Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1886-1890

Mane, te 16 o Hepetema, 1889

page 58

Mane, te 16 o Hepetema, 1889.

Moni O Te Koroni.

Nga moni kaore i whakamana te whakapaunga, £44, 246 9s. 8d.

Te Hatihana.—Patai ana mo te £300 i utua kia Wi Pere mo ana paanga ki tetahi whenua i Turanga. He hiahia nona kia whakamaramatia taua mea.

Te Ritihana.—He wahi tenei o te moni hei whakaenga i te kereme a Wi Pere; he mea utu i mua i runga i te whakatau a te Komihana.

Te Paranihi—I utua ki tewhea tangata tenei moni ?

Te Ritihana.—Kaore au e tino mohio, e rangi i hoatu i runga i te ota kua oti te whakamana e Wi Pere.

Te Hatihana.—Kaore i te pai te whakamaramatanga o tenei mea, inahoki kua paahitia e tenei Whare tetahi Pire e penei ana te kupu i roto: "Me whakatau taua whenua kia Wi Pere hei utunga whakamutunga rawatanga mo oua kereme katoa. i whakataua i raro i te ripoata a Te Karaka." Na inaianei, kua whakaaturia mai, kua puta te £300 kia Wi Pere hei riwhi mo te wheuna.

Te Ritihana.—Ko taua moni i hoatu ra ki aia, hei apiti tera mo nga whenua kua whakataua mana e nga Kaiwhiriwhiri a kua utua taua moni i runga i te ota a Wi Pere.

Te Hatihana. —Mehemea i pera te ahua heaha te take i tonoa te Whare kia paahitia he Pire motuhake. Kaore nei i whakaurua he kupu ki roto mo te moni apiti nei. He aha ra i mahue ai. Ko te mea tika pea, me whakahoki mai taua £300, me wkakatikatika ranei ko te Pire. Kei te korerotia hoki, kua puta taua moni ki te mema mo te Tai Rawhiti. E tika ana, pehea ana ranei? Otiia e tika ana kia ata whakamaramatia.

Timi Kara.—Na Wi Pere i whakaatu mai ki aia tana kereme ki te Kawanatanga. Kua roa rawa e takoto hapa ana tenei take, ahakoa kua puta te whakatau whakatika i aia e te Komihana e te Komiti Maori hoki. Otiia kore rawa i whakaotia, waiho tonu kia takoto he ana. No tera nohonga o te Paremeto ka tao mai a Wi Pere ki Poneke nei, e haere ana ki Ingarangi, a tono mai ana ia kia haere raua ki te Minita Maori, a haere ana raua. Tono ana a Wi Pere kia tukua mai to £300 i mua o te whakaotinga rawatanga. Ki mai ana te Minita, kaore pea e taea, otiia me ata whakaaroaro. No muri nei ka tae a Wi Pere me tona roia me tona Kaiwhakamaori ki te Minita. Ata whakamarama ai taua mea, a oti ana te mahi e te roia tetahi oti, hainatia iho e Wi Pere, a whakamana iho taua ota i muri mai. I peratia te tikanga i oti i reira.

Te Miterehana.—Ko taua mate a Wi Pere, he mea kua roa rawa e takoto ana, kei te mohio ano te mema mo Whanganui. Me te whakaae auo era Kawanatanga ki te whakaoti pai i taua mea. A no te tunga o tenei Kawanatanga ka tono mai ano a Wi Pere kia whakaotia tikatia. A no tona tirohanga i nga pukapuka kitea ana e ia e tino taimaha ana te whakatau a Putu Kaiwhakawa Tuturu o Turanga, na reira kaore ia e pai. Heoi whakahaerea ana kia whakataua e etahi Kaiwhiriwhiri, na reira ka whakatakototia he kirimina hainatia iho. Otiia katahi ka puta te hiahia o Wi Pere kia haere ki Ingarangi, heoi waiho ana taua mea kia takoto ana. No te taenga mai o Wi Pere ki Poneke nei iaia e ahu ana ki tawahi, ka whakaatu mai ia ki te Kawanatanga e nama nui ana ia kia Timi Kara, a i te mea e akiaki mai ana tera kia utua taua moni, heoi kanui tona hiahia kia utua e te Kawanatanga kia £300 kia Timi Kara, a me kowhaki taua moni i roto i te moni tera e whakataua e nga Kaiwhiriwhiri a muri alke. Whakaaetia ana tenei a tuhia ana e Wi Pere tetahi ota, a utua ana taua moni kia Timi Kara, a tangohia ana i roto i te moni i whakataua e nga Kaiwhiriwhiri. Tona mutungaiho. Oti pai ana taua raruraru, kaore i tino penei te ruihi o te koroni auo i haere te utu i runga i te whakatau a Putu.

Te Paranihi patai ana mehemea i whakahua te whakatau i tenei kupu tera e tangohia taua £300 i roto i te whenua ka hoatu ra?

