Nga Korero Paramete: 1886-1890
Mane, te 16 o Hepetema, 1889
Mane, te 16 o Hepetema, 1889.
Moni O Te Koroni.
Nga moni kaore i whakamana te whakapaunga, £44, 246 9s. 8d.
Te Hatihana.—Patai ana mo te £300 i utua kia Wi Pere mo ana paanga ki tetahi whenua i Turanga. He hiahia nona kia whakamaramatia taua mea.
Te Ritihana.—He wahi tenei o te moni hei whakaenga i te kereme a Wi Pere; he mea utu i mua i runga i te whakatau a te Komihana.
Te Paranihi—I utua ki tewhea tangata tenei moni ?
Te Ritihana.—Kaore au e tino mohio, e rangi i hoatu i runga i te ota kua oti te whakamana e Wi Pere.
Te Hatihana.—Kaore i te pai te whakamaramatanga o tenei mea, inahoki kua paahitia e tenei Whare tetahi Pire e penei ana te kupu i roto: "Me whakatau taua whenua kia Wi Pere hei utunga whakamutunga rawatanga mo oua kereme katoa. i whakataua i raro i te ripoata a Te Karaka." Na inaianei, kua whakaaturia mai, kua puta te £300 kia Wi Pere hei riwhi mo te wheuna.
Te Ritihana.—Ko taua moni i hoatu ra ki aia, hei apiti tera mo nga whenua kua whakataua mana e nga Kaiwhiriwhiri a kua utua taua moni i runga i te ota a Wi Pere.
Te Hatihana. —Mehemea i pera te ahua heaha te take i tonoa te Whare kia paahitia he Pire motuhake. Kaore nei i whakaurua he kupu ki roto mo te moni apiti nei. He aha ra i mahue ai. Ko te mea tika pea, me whakahoki mai taua £300, me wkakatikatika ranei ko te Pire. Kei te korerotia hoki, kua puta taua moni ki te mema mo te Tai Rawhiti. E tika ana, pehea ana ranei? Otiia e tika ana kia ata whakamaramatia.
Timi Kara.—Na Wi Pere i whakaatu mai ki aia tana kereme ki te Kawanatanga. Kua roa rawa e takoto hapa ana tenei take, ahakoa kua puta te whakatau whakatika i aia e te Komihana e te Komiti Maori hoki. Otiia kore rawa i whakaotia, waiho tonu kia takoto he ana. No tera nohonga o te Paremeto ka tao mai a Wi Pere ki Poneke nei, e haere ana ki Ingarangi, a tono mai ana ia kia haere raua ki te Minita Maori, a haere ana raua. Tono ana a Wi Pere kia tukua mai to £300 i mua o te whakaotinga rawatanga. Ki mai ana te Minita, kaore pea e taea, otiia me ata whakaaroaro. No muri nei ka tae a Wi Pere me tona roia me tona Kaiwhakamaori ki te Minita. Ata whakamarama ai taua mea, a oti ana te mahi e te roia tetahi oti, hainatia iho e Wi Pere, a whakamana iho taua ota i muri mai. I peratia te tikanga i oti i reira.
Te Miterehana.—Ko taua mate a Wi Pere, he mea kua roa rawa e takoto ana, kei te mohio ano te mema mo Whanganui. Me te whakaae auo era Kawanatanga ki te whakaoti pai i taua mea. A no te tunga o tenei Kawanatanga ka tono mai ano a Wi Pere kia whakaotia tikatia. A no tona tirohanga i nga pukapuka kitea ana e ia e tino taimaha ana te whakatau a Putu Kaiwhakawa Tuturu o Turanga, na reira kaore ia e pai. Heoi whakahaerea ana kia whakataua e etahi Kaiwhiriwhiri, na reira ka whakatakototia he kirimina hainatia iho. Otiia katahi ka puta te hiahia o Wi Pere kia haere ki Ingarangi, heoi waiho ana taua mea kia takoto ana. No te taenga mai o Wi Pere ki Poneke nei iaia e ahu ana ki tawahi, ka whakaatu mai ia ki te Kawanatanga e nama nui ana ia kia Timi Kara, a i te mea e akiaki mai ana tera kia utua taua moni, heoi kanui tona hiahia kia utua e te Kawanatanga kia £300 kia Timi Kara, a me kowhaki taua moni i roto i te moni tera e whakataua e nga Kaiwhiriwhiri a muri alke. Whakaaetia ana tenei a tuhia ana e Wi Pere tetahi ota, a utua ana taua moni kia Timi Kara, a tangohia ana i roto i te moni i whakataua e nga Kaiwhiriwhiri. Tona mutungaiho. Oti pai ana taua raruraru, kaore i tino penei te ruihi o te koroni auo i haere te utu i runga i te whakatau a Putu.
Te Paranihi patai ana mehemea i whakahua te whakatau i tenei kupu tera e tangohia taua £300 i roto i te whenua ka hoatu ra?
