Tiuti Pane Kuini I Runga I Nga Whenua Maori.

I runga i te motini kia haere te Whare i roto te Komiti Mahi Whakarite Moni mo te Koroni.

Tame Parata.—I mua o tena mahi he kupu apiti kei au, koia tenei: I runga i te whakaaro kia whakakaha kia awhinatia te mahi whakanohonoho whenua Maori i runga i te tikanga riihi me era atu ritenga, e penei ana te whakaaro o tenei Whare—tuatahi, ko te tiuti e utua ana i raro i te tekiona 17 o "Te Ture Pane Kuini 1882 Ture Whakatikatika, 1885," me whakahoki iho i te tekau paiheneti, kia rima paihenei, ara, me hoki iho i te £10, ki te £5; tuarua, me utu taua tiuti i te timatatanga o ia tau o ia tau, a kaua e utua toputia penei me te tikanga e mau ana inaianei: Te take i homai ai e au tenei mea ki te aroaro o tenei Whare, he tini rawa no nga piti hana e tae mai ana i oku hoa Maori o te Waipounamu, e inoi ana kia whakangawaritia te tikanga mo tenei takoha. I whakaputaina e te Whare o Runga i tetahi ripoata, kia whakahaerea tetahi tikanga mo runga i tenei pitihana no te mea whakaaro ana ratou he mate nui rawa tenei. I whakaputaina ano hoki e te Komiti mo nga Mea Maori tetahi ripoata penei ano me tenei kua whakahuatia nei ehau. Kihai tenei mea i pa ki nga iwi o te Waipounamu anake erangi e pa nui ana no hoki ki nga Maori o Aotearoa. He nui te mate kua tau ki nga Maori o Aotearoa, a kua mate ano hoki etahi Pakeha, a e arai ana i te nohonoho o te whenua e te Pakeha. I whakaarahia e ahau te korero mo tenei mea i naianei no te mea e pa nui ana ki nga mema Maori o tenei Whare ki o ratou iwi, otira ki nga iwi katoa o te koroni. E tino mohio ana ahau tera e tautoko nga mema Maori katoa i ahau mo runga i tenei take. A e hiahia ana ahau kia ata whiriwhiria tenei take i runga i ona tikanga e mana nei inaianei me te ata whiriwhiri i nga mate me te hanga e tetahi tikanga i runga te tika me te pai mo nga iwi e rua o enei Motu.

Taipua.—E te Tumuaki, e hiahia ana ahau ki te tautoko i nga korero i makere mai nei i te mema Maori mo te Waipounamu. I whakaurua ano e ahau tetahi tono penei ki runga i te Ota Pepa kia utua tautia aua tiuti. Kei te pa hoki tenei mea ki te Pakeha raua ko te Maori. E penei ana hoki te mate o nga Maori i runga i nga huarahi o taua tiuti e mana nei i naianei ara e arai ana i te homai nui a te Pakeha i te moni i runga i te whakanohonoho whenua Maori. Na heoi nga Pakeha e ahei ana te tango whenua ko nga Pakeha e nui ana te moni na te mea he taumaha rawa taua tikanga utu topu nei. Na ko tetahi mate e tau ana ki runga i nga Maori i runga i taua utu topu nei ko te utunga toputanga a te Pakeha i aua tiuti ko tona tukunga iho ko te whakahokinga iho o nga moni reti o nga whenua. E hiahia aua ahau kia pau katoa nga wha kaaro o te Kawanatanga ki te whiriwhiri i tenei mea. Otiia e pouri ana ahau i te mea ekore e taea te mahi e tenei Paremete i te poto o te taima e takoto nei ki a tatou inaianei. E hiahia ana ahau kia rongo atu ki te Pirimia mehemea ka whakamana e ia enei inoi a matou, ara kia ki pono mai ia inaianei tera e inahia tetahi tikanga hei whaka mama i taua tiuti a tenei Paremete e haere ake nei ?