Te Ritihana. —Kei roti nga o pukapuka e kitea ana i utua to £300 i mua o te whakataunga a nga Kaiwhiriwhiri. Otiia muri iho whakaaturia te page 59utunga o taua moni kia ratou, a tangohia ana i roto i ta ratou whakatau.

Te Hatihana.—Kei te ahua taupapatu tenei mea. Me touo pea ki te Kawana kia whakatikaia.

Te Pirimia.—E tika ana, i mahue pohehe tenei mea ki waho o te Pire. Otiia 1 te mea kua oti rawa te utu i tenei kereme e kore ano e ara ake a muri ake nei. Ki te ara ake ano, tera e kitea kua utua tikatia te £300. Kua oti rawa. Paahitia ana taua moni.

Tiuti Pane Kuini I Runga I Nga Whenua Maori.

I runga i te motini kia haere te Whare i roto te Komiti Mahi Whakarite Moni mo te Koroni.

Tame Parata.—I mua o tena mahi he kupu apiti kei au, koia tenei: I runga i te whakaaro kia whakakaha kia awhinatia te mahi whakanohonoho whenua Maori i runga i te tikanga riihi me era atu ritenga, e penei ana te whakaaro o tenei Whare—tuatahi, ko te tiuti e utua ana i raro i te tekiona 17 o "Te Ture Pane Kuini 1882 Ture Whakatikatika, 1885," me whakahoki iho i te tekau paiheneti, kia rima paihenei, ara, me hoki iho i te £10, ki te £5; tuarua, me utu taua tiuti i te timatatanga o ia tau o ia tau, a kaua e utua toputia penei me te tikanga e mau ana inaianei: Te take i homai ai e au tenei mea ki te aroaro o tenei Whare, he tini rawa no nga piti hana e tae mai ana i oku hoa Maori o te Waipounamu, e inoi ana kia whakangawaritia te tikanga mo tenei takoha. I whakaputaina e te Whare o Runga i tetahi ripoata, kia whakahaerea tetahi tikanga mo runga i tenei pitihana no te mea whakaaro ana ratou he mate nui rawa tenei. I whakaputaina ano hoki e te Komiti mo nga Mea Maori tetahi ripoata penei ano me tenei kua whakahuatia nei ehau. Kihai tenei mea i pa ki nga iwi o te Waipounamu anake erangi e pa nui ana no hoki ki nga Maori o Aotearoa. He nui te mate kua tau ki nga Maori o Aotearoa, a kua mate ano hoki etahi Pakeha, a e arai ana i te nohonoho o te whenua e te Pakeha. I whakaarahia e ahau te korero mo tenei mea i naianei no te mea e pa nui ana ki nga mema Maori o tenei Whare ki o ratou iwi, otira ki nga iwi katoa o te koroni. E tino mohio ana ahau tera e tautoko nga mema Maori katoa i ahau mo runga i tenei take. A e hiahia ana ahau kia ata whiriwhiria tenei take i runga i ona tikanga e mana nei inaianei me te ata whiriwhiri i nga mate me te hanga e tetahi tikanga i runga te tika me te pai mo nga iwi e rua o enei Motu.

Taipua.—E te Tumuaki, e hiahia ana ahau ki te tautoko i nga korero i makere mai nei i te mema Maori mo te Waipounamu. I whakaurua ano e ahau tetahi tono penei ki runga i te Ota Pepa kia utua tautia aua tiuti. Kei te pa hoki tenei mea ki te Pakeha raua ko te Maori. E penei ana hoki te mate o nga Maori i runga i nga huarahi o taua tiuti e mana nei i naianei ara e arai ana i te homai nui a te Pakeha i te moni i runga i te whakanohonoho whenua Maori. Na heoi nga Pakeha e ahei ana te tango whenua ko nga Pakeha e nui ana te moni na te mea he taumaha rawa taua tikanga utu topu nei. Na ko tetahi mate e tau ana ki runga i nga Maori i runga i taua utu topu nei ko te utunga toputanga a te Pakeha i aua tiuti ko tona tukunga iho ko te whakahokinga iho o nga moni reti o nga whenua. E hiahia aua ahau kia pau katoa nga wha kaaro o te Kawanatanga ki te whiriwhiri i tenei mea. Otiia e pouri ana ahau i te mea ekore e taea te mahi e tenei Paremete i te poto o te taima e takoto nei ki a tatou inaianei. E hiahia ana ahau kia rongo atu ki te Pirimia mehemea ka whakamana e ia enei inoi a matou, ara kia ki pono mai ia inaianei tera e inahia tetahi tikanga hei whaka mama i taua tiuti a tenei Paremete e haere ake nei ?