Te Ritihana. —Kei roti nga o pukapuka e kitea ana i utua to £300 i mua o te whakataunga a nga Kaiwhiriwhiri. Otiia muri iho whakaaturia te page 59utunga o taua moni kia ratou, a tangohia ana i roto i ta ratou whakatau.
Te Hatihana.—Kei te ahua taupapatu tenei mea. Me touo pea ki te Kawana kia whakatikaia.
Te Pirimia.—E tika ana, i mahue pohehe tenei mea ki waho o te Pire. Otiia 1 te mea kua oti rawa te utu i tenei kereme e kore ano e ara ake a muri ake nei. Ki te ara ake ano, tera e kitea kua utua tikatia te £300. Kua oti rawa. Paahitia ana taua moni.
Tiuti Pane Kuini I Runga I Nga Whenua Maori.
I runga i te motini kia haere te Whare i roto te Komiti Mahi Whakarite Moni mo te Koroni.
Tame Parata.—I mua o tena mahi he kupu apiti kei au, koia tenei: I runga i te whakaaro kia whakakaha kia awhinatia te mahi whakanohonoho whenua Maori i runga i te tikanga riihi me era atu ritenga, e penei ana te whakaaro o tenei Whare—tuatahi, ko te tiuti e utua ana i raro i te tekiona 17 o "Te Ture Pane Kuini 1882 Ture Whakatikatika, 1885," me whakahoki iho i te tekau paiheneti, kia rima paihenei, ara, me hoki iho i te £10, ki te £5; tuarua, me utu taua tiuti i te timatatanga o ia tau o ia tau, a kaua e utua toputia penei me te tikanga e mau ana inaianei: Te take i homai ai e au tenei mea ki te aroaro o tenei Whare, he tini rawa no nga piti hana e tae mai ana i oku hoa Maori o te Waipounamu, e inoi ana kia whakangawaritia te tikanga mo tenei takoha. I whakaputaina e te Whare o Runga i tetahi ripoata, kia whakahaerea tetahi tikanga mo runga i tenei pitihana no te mea whakaaro ana ratou he mate nui rawa tenei. I whakaputaina ano hoki e te Komiti mo nga Mea Maori tetahi ripoata penei ano me tenei kua whakahuatia nei ehau. Kihai tenei mea i pa ki nga iwi o te Waipounamu anake erangi e pa nui ana no hoki ki nga Maori o Aotearoa. He nui te mate kua tau ki nga Maori o Aotearoa, a kua mate ano hoki etahi Pakeha, a e arai ana i te nohonoho o te whenua e te Pakeha. I whakaarahia e ahau te korero mo tenei mea i naianei no te mea e pa nui ana ki nga mema Maori o tenei Whare ki o ratou iwi, otira ki nga iwi katoa o te koroni. E tino mohio ana ahau tera e tautoko nga mema Maori katoa i ahau mo runga i tenei take. A e hiahia ana ahau kia ata whiriwhiria tenei take i runga i ona tikanga e mana nei inaianei me te ata whiriwhiri i nga mate me te hanga e tetahi tikanga i runga te tika me te pai mo nga iwi e rua o enei Motu.
Taipua.—E te Tumuaki, e hiahia ana ahau ki te tautoko i nga korero i makere mai nei i te mema Maori mo te Waipounamu. I whakaurua ano e ahau tetahi tono penei ki runga i te Ota Pepa kia utua tautia aua tiuti. Kei te pa hoki tenei mea ki te Pakeha raua ko te Maori. E penei ana hoki te mate o nga Maori i runga i nga huarahi o taua tiuti e mana nei i naianei ara e arai ana i te homai nui a te Pakeha i te moni i runga i te whakanohonoho whenua Maori. Na heoi nga Pakeha e ahei ana te tango whenua ko nga Pakeha e nui ana te moni na te mea he taumaha rawa taua tikanga utu topu nei. Na ko tetahi mate e tau ana ki runga i nga Maori i runga i taua utu topu nei ko te utunga toputanga a te Pakeha i aua tiuti ko tona tukunga iho ko te whakahokinga iho o nga moni reti o nga whenua. E hiahia aua ahau kia pau katoa nga wha kaaro o te Kawanatanga ki te whiriwhiri i tenei mea. Otiia e pouri ana ahau i te mea ekore e taea te mahi e tenei Paremete i te poto o te taima e takoto nei ki a tatou inaianei. E hiahia ana ahau kia rongo atu ki te Pirimia mehemea ka whakamana e ia enei inoi a matou, ara kia ki pono mai ia inaianei tera e inahia tetahi tikanga hei whaka mama i taua tiuti a tenei Paremete e haere ake nei ?