Te Waaka.—E hiahia ana ahau ki te whakapuaki i etahi kupu torutoru nei hei tautoko i nga korero i makere mai nei i taku hoa i te mema Maori mo te Waipounamu. Na mo runga i te Ture Pane Kuini nei kei te kore ahau e mohio he pehea ranei te mate e tau ana ki nga Maori o Aotearoa a mehemea ranei he mea tika kia mau tonu taua tiuti i runga i tona ahua e mau nei; erangi i rnnga i nga whakahaere o taua tiuti i te takiwa i haere mai nei ahau e mahara ana ahau he mea taumaha rawa te wha kaekenga o taua tiuti. E mau nei te-page 60tahi pukapuka i taku ringa e whakaatu ana i te ahua o te mahi o taua tiuti ki runga i tetahi piihi whenua i Ashburton he whenua i tera Motu. Ko nga utu whiriwhiri i whakataua mo te reti o taua whenua e 4 hereni me te hikipene mo te eka a ko nga tiuti j meatia kia utua i mua o te reti e £587 7s. 6d. ko nga moni reti mo te tau o taua whenua. Na ko tona tukunga iho o tau mea kahore i retia taua whenua ranei he mea reti ki te moni iti rawa nei. Heoi e takoto kau mai nei taua whenua a i te pena auo tona takoto huhua kore. Akuanei kahore au e mohio he aha ra te take i whakanohia ai enei tiuti taumaha ki runga i nga whenua o Aotearoa, tena pea he mea kahore ano nga whenua kia ruri lia hei nohoanga mo te tangata i wha kaekea ai aua tinti, a, mahara iho pea te Kawanatanga heoi rano te huarahi hei whakate mai i tetahi kapa i runga i nga whenua. Otira kahore e ma rama ki ahau he aha i peneitia rawatia ai he tikanga mo enei whenua. Ka maha nga tau i muri iho o te ruritanga o te poraka kua whakahuatia ake nei ahau: a he poraka kua taiawhiotia noa tia te noho e te tangata: kahore hoki i rereke te ahua o taua whenua i nga whenua kua nohia; erangi heoi nei te mea i peratia ai taua whenua no te mea no nga Maori te whenua a e puritia ana i runga i te tiaki hei painga mo ratou. Heoi hoki te huarahi e taea ai te riihi me matua utu i aua tiuti taumaha, me taku ki e tino araitia ana taua whenua te tuku i runga i nga tikanga e tau ai te pai ki te kaitango i te riihi o taua whenua. Na ko taku i tino tumanako ai kia ata whiriwhiria e te Pirimia te tono a taku hoa aroha a te mema Maori mo te Wai pounamu, me te tere tonu i te whakare reke i nga tikanga o taua Ture.

Taiwhanga.— E mea ana ahau heoi te huarahi ma te Kawanatanga hei whakamutu i tenei raruraru me tango e te Kawanatanga ko taku Pire hei Pire ma ratou. Na ahakoa kata nga mema o te Whare kahore he huarahi ke atu hei whakamutu i enei raruraru. Kahore rawa he mea e whara i nga motini. Inahoki mehemea kahore he hanga he Ture pai mo te iwi Maori kahore he painga e puta i runga i te whakati-katikanga i tenei i tera ranei. Na heoi te huarahi ma te Kawanatanga he tango i te Pire e tau tika ai te tika ki nga iwi e rua. He aha hoki te he o taku Pire ? E penei ana hoki nga kupu o te rarangi tuawha: Ko era atu whenua katoa a nga Maori, me era ka tau kia ratou a muri ake nei, apiti atu ki nga wahi kua oti te rahui, kua Karauna karaatitia, kaore ano ranei, ka whaka-pumautia ki te Kaunihera Maori ka whakahuatia a muri ake nei, a ka kiia he whenua Maori tuturu, kua kore rawa atu he tikanga, whai paanga take, here, aha ranei a te iwi, hapu ranei.

Te Karimana.—E hiahia ana ahau kia tahuri mai te Kawanatanga me te Minita Maori ki tenei tono. He take taumaha rawa hoki tenei. Kua mea hoki nga Kawanatanga o mua me tenei hoki tera ratou e whakatikatika i nga Ture Whenua Maori hei whakamama i nga taumahatanga o nga Pakeha me nga Maori hoki. No te ata nei auo i tae mai ai tetahi pukapuka i Hauraki ki au he whakaatu mai i tetahi piihi whenua ka rua tekau tau e ekengia ana e te here, a e patai ana ratou he aha te take i tonoa ai ratou kia utu i nga moni £12 mo tetahi tekiona he hawhe eka nei tona rahi. He tino he rawa te ki na te mea na tetahi wahine Maori taua tekiona me utu e ia kia £12 tiuti i runga i taua tekiona, ka tae era utu ki te tekau paihenete i runga i nga utu whiriwhiri o taua whenua, ki au he he rawa tenei, a e hiahia ana ahau kia whai tikanga te Kawanatanga i runga i te motini kua kohirihia nei.

Te Paranihi.—Ka tautoko ahau i te menemana, a ka tono atu ahau ki te Pirimia mehemea e whakaaro ana ia he mea tika kia mau tonu taua tiuti. Ki taku mahara he mea tika kia unuhia katoatia te tekau paiheneti i runga i nga hoko me nga riihi. Ki taku titiro iho kahore he takunga e whakaekea ai te rima paiheneti no te mea he iti noa iho uga moni e puta mai ki te koroni i runga i taua rima paiheneti, ki taku mahara hoki he utu whakatari taua utu.

Ka patai tetahi MEMA,—Na wai i whakaeke aua tiuti ?

Te Paranihi. — Kahore ahau e mohio. Erangi tena pea te mema mo page 61Tarauaki e ahei te whakaatu mai ki te Whare ?

Piukanana.— Ehara ranei i tau mema ano?

Te Paranihi—Kahore.

Ta Haare Atikini. — No tua whakarere te whakakenga o aua tuiti.