Te Waaka.—E hiahia ana ahau ki te whakapuaki i etahi kupu torutoru nei hei tautoko i nga korero i makere mai nei i taku hoa i te mema Maori mo te Waipounamu. Na mo runga i te Ture Pane Kuini nei kei te kore ahau e mohio he pehea ranei te mate e tau ana ki nga Maori o Aotearoa a mehemea ranei he mea tika kia mau tonu taua tiuti i runga i tona ahua e mau nei; erangi i rnnga i nga whakahaere o taua tiuti i te takiwa i haere mai nei ahau e mahara ana ahau he mea taumaha rawa te wha kaekenga o taua tiuti. E mau nei te-page 60tahi pukapuka i taku ringa e whakaatu ana i te ahua o te mahi o taua tiuti ki runga i tetahi piihi whenua i Ashburton he whenua i tera Motu. Ko nga utu whiriwhiri i whakataua mo te reti o taua whenua e 4 hereni me te hikipene mo te eka a ko nga tiuti j meatia kia utua i mua o te reti e £587 7s. 6d. ko nga moni reti mo te tau o taua whenua. Na ko tona tukunga iho o tau mea kahore i retia taua whenua ranei he mea reti ki te moni iti rawa nei. Heoi e takoto kau mai nei taua whenua a i te pena auo tona takoto huhua kore. Akuanei kahore au e mohio he aha ra te take i whakanohia ai enei tiuti taumaha ki runga i nga whenua o Aotearoa, tena pea he mea kahore ano nga whenua kia ruri lia hei nohoanga mo te tangata i wha kaekea ai aua tinti, a, mahara iho pea te Kawanatanga heoi rano te huarahi hei whakate mai i tetahi kapa i runga i nga whenua. Otira kahore e ma rama ki ahau he aha i peneitia rawatia ai he tikanga mo enei whenua. Ka maha nga tau i muri iho o te ruritanga o te poraka kua whakahuatia ake nei ahau: a he poraka kua taiawhiotia noa tia te noho e te tangata: kahore hoki i rereke te ahua o taua whenua i nga whenua kua nohia; erangi heoi nei te mea i peratia ai taua whenua no te mea no nga Maori te whenua a e puritia ana i runga i te tiaki hei painga mo ratou. Heoi hoki te huarahi e taea ai te riihi me matua utu i aua tiuti taumaha, me taku ki e tino araitia ana taua whenua te tuku i runga i nga tikanga e tau ai te pai ki te kaitango i te riihi o taua whenua. Na ko taku i tino tumanako ai kia ata whiriwhiria e te Pirimia te tono a taku hoa aroha a te mema Maori mo te Wai pounamu, me te tere tonu i te whakare reke i nga tikanga o taua Ture.

Taiwhanga.— E mea ana ahau heoi te huarahi ma te Kawanatanga hei whakamutu i tenei raruraru me tango e te Kawanatanga ko taku Pire hei Pire ma ratou. Na ahakoa kata nga mema o te Whare kahore he huarahi ke atu hei whakamutu i enei raruraru. Kahore rawa he mea e whara i nga motini. Inahoki mehemea kahore he hanga he Ture pai mo te iwi Maori kahore he painga e puta i runga i te whakati-katikanga i tenei i tera ranei. Na heoi te huarahi ma te Kawanatanga he tango i te Pire e tau tika ai te tika ki nga iwi e rua. He aha hoki te he o taku Pire ? E penei ana hoki nga kupu o te rarangi tuawha: Ko era atu whenua katoa a nga Maori, me era ka tau kia ratou a muri ake nei, apiti atu ki nga wahi kua oti te rahui, kua Karauna karaatitia, kaore ano ranei, ka whaka-pumautia ki te Kaunihera Maori ka whakahuatia a muri ake nei, a ka kiia he whenua Maori tuturu, kua kore rawa atu he tikanga, whai paanga take, here, aha ranei a te iwi, hapu ranei.

Te Karimana.—E hiahia ana ahau kia tahuri mai te Kawanatanga me te Minita Maori ki tenei tono. He take taumaha rawa hoki tenei. Kua mea hoki nga Kawanatanga o mua me tenei hoki tera ratou e whakatikatika i nga Ture Whenua Maori hei whakamama i nga taumahatanga o nga Pakeha me nga Maori hoki. No te ata nei auo i tae mai ai tetahi pukapuka i Hauraki ki au he whakaatu mai i tetahi piihi whenua ka rua tekau tau e ekengia ana e te here, a e patai ana ratou he aha te take i tonoa ai ratou kia utu i nga moni £12 mo tetahi tekiona he hawhe eka nei tona rahi. He tino he rawa te ki na te mea na tetahi wahine Maori taua tekiona me utu e ia kia £12 tiuti i runga i taua tekiona, ka tae era utu ki te tekau paihenete i runga i nga utu whiriwhiri o taua whenua, ki au he he rawa tenei, a e hiahia ana ahau kia whai tikanga te Kawanatanga i runga i te motini kua kohirihia nei.