Te Waaka.—E hiahia ana ahau ki te whakapuaki i etahi kupu torutoru nei hei tautoko i nga korero i makere mai nei i taku hoa i te mema Maori mo te Waipounamu. Na mo runga i te Ture Pane Kuini nei kei te kore ahau e mohio he pehea ranei te mate e tau ana ki nga Maori o Aotearoa a mehemea ranei he mea tika kia mau tonu taua tiuti i runga i tona ahua e mau nei; erangi i rnnga i nga whakahaere o taua tiuti i te takiwa i haere mai nei ahau e mahara ana ahau he mea taumaha rawa te wha kaekenga o taua tiuti. E mau nei te-page 60tahi pukapuka i taku ringa e whakaatu ana i te ahua o te mahi o taua tiuti ki runga i tetahi piihi whenua i Ashburton he whenua i tera Motu. Ko nga utu whiriwhiri i whakataua mo te reti o taua whenua e 4 hereni me te hikipene mo te eka a ko nga tiuti j meatia kia utua i mua o te reti e £587 7s. 6d. ko nga moni reti mo te tau o taua whenua. Na ko tona tukunga iho o tau mea kahore i retia taua whenua ranei he mea reti ki te moni iti rawa nei. Heoi e takoto kau mai nei taua whenua a i te pena auo tona takoto huhua kore. Akuanei kahore au e mohio he aha ra te take i whakanohia ai enei tiuti taumaha ki runga i nga whenua o Aotearoa, tena pea he mea kahore ano nga whenua kia ruri lia hei nohoanga mo te tangata i wha kaekea ai aua tinti, a, mahara iho pea te Kawanatanga heoi rano te huarahi hei whakate mai i tetahi kapa i runga i nga whenua. Otira kahore e ma rama ki ahau he aha i peneitia rawatia ai he tikanga mo enei whenua. Ka maha nga tau i muri iho o te ruritanga o te poraka kua whakahuatia ake nei ahau: a he poraka kua taiawhiotia noa tia te noho e te tangata: kahore hoki i rereke te ahua o taua whenua i nga whenua kua nohia; erangi heoi nei te mea i peratia ai taua whenua no te mea no nga Maori te whenua a e puritia ana i runga i te tiaki hei painga mo ratou. Heoi hoki te huarahi e taea ai te riihi me matua utu i aua tiuti taumaha, me taku ki e tino araitia ana taua whenua te tuku i runga i nga tikanga e tau ai te pai ki te kaitango i te riihi o taua whenua. Na ko taku i tino tumanako ai kia ata whiriwhiria e te Pirimia te tono a taku hoa aroha a te mema Maori mo te Wai pounamu, me te tere tonu i te whakare reke i nga tikanga o taua Ture.
Taiwhanga.— E mea ana ahau heoi te huarahi ma te Kawanatanga hei whakamutu i tenei raruraru me tango e te Kawanatanga ko taku Pire hei Pire ma ratou. Na ahakoa kata nga mema o te Whare kahore he huarahi ke atu hei whakamutu i enei raruraru. Kahore rawa he mea e whara i nga motini. Inahoki mehemea kahore he hanga he Ture pai mo te iwi Maori kahore he painga e puta i runga i te whakati-katikanga i tenei i tera ranei. Na heoi te huarahi ma te Kawanatanga he tango i te Pire e tau tika ai te tika ki nga iwi e rua. He aha hoki te he o taku Pire ? E penei ana hoki nga kupu o te rarangi tuawha: Ko era atu whenua katoa a nga Maori, me era ka tau kia ratou a muri ake nei, apiti atu ki nga wahi kua oti te rahui, kua Karauna karaatitia, kaore ano ranei, ka whaka-pumautia ki te Kaunihera Maori ka whakahuatia a muri ake nei, a ka kiia he whenua Maori tuturu, kua kore rawa atu he tikanga, whai paanga take, here, aha ranei a te iwi, hapu ranei.
Te Karimana.—E hiahia ana ahau kia tahuri mai te Kawanatanga me te Minita Maori ki tenei tono. He take taumaha rawa hoki tenei. Kua mea hoki nga Kawanatanga o mua me tenei hoki tera ratou e whakatikatika i nga Ture Whenua Maori hei whakamama i nga taumahatanga o nga Pakeha me nga Maori hoki. No te ata nei auo i tae mai ai tetahi pukapuka i Hauraki ki au he whakaatu mai i tetahi piihi whenua ka rua tekau tau e ekengia ana e te here, a e patai ana ratou he aha te take i tonoa ai ratou kia utu i nga moni £12 mo tetahi tekiona he hawhe eka nei tona rahi. He tino he rawa te ki na te mea na tetahi wahine Maori taua tekiona me utu e ia kia £12 tiuti i runga i taua tekiona, ka tae era utu ki te tekau paihenete i runga i nga utu whiriwhiri o taua whenua, ki au he he rawa tenei, a e hiahia ana ahau kia whai tikanga te Kawanatanga i runga i te motini kua kohirihia nei.
