tetahi wahine me ana tamariki tokorua, i era atu whakatupuranga, patua ana aua tamariki, mahue iho ana ana ngakinga i to ratou kainga. No te paanga mai o tenei mate ki taua wahine me ona tamariki, katahi ia ka tono atu ki tetahi tangata he whanaunga nona kia aroha atu ki a ratou ko ana tamariki kia tukuna atu he kainga mo ratou. Utua atu e ia kaore ana whenua hei tukunga atu ki a ratou, engari i mea atu ia me haere taua wahine ki tana tungaane e noho mai ana i tetahi kainga matara ke atu, e noho ke mai ana hoki taua tangata i Waipiro i te taha ki te Tonga o te awa o Waikawa, no mua tata atu hoki i patupatua ai e ratou te iwi nana i noho taua whenua. Haere atu ana taua wahine me ana tamariki ki reira noho ai. No tana taenga atu, katahi ka hoatu e Pakanui etahi ngakinga mana; he toa hoki taua tangata he whanaunga ano hoki ki taua wahine, whakahuatia ana uga ingoa o aua whenua. Ko aua whenua he mea tango na ratou i nga tangata noho i taua wahi i mua atu, ko aua whenua i hoatu ra ki taua wahine kei te taha ki te Tonga o te awa o Waikawa. Hoatu ana hoki etahi mokai mana, ara etahi morehu o te iwi i patua ra. Na i runga i te hoatutanga peratanga o te whenua ma taua wahine, katahi ka puta te tono mo te katoa o te Poraka o Waipiro i te taha ki Raro o te awa o Waikawa, tae rawa atu ano ki tua noatu o te rohe ki Raro o taua Poraka o Waipiro, tae atu pea ki te 60,000 ki te 70,000 eka ranei. Na ko taua hoatutanga o te whenua ma taua wahine, e hara i te mea, he mea hoatu ma taua wahine i tona moenga i te taane, e hara hoki i te mea i hoatu hei utu mo te urunga o te tangata ki te mau patu i riro mai ai taua whenua. Kaore rawa i puta he kupu whakaatu pera mai. Ko taua whenua he mea hoatu ki taua wahine e noho kore whenua ana, kaore hoki ona mana e whiwhi ai ia ki tetahi whenua hei oranga mona me ana tamariki. Na i runga i tenei hoatutanga whenua, i whakataua e te Kooti i tino tukuna atu e Pakanui ki taua wahine te katoa o te Poraka o Waipiro, tae atu ki te 30,000 eka.

Ki ta matou mahara e he ana taua whakataunga e kore e kitea he tikanga maori hei tautoko i taua whakataunga page 15ahakoa i nga Maori o te Tai Rawhiti o whea atu ranei. Ki to matou mohio kaore rawa he whakataunga penei e kitea i roto i nga whakataunga a te Kooti. Kua tae ki te 25 tau e whakahaere ana te Kooti i ana mahi i ranga i nga tikanga maori. Ko etahi o nga Kaiwhakawa o te Kooti o mua he tino tangata matau ki nga tikanga maori, otiia e kore e kitea he whakataunga kia rite ki tenei, ara, kia tangohia katoatia te whenua o te hapu nui tonu i runga i taua tu hoatutanga whenua pera me tera. Mehemea ka kimihia i ngawhakataunga whenua o te Tai Rawhiti e kore e kitea he whakataunga pera; ahakoa kimibia i nga pukapuka i tuhituhia e te Penetana o nga whakataunga a te Kooti o nga tau maha noatu. Ahakoa kimihia i nga pukapuka a nga tohunga mohio ki nga take maori (i perehitia nei i tenei tau kua tukuna atu nei ki te Paremete) e kore rawa e kitea he whakataunga a te Kooti i whakataua taua i runga i te putake penei me tenei i whakataua ai nei te whakawa mo Waipiro. Ko aua korero kua whakahuatia ake nei he mea tuhituhi na nga tino tangata o te koroni nei kua tae nei ki te rima tekau tau e titiro ana e ako ana i nga tikanga maori. Kei roto i taua pukapuka nga korero a Te Matene Tumuaki o te Hupirimi Kooti o Niu Tireni; me te Makarini; me etahi o nga Minita o te Hahi o Ingarangi, i noho tonu nei ratou i roto o te iwi maori; kaore rawa e kitea i roto i taua pukapuka tetahi kupu e taea ai te ki e tautoko ana tetahi o ratou i tenei tikanga kua waiho nei hei take tika mo tenei whenua mo Waipiro, kaore hoki he kupu e ki ana koia tera te tikanga maori. Engari ia e maharatia ana kaore rawa he whakataunga o mua hei tauira mo taua whakataunga, kaore rawa hoki i rite ki nga tikanga whaitaketanga ki te whenua pera me a te maori tikanga onamata.

Ko te Manene tetahi taugata tino mohio ki nga tikanga maori, a i roto i tana pukapuka i tuhia e ia mo runga mo nga tikanga maori me o ratou take whenua, e ki ana ia, "I hoatu ano nga Maori i te whenua mo o ratou hoa i pai ai hei utu mo te whakahoahoatanga mai i nga wa o te pakanga." Kaore rawa i whakahuatia e ia, e tetahi atu ranei o nga tohunga tetahi tukunga whenua kia penei rawa te nui o te whenua kia tukuna mo runga mo tenei tu take penei me tenei, e kiia nei he mea tuku a Waipiro.