Te Paranihi.—Ka tautoko ahau i te menemana, a ka tono atu ahau ki te Pirimia mehemea e whakaaro ana ia he mea tika kia mau tonu taua tiuti. Ki taku mahara he mea tika kia unuhia katoatia te tekau paiheneti i runga i nga hoko me nga riihi. Ki taku titiro iho kahore he takunga e whakaekea ai te rima paiheneti no te mea he iti noa iho uga moni e puta mai ki te koroni i runga i taua rima paiheneti, ki taku mahara hoki he utu whakatari taua utu.

Ka patai tetahi MEMA,—Na wai i whakaeke aua tiuti ?

Te Paranihi. — Kahore ahau e mohio. Erangi tena pea te mema mo page 61Tarauaki e ahei te whakaatu mai ki te Whare ?

Piukanana.— Ehara ranei i tau mema ano?

Te Paranihi—Kahore.

Ta Haare Atikini. — No tua whakarere te whakakenga o aua tuiti.

Pire Kooti Whenua Maori.

I runga i te whiriwhiringa i nga menemana o tenei Pire e te Kaunihera.

Ka motini a te MITEREHANA, kia whakaaetia nga menemana a te Kaunihera haunga ia te patunga o te rarangi whakamutunga o te rarangi iwa e whakakore nei i te tekiona o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1885," me nga menemana e meatia ana mo te rarangi 27 a ka whakaurua hei riiwhi mo tera ko te rarangi 27 i paahitia e te Whare erangi ia me patu nga kupu nei "e meatia ana kia rehitatia." Ko etahi atu o nga menemana he menemana a waha anake.

Timi Kara. — Ekore e taea e te Whare te whiriwhiri i nga menemana i te huhua o aua menemana no te mea kua tata te mutunga o te Paremete, kahore he tauira o nga menemana i o tatou aroaro no reira e mea ana ahau me nuku e te Minita Maori te korero kia whai taima ai tatou ki te whiriwhiri i nga tikanga o nga menemana i tukua mai nei e te Kaunihera. Ki taku whakaaro ehara i te mea tika kia paahitia e nga mema Maori tetahi Pire hei Ture i te mea kahore ano ratou i mohio ki nga tikanga o roto.

Ta Hori Kerei—E mea ana ahau he tikanga nunui kei roto i enei menemana no reira e maharaana ahau ehara i te mea tika kia tonoa tatou kia mahia tenei Pire i tenei Paremete. Ekore hoki e taea e te Whare te ata mahi i te poto o te takiwa e takoto ana kia tatou hei mahinga ko tetahi mea hoki he maha nga mema kua riro, a ehara i te mea tika ma te hunga tokoiti e whakatau i tetahi Pire tikanga nui penei me tenei. Ko taku i hiahia ai kia kaua te Kawanatanga e akiaki kia paahitia tenei Pire i tenei Paremete.

Taipua.—Kahore au e tino marama ki nga tikanga o te menemana e meatia nei kia whakaurua ki tenei Pire, ki taku whakaaro me whakauru ko nga menemana anake i hanga e tenei Whare. Mehemea e meatia ana kia whakaurua etahi menemana e tau ai te mate ki nga iwi na ratou nei matou i pooti ko te mea tika ma nga mema Maori me arai tenei Pire kei paahi i tenei Paremete, kahore i ata tau taku ngakau mehemea i te mohio te Minita Maori kua hanga aua menemana. E hiahia ana nga mema Maori kia tino niarama ratou ki nga tikanga o nga menemana i hanga e te Whare o runga i mua o ta ratou whakaaetanga. Ki taku whakaaro ko te mea tika me arai tenei Pire kei paahi hei ture i tenei Paremete.

Te Miterehana.—E pai ana ahau kia mukuhia te korero mo tenei Pire kia kotahi haora kia ahei nga mema te whiriwhiri i nga menemana kua hanga nei.

Timi Kara.—Tera etahi menemana kahore nei nga mema Maori i mohio ki nga tikanga o roto e meatia ana kia whakaaetia. He tika ano i whakaae nga mema Maori kia mau tonu ratou ki te rarangi 27 i menemanatia ano e tenei Whare, erangi tera ano etahi menemana kihai rawa nga mema Maori i mohio ki nga tikanga.

Tame Parata.—Kei te kore rawa taku ngakau e marama ka pehea te tikanga o nga, whakarereketanga nei. E rua nga take i hiahia ai ahau kia kore te Pire nei e paahi i tenei Paremete. Ko te tuatahi kahore ano nga mema Maori kia whiwhi ki tetahi kape o nga menemana. Kihai ano hoki aua meuemana i whakamaoritia, no reira kahore matou e mohio ki nga tikanga o aua menemana. Ekore ahau e whakaae kia paahi tetahi Pire hei ture mehemea kahore ahau e mohio ki nga tikanga o roto. Kahore ahau e pai kia kiia i whakaae ahau kia paahitia tetahi Pire e tau ai he mate i muri iho ki nga tangata na ratou ahau i pooti mai. Ki taku mahara ko te mea tika me nuku te whiriwhiringa o tenei Pire mo te hawhe paahi o te whitu karaka. E kore e whai taima hei whiriwhiringa i roto i te haora kotahi e meatia nei. No te tuatahi mai ano toku manukanuka ki tenei Pire a kahore ano kia tino mutu toku maharahara inaianei. Kihai ahau i tino whakauaua atu no te mea he tokomaha nga mema o Aotearoa me aku hoa page 62mema Maori ano hoki e hiahia ana kia paahi hei ture. No reira ka waiho e ahau te tino tikanga o taua Pire kia ratou.