Te Paranihi.—Ka tautoko ahau i te menemana, a ka tono atu ahau ki te Pirimia mehemea e whakaaro ana ia he mea tika kia mau tonu taua tiuti. Ki taku mahara he mea tika kia unuhia katoatia te tekau paiheneti i runga i nga hoko me nga riihi. Ki taku titiro iho kahore he takunga e whakaekea ai te rima paiheneti no te mea he iti noa iho uga moni e puta mai ki te koroni i runga i taua rima paiheneti, ki taku mahara hoki he utu whakatari taua utu.
Ka patai tetahi MEMA,—Na wai i whakaeke aua tiuti ?
Te Paranihi. — Kahore ahau e mohio. Erangi tena pea te mema mo page 61Tarauaki e ahei te whakaatu mai ki te Whare ?
Piukanana.— Ehara ranei i tau mema ano?
Te Paranihi—Kahore.
Ta Haare Atikini. — No tua whakarere te whakakenga o aua tuiti.
Pire Kooti Whenua Maori.
I runga i te whiriwhiringa i nga menemana o tenei Pire e te Kaunihera.
Ka motini a te MITEREHANA, kia whakaaetia nga menemana a te Kaunihera haunga ia te patunga o te rarangi whakamutunga o te rarangi iwa e whakakore nei i te tekiona o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1885," me nga menemana e meatia ana mo te rarangi 27 a ka whakaurua hei riiwhi mo tera ko te rarangi 27 i paahitia e te Whare erangi ia me patu nga kupu nei "e meatia ana kia rehitatia." Ko etahi atu o nga menemana he menemana a waha anake.
Timi Kara. — Ekore e taea e te Whare te whiriwhiri i nga menemana i te huhua o aua menemana no te mea kua tata te mutunga o te Paremete, kahore he tauira o nga menemana i o tatou aroaro no reira e mea ana ahau me nuku e te Minita Maori te korero kia whai taima ai tatou ki te whiriwhiri i nga tikanga o nga menemana i tukua mai nei e te Kaunihera. Ki taku whakaaro ehara i te mea tika kia paahitia e nga mema Maori tetahi Pire hei Ture i te mea kahore ano ratou i mohio ki nga tikanga o roto.
Ta Hori Kerei—E mea ana ahau he tikanga nunui kei roto i enei menemana no reira e maharaana ahau ehara i te mea tika kia tonoa tatou kia mahia tenei Pire i tenei Paremete. Ekore hoki e taea e te Whare te ata mahi i te poto o te takiwa e takoto ana kia tatou hei mahinga ko tetahi mea hoki he maha nga mema kua riro, a ehara i te mea tika ma te hunga tokoiti e whakatau i tetahi Pire tikanga nui penei me tenei. Ko taku i hiahia ai kia kaua te Kawanatanga e akiaki kia paahitia tenei Pire i tenei Paremete.
Taipua.—Kahore au e tino marama ki nga tikanga o te menemana e meatia nei kia whakaurua ki tenei Pire, ki taku whakaaro me whakauru ko nga menemana anake i hanga e tenei Whare. Mehemea e meatia ana kia whakaurua etahi menemana e tau ai te mate ki nga iwi na ratou nei matou i pooti ko te mea tika ma nga mema Maori me arai tenei Pire kei paahi i tenei Paremete, kahore i ata tau taku ngakau mehemea i te mohio te Minita Maori kua hanga aua menemana. E hiahia ana nga mema Maori kia tino niarama ratou ki nga tikanga o nga menemana i hanga e te Whare o runga i mua o ta ratou whakaaetanga. Ki taku whakaaro ko te mea tika me arai tenei Pire kei paahi hei ture i tenei Paremete.
Te Miterehana.—E pai ana ahau kia mukuhia te korero mo tenei Pire kia kotahi haora kia ahei nga mema te whiriwhiri i nga menemana kua hanga nei.
Timi Kara.—Tera etahi menemana kahore nei nga mema Maori i mohio ki nga tikanga o roto e meatia ana kia whakaaetia. He tika ano i whakaae nga mema Maori kia mau tonu ratou ki te rarangi 27 i menemanatia ano e tenei Whare, erangi tera ano etahi menemana kihai rawa nga mema Maori i mohio ki nga tikanga.
Tame Parata.—Kei te kore rawa taku ngakau e marama ka pehea te tikanga o nga, whakarereketanga nei. E rua nga take i hiahia ai ahau kia kore te Pire nei e paahi i tenei Paremete. Ko te tuatahi kahore ano nga mema Maori kia whiwhi ki tetahi kape o nga menemana. Kihai ano hoki aua meuemana i whakamaoritia, no reira kahore matou e mohio ki nga tikanga o aua menemana. Ekore ahau e whakaae kia paahi tetahi Pire hei ture mehemea kahore ahau e mohio ki nga tikanga o roto. Kahore ahau e pai kia kiia i whakaae ahau kia paahitia tetahi Pire e tau ai he mate i muri iho ki nga tangata na ratou ahau i pooti mai. Ki taku mahara ko te mea tika me nuku te whiriwhiringa o tenei Pire mo te hawhe paahi o te whitu karaka. E kore e whai taima hei whiriwhiringa i roto i te haora kotahi e meatia nei. No te tuatahi mai ano toku manukanuka ki tenei Pire a kahore ano kia tino mutu toku maharahara inaianei. Kihai ahau i tino whakauaua atu no te mea he tokomaha nga mema o Aotearoa me aku hoa page 62mema Maori ano hoki e hiahia ana kia paahi hei ture. No reira ka waiho e ahau te tino tikanga o taua Pire kia ratou.