I roto i taua pukapuka o te Paremete kua whakahuatia ake nei, e ki ana a Te Taka Minita, i runga i nga tikanga maori o mua, "E hoatu ana ano te whenua e tetahi hapu ki tetahi hapu hei kainga nohonga, a i etahi wa e hoatu ana ano hoki mo etahi tanangata e tetahi iwi ke; engari hoki kaore i te ata mohiotia mehemea ranei i tino tuturu rawa aua tu tuku whenua e pumau tonu ai nga take o te tangata o te iwi ranei i hoatu nei mo ratou taua whenua."

E ki ana hoki a Te Manihera Ahirikona i roto i taua pukapuka, "Tera ano e hoatu e tetahi iwi tetahi whenua mo tetahi atu iwi i te moenga o tetahi ki te wahine o tetahi iwi, i runga ranei i to ratou hiahia kia haere atu ki reira noho ai kia tutata atu ai uga kainga."

Na ko aua tu tuku whenua e whakahuatia ana e te Manihera, kei te mohiotia ano ki te Tai Rawhiti, ara, nga tuku whenua hei maara hei ngakinga kai ranei, kei te pera ano hoki i etahi atu takiwa o nga iwi Maori, engari ko tenei e kiia nei he mea hoatu tenei whenua nui a Waipiro Poraka he maha nei nga tekau mano eka, i runga i te tono a tetahi wahine whenua kore, i inoi ra kia tukuna atu tetahi wahi whenua hei kainga mona, kaore rawa i rite tenei ki ta te Maori tikanga, ahakoa e pewhea ana te whakaaro o te pakeha te iwi whaimatauranga.

Me whakamahara atu ano matou ki te Komiti, i te whakawa tuarua i tu nei i mua atu o te paahitanga o te Ture mo Waipiro me Ngarara i tino marama to matou take tika ki te wahi nui tonu o taua whenua, a marama ana ano ki te whakaaro o te Kooti nana ra i whakawa. I tu ano te Tumuaki o te Kooti raua tahi ko te Paki hei Kaiwhakawa, e mohiotia ana ano hoki he tangata mohio tera a Te Paki ki nga tikanga maori; i noho tahi hoki a Tamahau ko ia hoki te Ateha Maori. Kaore rawa i whakahe tetahi taha tetahi taha ranei ki enei Kaiwhakawa, kaore hoki he take whakahe mo aua tangata.

Na i runga i te whakawa o muri nei, page 15rereke ana. I te timatanga ano ka puta te whakaaro pouri ka awangawanga noaiho nga Maori. I mahara hoki ratou e kore e pai kia waiho ma te tangata i tu ra hei apiha hoko whenua e whakawa o ratou nei take, i te mea hoki i whakahaere ia i mua i tana mahi hoko whenua i roto i taua takiwa tonu ano, a e whakahaere ana i era atu tu tikanga o taua mahi hoko whenua, ahakoa he hoko na te Kawanatanga he hoko na te tangata ke ranei. Me titiro hoki ki te tikanga i panuitia ai nga whaikorero ki te Ateha; kua wakaaturia nei i roto i ta matou pitihana. Titiro hoki ki te mahi a tera taha kaore nei i karanga, i o ratou kaumatua kia korero i o ratou take, ahakoa ta matou tono tonu atu kia tukuua o ratou kaumatua kia korero ki te aroaro o te Kooti. E whakaatu atu ana matou ko te take i kore ai e tukuna o ratou kaumatua kia korero, he mohio no ratou ko nga korero katoa o nehe mo taua whenua mo Waipiro e haere katoa ana ki te whakatika i nga take o a koutou kaipitihana.

Na i runga i enei take kua whakamaramatia atu nei, e mahara ana matou, tera te Komiti e kite i te tika o ta matou korero, me te nui o te pouri me te taimaha e tau ki to matou hapu mehemea ka panaia atu ratou i to ratou whenua i tukuna iho nei e o ratou tupuna me o ratou matua, tau iho nei ki a ratou, tae atu hoki ki o matou urupa me nga wahi i tu ai nga whare runanga o o matou tupuna, e mau tonu nei nga ingoa o aua tupuna, e mau tonu nei uga ingoa o aua tupuua i nga puke me nga awa tae noa ki tenei ra. Me haere hoki koia matou ki whea? E mohio ana hoki matou e kore e mutu mai i Waipiro tenei whakataunga engari ka haere tonu atu ki nga whenua i te taha Whaka-Raro.

E whakaatu atu aua hoki matou he mate nui tenei e pa ki te iwi nui mehemea ka kore e whakamana mai tenei inoi. Heoi ano hoki ta matou e tono atu nei kia tukuna mai he Kooti hei whakawa i o matou take. E inoi atu ana inatou mo te taha ki o matou hapu me o matou wahine me o matou tamariki. He kore rawa nga take i whakaaetia ai e tera Paremete te ture naua nei i tupu ake ai tenei raruraru. E hara hoki tenei i te mea hou e tonoa atu nei. E rongo ana maton ko te Ngarara Poraka kua tuarima rawa nga whakawakanga, tera atu ano hoki etahi atu whenua i pera te tikanga. Noreira matou i inoi atu ai kia arohatia mai ta matou tono i te ngakau tika me te matauranga nui. Ka inoi tonu atu matou ki ta koutou Komiti honore me te mau tonu o to matou whakapono tera e whakaaetia mai ta matou inoi.

Na Tuta Nihoniho,
Kaikorero mo nga hapu katoa i roto o te pitihana mo Waipiro.