Taiwhanga.—Ka tautoko ahau kia nukuhia tenei korero mo te hawhe paahi o te whitu, tera hoki e whai taima i roto i taua takiwa hei whiriwhiri i nga menemana e meatia nei kia whakaurahia ki roto i tenei Pire. Otira kahore aku whakaaro mo tenei Pire kei te mohio hoki ahau ki te take i tautoko ai nga mema. Kahore e whai takiwa i te mutunga o te Paremete hei arai i tenei Pire, erangi e tino poto rawa ana te wa mo te whiriwhiringa.

Hikitia ana te korero mo te ahiahi.

Pire Whakarite Moni Mo Nga Mahi.

Taiwhanga. — Ekore ahau e pai kia paahi tenei Pire erangi me matua whakapuaki ahau i etahi kupu torutoru nei, Te tuatahi mo runga i nga whenua motuhake e whakanonohia nei. E pai ana ahau kia nonohia te whenua e te tangata erangi ia me matua hoko aua whenua. Ko nga wahi katoa e patata ana ki toku kainga kua oti te noho. Na i te mea kua tukua mai etahi Pire e te Kawanatanga hei utu mo te Karamu me Wi Pire me te Ngarara poraka. E hiahia ana ahau kia kokirihia mai hoki tetahi Pire a tenei Paremete e haere ake nei hei whakaea i nga whenua kua whakanohia ki te tangata e toku takiwa. E rite ana te mema mo Poneke ki te rawhiti me te mema mo Tanitini ki te Tonga ki nga tangata i rongo ai tatou i roto i te Karaipiture. I te takiwa i ara ai he tautohe ki waenga i te hunga noho taone me te hunga noho tuawhenua e whakahoahoa ana aua rangatira e rua ki a raua, na i inaianei kei te whawhai tetahi ki tetahi. Ko taku i tumanako ai kia unuhia e te mema mo Tanitini ki te Tonga ana whakapae mo te mema mo Poneke ki te rawhiti. Na mo te taha ki te mema, mo Whanganui e mea ana ahau i puta he painga ki nga Maori i te wa i tu ai ia hei Minita, no te mea kihai i taea he whenua Maori te hoko. No reira ka puta aku whakapai ki tona Kawanatanga. Akoa taku whakahe ki tana Pire Whakahaere Whenua Maori, i toe nga whenua o nga Maori. Na mo runga i te taha Kawanatanga me te taha turaki e mihi atu ana ahau ki te Kawanatanga mo to ratou kaha ki te whakahaere i a ratou tikanga i tenei Paremete. E wha nga whakaekeuga a te taha turaki kia ratou heoi hinga ana ko te taha turaki, na to ratou uaua i puta ake ai enei mihi aku ki te Kawanatanga. Otira me tuku ano ahau i aku mihi ki te taha turaki mo ta ratou arainga kei uru etahi tikanga taumaha ki runga i nga whenua Maori. I unu hoki ratou i ta ratou Pire Whenua Maori i taua wa a kei te mohio ano te Whare i o tatou pakipakinga i tatou ringa i te unuhanga o taua Pire. Mehemea e tika ana ahau i runga i nga ture o te Whare, e hiahia ana ahau ki te motini kia tonoa te Kawanatanga ina mutu te Paremete ki te uiui mehemea e hiahia ana nga Maori kia waiho ma tetahi Kaunihera Maori e whakahaere i nga whenua Maori ara ma tetahi Kaunihera i pootitia e nga Maori ake. Tuarua. Mehemea e hiahia ana nga Maori kia mutu te mahi a te Kooti Whenua Maori. Tuatoru. Mehemea e hiahia ana nga Maori kia pera te whakahaere o nga whenua Maori me nga whenua o te Karauna, (ara) i runga i nga mahi whakanohonoho me nga mahi maina. Tuawha. Mehemea e hiahia ana nga Maori kia hokona akihanatia o ratou whenua me te wehewhe i nga hea kia rite ki nga take o ia tangata ki te whenua. E hiahia ana ahau kia haere te Kawanatanga kia kite i nga Maori kia mohio ai ratou mehemea ka pai nga Maori ki nga tikanga kua panuitia nei e ahau ki te Whare.