Taiwhanga.—Ka tautoko ahau kia nukuhia tenei korero mo te hawhe paahi o te whitu, tera hoki e whai taima i roto i taua takiwa hei whiriwhiri i nga menemana e meatia nei kia whakaurahia ki roto i tenei Pire. Otira kahore aku whakaaro mo tenei Pire kei te mohio hoki ahau ki te take i tautoko ai nga mema. Kahore e whai takiwa i te mutunga o te Paremete hei arai i tenei Pire, erangi e tino poto rawa ana te wa mo te whiriwhiringa.
Hikitia ana te korero mo te ahiahi.
Pire Whakarite Moni Mo Nga Mahi.
Taiwhanga. — Ekore ahau e pai kia paahi tenei Pire erangi me matua whakapuaki ahau i etahi kupu torutoru nei, Te tuatahi mo runga i nga whenua motuhake e whakanonohia nei. E pai ana ahau kia nonohia te whenua e te tangata erangi ia me matua hoko aua whenua. Ko nga wahi katoa e patata ana ki toku kainga kua oti te noho. Na i te mea kua tukua mai etahi Pire e te Kawanatanga hei utu mo te Karamu me Wi Pire me te Ngarara poraka. E hiahia ana ahau kia kokirihia mai hoki tetahi Pire a tenei Paremete e haere ake nei hei whakaea i nga whenua kua whakanohia ki te tangata e toku takiwa. E rite ana te mema mo Poneke ki te rawhiti me te mema mo Tanitini ki te Tonga ki nga tangata i rongo ai tatou i roto i te Karaipiture. I te takiwa i ara ai he tautohe ki waenga i te hunga noho taone me te hunga noho tuawhenua e whakahoahoa ana aua rangatira e rua ki a raua, na i inaianei kei te whawhai tetahi ki tetahi. Ko taku i tumanako ai kia unuhia e te mema mo Tanitini ki te Tonga ana whakapae mo te mema mo Poneke ki te rawhiti. Na mo te taha ki te mema, mo Whanganui e mea ana ahau i puta he painga ki nga Maori i te wa i tu ai ia hei Minita, no te mea kihai i taea he whenua Maori te hoko. No reira ka puta aku whakapai ki tona Kawanatanga. Akoa taku whakahe ki tana Pire Whakahaere Whenua Maori, i toe nga whenua o nga Maori. Na mo runga i te taha Kawanatanga me te taha turaki e mihi atu ana ahau ki te Kawanatanga mo to ratou kaha ki te whakahaere i a ratou tikanga i tenei Paremete. E wha nga whakaekeuga a te taha turaki kia ratou heoi hinga ana ko te taha turaki, na to ratou uaua i puta ake ai enei mihi aku ki te Kawanatanga. Otira me tuku ano ahau i aku mihi ki te taha turaki mo ta ratou arainga kei uru etahi tikanga taumaha ki runga i nga whenua Maori. I unu hoki ratou i ta ratou Pire Whenua Maori i taua wa a kei te mohio ano te Whare i o tatou pakipakinga i tatou ringa i te unuhanga o taua Pire. Mehemea e tika ana ahau i runga i nga ture o te Whare, e hiahia ana ahau ki te motini kia tonoa te Kawanatanga ina mutu te Paremete ki te uiui mehemea e hiahia ana nga Maori kia waiho ma tetahi Kaunihera Maori e whakahaere i nga whenua Maori ara ma tetahi Kaunihera i pootitia e nga Maori ake. Tuarua. Mehemea e hiahia ana nga Maori kia mutu te mahi a te Kooti Whenua Maori. Tuatoru. Mehemea e hiahia ana nga Maori kia pera te whakahaere o nga whenua Maori me nga whenua o te Karauna, (ara) i runga i nga mahi whakanohonoho me nga mahi maina. Tuawha. Mehemea e hiahia ana nga Maori kia hokona akihanatia o ratou whenua me te wehewhe i nga hea kia rite ki nga take o ia tangata ki te whenua. E hiahia ana ahau kia haere te Kawanatanga kia kite i nga Maori kia mohio ai ratou mehemea ka pai nga Maori ki nga tikanga kua panuitia nei e ahau ki te Whare.
