Pire Whakarite Moni Mo Nga Mahi.

Taiwhanga. — Ekore ahau e pai kia paahi tenei Pire erangi me matua whakapuaki ahau i etahi kupu torutoru nei, Te tuatahi mo runga i nga whenua motuhake e whakanonohia nei. E pai ana ahau kia nonohia te whenua e te tangata erangi ia me matua hoko aua whenua. Ko nga wahi katoa e patata ana ki toku kainga kua oti te noho. Na i te mea kua tukua mai etahi Pire e te Kawanatanga hei utu mo te Karamu me Wi Pire me te Ngarara poraka. E hiahia ana ahau kia kokirihia mai hoki tetahi Pire a tenei Paremete e haere ake nei hei whakaea i nga whenua kua whakanohia ki te tangata e toku takiwa. E rite ana te mema mo Poneke ki te rawhiti me te mema mo Tanitini ki te Tonga ki nga tangata i rongo ai tatou i roto i te Karaipiture. I te takiwa i ara ai he tautohe ki waenga i te hunga noho taone me te hunga noho tuawhenua e whakahoahoa ana aua rangatira e rua ki a raua, na i inaianei kei te whawhai tetahi ki tetahi. Ko taku i tumanako ai kia unuhia e te mema mo Tanitini ki te Tonga ana whakapae mo te mema mo Poneke ki te rawhiti. Na mo te taha ki te mema, mo Whanganui e mea ana ahau i puta he painga ki nga Maori i te wa i tu ai ia hei Minita, no te mea kihai i taea he whenua Maori te hoko. No reira ka puta aku whakapai ki tona Kawanatanga. Akoa taku whakahe ki tana Pire Whakahaere Whenua Maori, i toe nga whenua o nga Maori. Na mo runga i te taha Kawanatanga me te taha turaki e mihi atu ana ahau ki te Kawanatanga mo to ratou kaha ki te whakahaere i a ratou tikanga i tenei Paremete. E wha nga whakaekeuga a te taha turaki kia ratou heoi hinga ana ko te taha turaki, na to ratou uaua i puta ake ai enei mihi aku ki te Kawanatanga. Otira me tuku ano ahau i aku mihi ki te taha turaki mo ta ratou arainga kei uru etahi tikanga taumaha ki runga i nga whenua Maori. I unu hoki ratou i ta ratou Pire Whenua Maori i taua wa a kei te mohio ano te Whare i o tatou pakipakinga i tatou ringa i te unuhanga o taua Pire. Mehemea e tika ana ahau i runga i nga ture o te Whare, e hiahia ana ahau ki te motini kia tonoa te Kawanatanga ina mutu te Paremete ki te uiui mehemea e hiahia ana nga Maori kia waiho ma tetahi Kaunihera Maori e whakahaere i nga whenua Maori ara ma tetahi Kaunihera i pootitia e nga Maori ake. Tuarua. Mehemea e hiahia ana nga Maori kia mutu te mahi a te Kooti Whenua Maori. Tuatoru. Mehemea e hiahia ana nga Maori kia pera te whakahaere o nga whenua Maori me nga whenua o te Karauna, (ara) i runga i nga mahi whakanohonoho me nga mahi maina. Tuawha. Mehemea e hiahia ana nga Maori kia hokona akihanatia o ratou whenua me te wehewhe i nga hea kia rite ki nga take o ia tangata ki te whenua. E hiahia ana ahau kia haere te Kawanatanga kia kite i nga Maori kia mohio ai ratou mehemea ka pai nga Maori ki nga tikanga kua panuitia nei e ahau ki te Whare.