Taipua.—E hiahia ana ahau ki te whakapuaki i etahi kupu torutoru nei mo runga i nga Pire Maori a te Kawanatanga. I nui toku awangawanga i te tukunga mai o aua Pire ki te Whare, otira i runga i nga arai a nga mema i aua Pire me nga whakaaro i puta mo aua Pire, heoi whakatikatikaia, ana nga rarangi kino a ko etahi i unuihia ki waho. I tohe tonu maua ko te mema Maori mo te Tai Rawhiti ki te whakaatu ki te Kawanatanga i nga wahi he o enei Pire me nga wahi e tau ai he mate ki nga Maori. Na ko tona tukunga iho kua ahua pai aua Pire inaianei. Ki taku page 63mohio na te ngawari o te Minita Maori i pai ai te mahi i enei Pire. He maha nga kitenga o te Whare i nga whakahe a nga mema Maori me etahi atu, a i whakarongo tonu te Minita Maori ki a matou whakahe. Ki taku inohio mehemea ka mau tonu ia ki tana Tari tera e tino pai te tan o nga tikanga ki nga Maori o tenei Motu. E whakawhetai atu ana ahau ki aia mo te pai o ona whakaaro mai ki a matou ki te whakatikatika i nga he a te Kawanatanga o mua ake nei, (ara) te Kawanatanga i tu nei te mema mo Whauganui hei Minita. E mohio ana hoki te Whare na taua rangatira te tikanga i hokona ai Waimarino Poraka, a e mohio ana hoki tatou no te wa i tu ai ia i hokona ai Tauponuiatia Poraka, a ko tona tukunga iho o aua hoko ko te paanga o te mate ki nga Maori o aua takiwa, a i runga i te mate o aua Maori ka whakaturia e tenei Kawanatanga tetahi Komihana hei uiui i aua mate me te tuku i tetahi ora ki te hunga i mate. Ko te take tonu tenei i tautoko ai maua ko te mema Maori mo te Tai Rawhiti i te Kawanatanga no te mea i kite maua i tahuri tonu te Minita Maori ki te whakaora i aua mate. I te meatanga kia mau tonu nga mema ki to ratou maha o mua whakahengia ana e maua. I paahitia e te Whare he ture i te tau kua hori ake nei me whakahoki iho te maha o nga mema, a kihai matou i pai kia takahia tau ture. I te tukunga o te motini turaki ki te Whare mea ana te mema mo Whanganui me whakaeke ano etahi atu take ki runga i nga whenua Maori, me ki ake ahau kihai maua i pai ki te tautoko i a ratou mehemea o whakaaro ana ratou me whakaeke ano he take ki runga i nga Maori. I mahara matou kei te nui te mate o nga Maori inaianei haunga te whakaeke mai ano i tetahi taimahatanga ki runga i a ratou. E hiahia ana ahau ki te whakawhetai atu ki te mema mo Whanganui me te mema mo Waitotara mo ta ratou whakahoa mai ki te patu i nga rarangi he i roto i enei Pire me ta ratou awhina ki te whatikatika. Mehemea e whakahoa mai ana te Minita Maori ki nga mema Maori ka ahei ratou te awhina i aia i runga i te mahi i nga Pire e hiahia ana ia ki te tuku a muri ake nei. Ki taku mohio mehemea i pera ia i runga i enei Pire Maori kua tino pai rawa te mahi o aua Pire. Na mo runga i te Pire i kokirihia mai nei e te mema Maori mo te Taha Whakararo, i ki atu ahau ki taua mema ko te mea tika me matua whakatu i tetahi hui o nga Maori katoa me to whakamarama atu i nga tikanga o taua Pire ki a ratou, a mehemea e pai ana ratou ki taua Pire katahi matou ka tautoko kia paahi. Otira he mea tena me ata waiho marire mo enei wa e haere ake nei. Ekore ahau e whakaroa i te Whare inahoki e kite ana ahau kahore nga mema e tino manaki mai ki aku korero. Erangi e hiahia ana ahau ki te whakapuaki i etahi kupu mo runga i nga korero o te mema mo Waitotara i korero ai tera ahiahi i tana ki i ki nei ia kihai ia i pa ki nga whenua o te Tai Hauauru, mehemea kihai ia i pa tera ano tetahi tangata i rite te ingoa ki tona. Ka korero atu ahau i etahi kupu e mau nei i runga i tenei pukapuka, e kite ana ahau i nga Tekiona 301, 302, 308, 344, me te tekiona 352 o Okutuku; hui katoa e 997 eka e 3 ruri. Akuanei he penei te whakataunga a nga kaiapitireihana i raro i te whakarerenga o te riihi tuturu No.45, o te 4 o nga ra o Hune, 1881: ka tukuna te riihi hou timata i te 28 o nga ra o Pepuere, 1889; mo nga tau e 30, ka mutu a te 30 o uga ra o Hune, 1919. A whakahokia iho ana te reti ki te £165 12s. Ko nga utu mo te mahi apitireihana £134 17s.—W. Kauana me Hemi Riwingitana. Na ekore e taea te ki kihai i uru taua mema ki aua whakahaere i runga i ana korero mo Te Pire Whakatarewa i te Whakataunga Rahui o te Tai Hauauru i tera po i rungu i te mea i kitea i pera te nui o tona paanga. Mehemea kihai ia i pa ki aua rahui kua ahuareka te whakarongo o aku taringa ki aua korero. Ki taku mohio mehemea e turakina ana teuei Kawanatanga a ka tu mai he-Kawanatanga i roto i te hunga turaki tera e puta te aue o te koroni nei timata mai i tetahi pito tae atu ki tetahi pito. I whakamatau auo te mema mo Waitotara ki te whakauru i tetahi rarangi ki roto i tetahi o nga Pire Maori kia ahei ai te tango i te whenua o te tangata mate hei utu i ana nama. Mehemea pea e tu ana etahi o ana hoa hei page 64Kawanatanga tera e mana taua whakaaro ana. I runga i ta te Ture e mana nei i naianei me kaua e hokona nga whenua Maori mo te nama. I mea ano hoki te mema mo te taha ki te Tonga o Poneke ko nga whenua tonu hei whakaea i nga nama. Na enei korero tonu i whakaatu tera e penei te mahi a te hunga turaki mehemea e tu ana etahi o ratou hei Kawanatanga.