Taipua.—E hiahia ana ahau ki te whakapuaki i etahi kupu torutoru nei mo runga i nga Pire Maori a te Kawanatanga. I nui toku awangawanga i te tukunga mai o aua Pire ki te Whare, otira i runga i nga arai a nga mema i aua Pire me nga whakaaro i puta mo aua Pire, heoi whakatikatikaia, ana nga rarangi kino a ko etahi i unuihia ki waho. I tohe tonu maua ko te mema Maori mo te Tai Rawhiti ki te whakaatu ki te Kawanatanga i nga wahi he o enei Pire me nga wahi e tau ai he mate ki nga Maori. Na ko tona tukunga iho kua ahua pai aua Pire inaianei. Ki taku page 63mohio na te ngawari o te Minita Maori i pai ai te mahi i enei Pire. He maha nga kitenga o te Whare i nga whakahe a nga mema Maori me etahi atu, a i whakarongo tonu te Minita Maori ki a matou whakahe. Ki taku inohio mehemea ka mau tonu ia ki tana Tari tera e tino pai te tan o nga tikanga ki nga Maori o tenei Motu. E whakawhetai atu ana ahau ki aia mo te pai o ona whakaaro mai ki a matou ki te whakatikatika i nga he a te Kawanatanga o mua ake nei, (ara) te Kawanatanga i tu nei te mema mo Whauganui hei Minita. E mohio ana hoki te Whare na taua rangatira te tikanga i hokona ai Waimarino Poraka, a e mohio ana hoki tatou no te wa i tu ai ia i hokona ai Tauponuiatia Poraka, a ko tona tukunga iho o aua hoko ko te paanga o te mate ki nga Maori o aua takiwa, a i runga i te mate o aua Maori ka whakaturia e tenei Kawanatanga tetahi Komihana hei uiui i aua mate me te tuku i tetahi ora ki te hunga i mate. Ko te take tonu tenei i tautoko ai maua ko te mema Maori mo te Tai Rawhiti i te Kawanatanga no te mea i kite maua i tahuri tonu te Minita Maori ki te whakaora i aua mate. I te meatanga kia mau tonu nga mema ki to ratou maha o mua whakahengia ana e maua. I paahitia e te Whare he ture i te tau kua hori ake nei me whakahoki iho te maha o nga mema, a kihai matou i pai kia takahia tau ture. I te tukunga o te motini turaki ki te Whare mea ana te mema mo Whanganui me whakaeke ano etahi atu take ki runga i nga whenua Maori, me ki ake ahau kihai maua i pai ki te tautoko i a ratou mehemea o whakaaro ana ratou me whakaeke ano he take ki runga i nga Maori. I mahara matou kei te nui te mate o nga Maori inaianei haunga te whakaeke mai ano i tetahi taimahatanga ki runga i a ratou. E hiahia ana ahau ki te whakawhetai atu ki te mema mo Whanganui me te mema mo Waitotara mo ta ratou whakahoa mai ki te patu i nga rarangi he i roto i enei Pire me ta ratou awhina ki te whatikatika. Mehemea e whakahoa mai ana te Minita Maori ki nga mema Maori ka ahei ratou te awhina i aia i runga i te mahi i nga Pire e hiahia ana ia ki te tuku a muri ake nei. Ki taku mohio mehemea i pera ia i runga i enei Pire Maori kua tino pai rawa te mahi o aua Pire. Na mo runga i te Pire i kokirihia mai nei e te mema Maori mo te Taha Whakararo, i ki atu ahau ki taua mema ko te mea tika me matua whakatu i tetahi hui o nga Maori katoa me to whakamarama atu i nga tikanga o taua Pire ki a ratou, a mehemea e pai ana ratou ki taua Pire katahi matou ka tautoko kia paahi. Otira he mea tena me ata waiho marire mo enei wa e haere ake nei. Ekore ahau e whakaroa i te Whare inahoki e kite ana ahau kahore nga mema e tino manaki mai ki aku korero. Erangi e hiahia ana ahau ki te whakapuaki i etahi kupu mo runga i nga korero o te mema mo Waitotara i korero ai tera ahiahi i tana ki i ki nei ia kihai ia i pa ki nga whenua o te Tai Hauauru, mehemea kihai ia i pa tera ano tetahi tangata i rite te ingoa ki tona. Ka korero atu ahau i etahi kupu e mau nei i runga i tenei pukapuka, e kite ana ahau i nga Tekiona 301, 302, 308, 344, me te tekiona 352 o Okutuku; hui katoa e 997 eka e 3 ruri. Akuanei he penei te whakataunga a nga kaiapitireihana i raro i te whakarerenga o te riihi tuturu No.45, o te 4 o nga ra o Hune, 1881: ka tukuna te riihi hou timata i te 28 o nga ra o Pepuere, 1889; mo nga tau e 30, ka mutu a te 30 o uga ra o Hune, 1919. A whakahokia iho ana te reti ki te £165 12s. Ko nga utu mo te mahi apitireihana £134 17s.—W. Kauana me Hemi Riwingitana. Na ekore e taea te ki kihai i uru taua mema ki aua whakahaere i runga i ana korero mo Te Pire Whakatarewa i te Whakataunga Rahui o te Tai Hauauru i tera po i rungu i te mea i kitea i pera te nui o tona paanga. Mehemea kihai ia i pa ki aua rahui kua ahuareka te whakarongo o aku taringa ki aua korero. Ki taku mohio mehemea e turakina ana teuei Kawanatanga a ka tu mai he-Kawanatanga i roto i te hunga turaki tera e puta te aue o te koroni nei timata mai i tetahi pito tae atu ki tetahi pito. I whakamatau auo te mema mo Waitotara ki te whakauru i tetahi rarangi ki roto i tetahi o nga Pire Maori kia ahei ai te tango i te whenua o te tangata mate hei utu i ana nama. Mehemea pea e tu ana etahi o ana hoa hei page 64Kawanatanga tera e mana taua whakaaro ana. I runga i ta te Ture e mana nei i naianei me kaua e hokona nga whenua Maori mo te nama. I mea ano hoki te mema mo te taha ki te Tonga o Poneke ko nga whenua tonu hei whakaea i nga nama. Na enei korero tonu i whakaatu tera e penei te mahi a te hunga turaki mehemea e tu ana etahi o ratou hei Kawanatanga.