Taipua.—E hiahia ana ahau ki te whakapuaki i etahi kupu torutoru nei mo runga i nga Pire Maori a te Kawanatanga. I nui toku awangawanga i te tukunga mai o aua Pire ki te Whare, otira i runga i nga arai a nga mema i aua Pire me nga whakaaro i puta mo aua Pire, heoi whakatikatikaia, ana nga rarangi kino a ko etahi i unuihia ki waho. I tohe tonu maua ko te mema Maori mo te Tai Rawhiti ki te whakaatu ki te Kawanatanga i nga wahi he o enei Pire me nga wahi e tau ai he mate ki nga Maori. Na ko tona tukunga iho kua ahua pai aua Pire inaianei. Ki taku page 63mohio na te ngawari o te Minita Maori i pai ai te mahi i enei Pire. He maha nga kitenga o te Whare i nga whakahe a nga mema Maori me etahi atu, a i whakarongo tonu te Minita Maori ki a matou whakahe. Ki taku inohio mehemea ka mau tonu ia ki tana Tari tera e tino pai te tan o nga tikanga ki nga Maori o tenei Motu. E whakawhetai atu ana ahau ki aia mo te pai o ona whakaaro mai ki a matou ki te whakatikatika i nga he a te Kawanatanga o mua ake nei, (ara) te Kawanatanga i tu nei te mema mo Whauganui hei Minita. E mohio ana hoki te Whare na taua rangatira te tikanga i hokona ai Waimarino Poraka, a e mohio ana hoki tatou no te wa i tu ai ia i hokona ai Tauponuiatia Poraka, a ko tona tukunga iho o aua hoko ko te paanga o te mate ki nga Maori o aua takiwa, a i runga i te mate o aua Maori ka whakaturia e tenei Kawanatanga tetahi Komihana hei uiui i aua mate me te tuku i tetahi ora ki te hunga i mate. Ko te take tonu tenei i tautoko ai maua ko te mema Maori mo te Tai Rawhiti i te Kawanatanga no te mea i kite maua i tahuri tonu te Minita Maori ki te whakaora i aua mate. I te meatanga kia mau tonu nga mema ki to ratou maha o mua whakahengia ana e maua. I paahitia e te Whare he ture i te tau kua hori ake nei me whakahoki iho te maha o nga mema, a kihai matou i pai kia takahia tau ture. I te tukunga o te motini turaki ki te Whare mea ana te mema mo Whanganui me whakaeke ano etahi atu take ki runga i nga whenua Maori, me ki ake ahau kihai maua i pai ki te tautoko i a ratou mehemea o whakaaro ana ratou me whakaeke ano he take ki runga i nga Maori. I mahara matou kei te nui te mate o nga Maori inaianei haunga te whakaeke mai ano i tetahi taimahatanga ki runga i a ratou. E hiahia ana ahau ki te whakawhetai atu ki te mema mo Whanganui me te mema mo Waitotara mo ta ratou whakahoa mai ki te patu i nga rarangi he i roto i enei Pire me ta ratou awhina ki te whatikatika. Mehemea e whakahoa mai ana te Minita Maori ki nga mema Maori ka ahei ratou te awhina i aia i runga i te mahi i nga Pire e hiahia ana ia ki te tuku a muri ake nei. Ki taku mohio mehemea i pera ia i runga i enei Pire Maori kua tino pai rawa te mahi o aua Pire. Na mo runga i te Pire i kokirihia mai nei e te mema Maori mo te Taha Whakararo, i ki atu ahau ki taua mema ko te mea tika me matua whakatu i tetahi hui o nga Maori katoa me to whakamarama atu i nga tikanga o taua Pire ki a ratou, a mehemea e pai ana ratou ki taua Pire katahi matou ka tautoko kia paahi. Otira he mea tena me ata waiho marire mo enei wa e haere ake nei. Ekore ahau e whakaroa i te Whare inahoki e kite ana ahau kahore nga mema e tino manaki mai ki aku korero. Erangi e hiahia ana ahau ki te whakapuaki i etahi kupu mo runga i nga korero o te mema mo Waitotara i korero ai tera ahiahi i tana ki i ki nei ia kihai ia i pa ki nga whenua o te Tai Hauauru, mehemea kihai ia i pa tera ano tetahi tangata i rite te ingoa ki tona. Ka korero atu ahau i etahi kupu e mau nei i runga i tenei pukapuka, e kite ana ahau i nga Tekiona 301, 302, 308, 344, me te tekiona 352 o Okutuku; hui katoa e 997 eka e 3 ruri. Akuanei he penei te whakataunga a nga kaiapitireihana i raro i te whakarerenga o te riihi tuturu No.45, o te 4 o nga ra o Hune, 1881: ka tukuna te riihi hou timata i te 28 o nga ra o Pepuere, 1889; mo nga tau e 30, ka mutu a te 30 o uga ra o Hune, 1919. A whakahokia iho ana te reti ki te £165 12s. Ko nga utu mo te mahi apitireihana £134 17s.—W. Kauana me Hemi Riwingitana. Na ekore e taea te ki kihai i uru taua mema ki aua whakahaere i runga i ana korero mo Te Pire Whakatarewa i te Whakataunga Rahui o te Tai Hauauru i tera po i rungu i te mea i kitea i pera te nui o tona paanga. Mehemea kihai ia i pa ki aua rahui kua ahuareka te whakarongo o aku taringa ki aua korero. Ki taku mohio mehemea e turakina ana teuei Kawanatanga a ka tu mai he-Kawanatanga i roto i te hunga turaki tera e puta te aue o te koroni nei timata mai i tetahi pito tae atu ki tetahi pito. I whakamatau auo te mema mo Waitotara ki te whakauru i tetahi rarangi ki roto i tetahi o nga Pire Maori kia ahei ai te tango i te whenua o te tangata mate hei utu i ana nama. Mehemea pea e tu ana etahi o ana hoa hei page 64Kawanatanga tera e mana taua whakaaro ana. I runga i ta te Ture e mana nei i naianei me kaua e hokona nga whenua Maori mo te nama. I mea ano hoki te mema mo te taha ki te Tonga o Poneke ko nga whenua tonu hei whakaea i nga nama. Na enei korero tonu i whakaatu tera e penei te mahi a te hunga turaki mehemea e tu ana etahi o ratou hei Kawanatanga.