Pire Whakawhiti Whenua.

Te Retihana. — E te tumuaki kua mauria mai e ahau te ripoata a te Hui mo runga i tenei Pire a e penei ana nga tikanga. Kua whakaae ratou kia patua nga kupu i roto i te rarangi 7 me te tapiri atu i enei hei riiwhi mo era ara. Ki te mea ia kahore he mea e mau ana i roto i tenei Ture e whakamana i tetahi mahi, tuku ranei i tetahi whenua kihai nei i mahia i runga i te tika kihai ano hoki i utua ki te utu tika ki te tangata nona te whenua. E motini ana ahau me whakaae te ripoata a te Hui.

Timi Kara. — Kahore ahau e tino marama ki nga tikanga o tenei menemana. Me ki ake ano hoki ahau ki te Whare kihai ahau i whakaae ki era mema o te Hui, ko te take e mahara ana ahau ko nga huarahi katoa i maharatia ai hei tiaki hei awhina hoki i nga tangata e mahi ana i era mahi kua oti te whakauru ki roto te Ture Whakatikatika i te Ture Kooti Whenua Maori, a mehemea kihai i uru katoa ki roto i taua Ture kei te neke ke ake nga tikanga i aku i whakaaro ai inaianei. Ko taku whakaaro tenei me waiho tenei Pire mo a tera Paremete. Ko te mea pai rawa ia me tino whakarere rawa atu tenei Pire, ki te kore me patu te rarangi 7.

Taipua. — E te tumuaki kahore ano kia whakamaoritia nga menemana no reira kahore ahau e mohio ki nga tikanga o roto. Akuanei i te mea e whakahe ana te mema Maori o te Tai Rawhiti ki te ripoata a te Hui tena pea kei te koni ake nga tikanga o taua menemana inahoki ko ia te mema e tino mohio ana o nga mema Maori ki nga tikanga o taua menemana. Heoi e mahara ana ahau ko te mea tika me nuku te korerotanga o tenei Pire mo a tera Paremete. Ki taku mahara ko te huarahi tika tenei no te mea kua maha nga Hui mo runga i tenei mea, a ki taku titiro atu kahore e aro tahi te whakaaro o nga mema. Ki taku mahara heoi nei te mea i whakahe ai te Minita o nga whenua ki nga mene. mana i tukua i te tuatahi he mahara nana e tino ngawari ana ki te taha ki nga Maori. Ki taku whakaaro me mau tonu tatou ki nga menemana i tukua i te tuatahi no te mea ki taku titiro atu e pai ana mo te Pakeha me te Maori hoki. Mehemea e pahitia ana tetahi Pire penei me tenei e mahia nei tera auo e whakatikatikaia heoi ko te mea tika me whakarere tonu atu inaianei. E toco atu ana ahau ki te Kawanatanga kia unuhia tenei Pire, ki te kore me waiho ano i tona ahua i te rironga mai i roto i te Komiti Motuhake. Ki taku whakaaro he nui te he kua tau i runga i te mahinga o tenei Pire. Ko te take he maha nga mema o nga Whare e rua kei te hiakai ki nga whenua Maori, ka uru nga whenua katoa kua pa nei tetahi whakahaere ki roto i tenei Pire. I whakamana e te Ture o te tau 1886, nga hoko kua timatangia e nga Pakeha. Kihai taua Ture i hanga i runga i nga tono a nga Maori, ekore ano hoki e tika kia whakataua nga he o taua Pire ki runga i a ratou. Na ahakoa te ture e whakaeke nei i nga here i runga i nga whenua Maori tahuri tonu iho nga iramutu o tetahi o nga Kawana o Niu Tireni ki te whakamatau kia riro i a ratou a Maungatautari Poraka i Waikato. I te mohio tonu hoki ratou i herea a taua whenua e te Kooti kei hokona heoi tahuri ana ratou ki te hoko. Mehemea na tetahi tangata i hoko kihai nei tona mana i rite ki to te Kawana ekore rawa e whakaputaina he Karauna karaati. Ehara i te mea tika kia tukua he tikanga ki te Pakeha kia takahia te Ture. Mehemea e uru ana nga hoa me nga mema o te Kawanatanga ki te hoko whenua Maori ehara i te mea tika kia hanga he Pire hei awhina i a ratou. He nui te taumahatanga e tau ana ki runga i nga apiha o te Kawanatanga i runga ano hoki i nga Tiati o te Kooti Whenua Maori i runga i tenei tu whakahaere ture whenua Maori. E kitea ana hoki tenei ki te nui o nga pitihana e tukua mai ana ki te Whare me te tono kia whakawakia tuaruatia kia maha atu ranei nga whakawakanga. Ko te take i puta ake enei page 65raruraru i etahi wa no te whakaturauga i etahi tangata mohio kore hei Kaiwhakawa a ko te mea tika mehemea e kitea ana e te Kawanatanga kahore e tika a ratou mahi me pana atu me te whakatu i nga tangata mohio.