Pire Whakawhiti Whenua.
Te Retihana. — E te tumuaki kua mauria mai e ahau te ripoata a te Hui mo runga i tenei Pire a e penei ana nga tikanga. Kua whakaae ratou kia patua nga kupu i roto i te rarangi 7 me te tapiri atu i enei hei riiwhi mo era ara. Ki te mea ia kahore he mea e mau ana i roto i tenei Ture e whakamana i tetahi mahi, tuku ranei i tetahi whenua kihai nei i mahia i runga i te tika kihai ano hoki i utua ki te utu tika ki te tangata nona te whenua. E motini ana ahau me whakaae te ripoata a te Hui.
Timi Kara. — Kahore ahau e tino marama ki nga tikanga o tenei menemana. Me ki ake ano hoki ahau ki te Whare kihai ahau i whakaae ki era mema o te Hui, ko te take e mahara ana ahau ko nga huarahi katoa i maharatia ai hei tiaki hei awhina hoki i nga tangata e mahi ana i era mahi kua oti te whakauru ki roto te Ture Whakatikatika i te Ture Kooti Whenua Maori, a mehemea kihai i uru katoa ki roto i taua Ture kei te neke ke ake nga tikanga i aku i whakaaro ai inaianei. Ko taku whakaaro tenei me waiho tenei Pire mo a tera Paremete. Ko te mea pai rawa ia me tino whakarere rawa atu tenei Pire, ki te kore me patu te rarangi 7.
Taipua. — E te tumuaki kahore ano kia whakamaoritia nga menemana no reira kahore ahau e mohio ki nga tikanga o roto. Akuanei i te mea e whakahe ana te mema Maori o te Tai Rawhiti ki te ripoata a te Hui tena pea kei te koni ake nga tikanga o taua menemana inahoki ko ia te mema e tino mohio ana o nga mema Maori ki nga tikanga o taua menemana. Heoi e mahara ana ahau ko te mea tika me nuku te korerotanga o tenei Pire mo a tera Paremete. Ki taku mahara ko te huarahi tika tenei no te mea kua maha nga Hui mo runga i tenei mea, a ki taku titiro atu kahore e aro tahi te whakaaro o nga mema. Ki taku mahara heoi nei te mea i whakahe ai te Minita o nga whenua ki nga mene. mana i tukua i te tuatahi he mahara nana e tino ngawari ana ki te taha ki nga Maori. Ki taku whakaaro me mau tonu tatou ki nga menemana i tukua i te tuatahi no te mea ki taku titiro atu e pai ana mo te Pakeha me te Maori hoki. Mehemea e pahitia ana tetahi Pire penei me tenei e mahia nei tera auo e whakatikatikaia heoi ko te mea tika me whakarere tonu atu inaianei. E toco atu ana ahau ki te Kawanatanga kia unuhia tenei Pire, ki te kore me waiho ano i tona ahua i te rironga mai i roto i te Komiti Motuhake. Ki taku whakaaro he nui te he kua tau i runga i te mahinga o tenei Pire. Ko te take he maha nga mema o nga Whare e rua kei te hiakai ki nga whenua Maori, ka uru nga whenua katoa kua pa nei tetahi whakahaere ki roto i tenei Pire. I whakamana e te Ture o te tau 1886, nga hoko kua timatangia e nga Pakeha. Kihai taua Ture i hanga i runga i nga tono a nga Maori, ekore ano hoki e tika kia whakataua nga he o taua Pire ki runga i a ratou. Na ahakoa te ture e whakaeke nei i nga here i runga i nga whenua Maori tahuri tonu iho nga iramutu o tetahi o nga Kawana o Niu Tireni ki te whakamatau kia riro i a ratou a Maungatautari Poraka i Waikato. I te mohio tonu hoki ratou i herea a taua whenua e te Kooti kei hokona heoi tahuri ana ratou ki te hoko. Mehemea na tetahi tangata i hoko kihai nei tona mana i rite ki to te Kawana ekore rawa e whakaputaina he Karauna karaati. Ehara i te mea tika kia tukua he tikanga ki te Pakeha kia takahia te Ture. Mehemea e uru ana nga hoa me nga mema o te Kawanatanga ki te hoko whenua Maori ehara i te mea tika kia hanga he Pire hei awhina i a ratou. He nui te taumahatanga e tau ana ki runga i nga apiha o te Kawanatanga i runga ano hoki i nga Tiati o te Kooti Whenua Maori i runga i tenei tu whakahaere ture whenua Maori. E kitea ana hoki tenei ki te nui o nga pitihana e tukua mai ana ki te Whare me te tono kia whakawakia tuaruatia kia maha atu ranei nga whakawakanga. Ko te take i puta ake enei page 65raruraru i etahi wa no te whakaturauga i etahi tangata mohio kore hei Kaiwhakawa a ko te mea tika mehemea e kitea ana e te Kawanatanga kahore e tika a ratou mahi me pana atu me te whakatu i nga tangata mohio.
Te Tumuaki. — He whakamahara atu tenei naku kahore nga ture whenua Maori katoa o te koroni i te aroaro o te Whare, erangi ko te ripoata anake a te Hui mo runga i tenei Pire.
Taipua. — He whakamahara atu taku ki a koe i te take e korerotia nei e tatou. Ki taku mohio ko te mea tika me tono te Kawanatanga kia wkakaturia ano tetahi hui. Heoi nei ia te whakaaro i mahue i roto i taku ngakau me unu te Pire nei mo a tenei Paremete e haere ake nei ka mahi ai, ma reira hoki e whai taima ai nga Maori ki te whiriwhiri i nga tikanga o taua Pire.
Te Miterehana. — E hiahia ana ahau ki te ki atu ki te mema na kei te pohehe ia ki nga tikanga i whakaaetia e te Hui mo runga i taua Pire, i patua rawatia te rarangi 7 i runga i taua whakaaetanga a ratou. Otira i te mea e awangawanga ana nga mema kia hoki ki o ratou kainga e kore ahau e whakaroa i te korero erangi ka motini ahau i tenei menemana. Kahore te Whare e whakaae ki nga tikanga i korerotia mai e te hui me te ki atu atu hoki ki te Kaunihera e hiahia ana te Whare kia patua te rarangi 7.
A whakaaetia ana te motini o te Miterehana.
Ka whakatakototia e Te PIKA tenei rarangi e whai ake nei, he whakarapopototanga o nga Pire me nga Pitihana me nga mea katoa kua mahia e te Paremete i tenei nohonga o Te Runanga Nui. Koia tenei. Nga inahi o Te Runanga Nui: —
- Nga Komiti Motuhake, 15
- Nga Komiti Tuturu, 14
- Nga Pire i tukua ki te Whare, 103
- Nga Pire i Whakamana hei Ture 39
- Nga Pire i taka, kaore i oti, 64
- Nga Pire Takiwa Motuhake, 5
- Nga Pitihana i tukua ki te Whare, 521
- No nga Pakeha, 406
- No nga Maori, 115
- Nga Pootitanga i runga i nga take korero, 158
- Nga ra i noho te Whare, 53
- Nga Patai ki nga Minita, 468
- Nga Tuhinga Take ki nga pukapuka, 1,020
- Nga pukapuka i waiho ki runga ki te Tepu o te Whare, 323
- Nga ripoata o nga Komiti, 472
- Nga Pire i Pahitia e te Kaunihera, 26
Nga Ture kua paahitia e whai paanga ana ki te Iwi Maori:—
1. | Ture Tiaki rnanu. |
2. | Ture mo te Raliui o Te Karamu. |
3. | Turo Kooti Whenua Maori Ture Whakatikatika. |
4. | Ture Arai Hoko Tahae Whenua Maori. |
5. | Ture Whakahaere Whakawa mo Ngarara me Waipiro. |
6. | Ture Whakapau moni mo te Rerewe nui. |
7. | Orimakatea Whakamana Take. |
8. | Poututu Whakamana Whakawa. |
9. | Ture Whakawhiti Whenua Whakatikatika. |
10. | Ture Whakamana Take Whenua Waipa. |
11. | Ture Whenua Rahui Tai Hauauru Pupuru. |
12. | Ture Whenua mo Wi Pere. |
Ta Hare Atikini. — Ka motini kia hikitia te Whare mo a te Paraire e haere ake nei, a kei taua ra ka tino whakanukuhia rawatia.
Hikitia ana te Whare i te ruatekau ma rima meneti te paahitanga o te tekaumarua o te ata po.
page breakpage break