Te Tumuaki. — He whakamahara atu tenei naku kahore nga ture whenua Maori katoa o te koroni i te aroaro o te Whare, erangi ko te ripoata anake a te Hui mo runga i tenei Pire.

Taipua. — He whakamahara atu taku ki a koe i te take e korerotia nei e tatou. Ki taku mohio ko te mea tika me tono te Kawanatanga kia wkakaturia ano tetahi hui. Heoi nei ia te whakaaro i mahue i roto i taku ngakau me unu te Pire nei mo a tenei Paremete e haere ake nei ka mahi ai, ma reira hoki e whai taima ai nga Maori ki te whiriwhiri i nga tikanga o taua Pire.

Te Miterehana. — E hiahia ana ahau ki te ki atu ki te mema na kei te pohehe ia ki nga tikanga i whakaaetia e te Hui mo runga i taua Pire, i patua rawatia te rarangi 7 i runga i taua whakaaetanga a ratou. Otira i te mea e awangawanga ana nga mema kia hoki ki o ratou kainga e kore ahau e whakaroa i te korero erangi ka motini ahau i tenei menemana. Kahore te Whare e whakaae ki nga tikanga i korerotia mai e te hui me te ki atu atu hoki ki te Kaunihera e hiahia ana te Whare kia patua te rarangi 7.

A whakaaetia ana te motini o te Miterehana.

Ka whakatakototia e Te PIKA tenei rarangi e whai ake nei, he whakarapopototanga o nga Pire me nga Pitihana me nga mea katoa kua mahia e te Paremete i tenei nohonga o Te Runanga Nui. Koia tenei. Nga inahi o Te Runanga Nui: —

  • Nga Komiti Motuhake, 15
  • Nga Komiti Tuturu, 14
  • Nga Pire i tukua ki te Whare, 103
  • Nga Pire i Whakamana hei Ture 39
  • Nga Pire i taka, kaore i oti, 64
  • Nga Pire Takiwa Motuhake, 5
  • Nga Pitihana i tukua ki te Whare, 521
  • No nga Pakeha, 406
  • No nga Maori, 115
  • Nga Pootitanga i runga i nga take korero, 158
  • Nga ra i noho te Whare, 53
  • Nga Patai ki nga Minita, 468
  • Nga Tuhinga Take ki nga pukapuka, 1,020
  • Nga pukapuka i waiho ki runga ki te Tepu o te Whare, 323
  • Nga ripoata o nga Komiti, 472
  • Nga Pire i Pahitia e te Kaunihera, 26

Nga Ture kua paahitia e whai paanga ana ki te Iwi Maori:—

1.Ture Tiaki rnanu.
2.Ture mo te Raliui o Te Karamu.
3.Turo Kooti Whenua Maori Ture Whakatikatika.
4.Ture Arai Hoko Tahae Whenua Maori.
5.Ture Whakahaere Whakawa mo Ngarara me Waipiro.
6.Ture Whakapau moni mo te Rerewe nui.
7.Orimakatea Whakamana Take.
8.Poututu Whakamana Whakawa.
9.Ture Whakawhiti Whenua Whakatikatika.
10.Ture Whakamana Take Whenua Waipa.
11.Ture Whenua Rahui Tai Hauauru Pupuru.
12.Ture Whenua mo Wi Pere.

Ta Hare Atikini. — Ka motini kia hikitia te Whare mo a te Paraire e haere ake nei, a kei taua ra ka tino whakanukuhia rawatia.

Hikitia ana te Whare i te ruatekau ma rima meneti te paahitanga o te tekaumarua o te ata po.

page breakpage break