Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1886-1890

Paraire, te 23 o Akuhata, 1889

Paraire, te 23 o Akuhata, 1889.

Nga Maori O Ngatiraukawa.

Taipua.—E patai atu ana ahau ki te Kawanatanga mehemea e mohio ana ratou kua wahia te taiepa o tetahi whenua e takoto ana ki te taha ki te rawhiti o Maungatautari, e rua pea maero te roa o te taiepa i wahia. Ko te take he kore kahore e whakaaetia te whakawa tuarua mo taua poraka.

Te Miterehana.—Tana whakahoki, ko tenei take e pa ana ki te rohe o te Maungatautari Poraka, e whakatete ana nga Maori ki taua rohe, ko taua whenua kei a te Karaihi, a e tika ana tana take ki taua whenua i runga i te Ture. He nui te raruraru me te mate o te Karaihi i runga i nga mahi a Ngatiraukawa. I roto i enei wiki kua pahure ake nei i tuku waea mai a te Karaihi me te ki mai kua wawahia ano e nga Maori te wahi nui o tana taiepa. Na ahakoa e whakaaro ana te Eawanatanga ka ahei e te Karaihi te kawe i taua keehi kia whakawakia, e mohiotia ana kei te mamae nga ngakau o nga Maori i nga mahi a te Kooti Whenua Maori, a kua tonoa atu e ahau tetahi Apiha o te Kawanatanga ki taua takiwa kia rongo atu ki nga Maori i te ahua o to ratou mate, me te ki atu ki a ratou ki te tahuri ratou ki te wawahi i nga taonga a te taugata ka tau tonu taua he ki runga i a ratou. Akuanei i te taenga atu o te Apiha kua marara noa atu nga Maori ki o ratou kainga. No muri iho ka tono mai a Taipua ki te Kawanatauga kia tukua ano tetahi patai mo runga i taua raruraru. A kua mea ahau kei te wateatanga ka haere ahau ki Waikato kia kite i aua Maori hei titiro mehemea e taea te whakaora to ratou mate.

Kainga Whakanohonoho I Akarana.

Taiwhanga.—Ki taku whakaaro e ahua rite ana tenei mea ki nga kuri e rua e whawhai ana ki te wheua a te taugata ke. Naku enei whenua. I te mutunga o te Paremete kua hori ake nei i haere ahau me taku roia ki aua kainga ara ki Punakitere e tata ana ki Kaikohe a kitea ana e ahau ka nui te ora o taua hunga. E tino whakapono ana ahau ki te mahi whakanohonoho i nga whenua Maori no te mea kahore he takunga o nga whenua ki te kore he tangata o runga i aua whenua. Otira ehara i te take tika ma te Kawanatanga i te mea kihai i utua kia kotahi kapa mo aua whenua te tango i aua whenua no te mea kahore he tangata e noho ana i runga.

Ture Whakahaere Whenua Maori.

Taiwhanga.—E te Tumuaki e hiahia ana ahau ki te patai atu ki te page 28tu te Paremete ki te whakarongo ki nga whakaaro o nga Maori mo runga i taku Pire ara i te Pire Whakahaere Whenua Maori e takoto nei i te aroaro o te Whare, a ki te whakaae nga Maori mehemea ka tukuna hei Pire ma te Kawanatangai tenei Paremete e haere ake nei ? I tera po i te mea wahi iti nei kua hinga te Kawanatauga e waru nga Pire a te Kawanatanga e man ana i runga i te Ota Pepa, na inaianei kua tae aua Pire ki te tekaumarua. Ko te take i tukuna ai e ahau tenei patai ki runga i te Ota Pepa lie mea kei moumoutia te taima o te koroni. Ki taku mahara me unu katoa e te Kawanatanga a ratou Pire ahakoa kei te aroaro o te Runanga Nui o te Kaunihera ranei a me tango e ratou ko taku Pire hei riwhi mo era. I muri iho i te mutunga o tera Paremete i tu nga hui maku ki Rotorua me Waitangi ki te kainga ano i hainatia ai te Tiriti o Waitangi; ki Poroti hoki me Orakei. E wha nga Minita i tae ki te hui i Orakei, hua iho tera ratou e tatari kia kite mekemea tera e pai nga rangatira Maori ki tenei Pire aku. Otira i oma ratou i to ratou kitenga e timata ana ahau te korero. Kihai i a taea e ratou te tu tahi me akau ki te aroaro o nga rangatira Maori no te mea kei painga taku Pire mo nga iwi katoa o te koroni, tena pea etahi te mahara na ke mea pai kia wkakamaramatia nga tikanga o taku Pire. Otira me ki ake ahau he mea pai mo te koroni mekemea i kokirihia tetahi Pire penei i te timatanga mai o nga tau e rua tekau kua pakure nei, penei kua kore e penei te nui o te naaruraru o te hanga ture me nga raruraru e kaere nei. Ki te tae mai nga Pire Maori ki te Whare ka tahuri tonu ahau ki te arai no te mea he whakaiti ta aua Pire i nga Maori. Ko taku i tumanako ai kia tautoko te Kawanatanga i toku Pire me te tuku mai i te whakahoki tika mo aku korero.

Te Miterehana. — Tana whakahoki kakore rawa nei ke whakaaro whakamana a te Kawanatanga i nga hiahia o te mema na, no te mea ka maha nga patainga a te Kawanatanga a heoi te Maori i pai kia paahi taua Fire ko te mema anake nana net taua Pire.

Poutapeta I Karatia.

Taiwhanga. —E patai atu ana ahau ki te Tumuaki o nga Poutapeta mekemea ka tukuna e ia he mera ki waenga nui i Rotorua me Karatia me te Teko me Karatia. He maka nga rangatira o aua wkenua kei Poneke nei i naianei a na ratou i tono i akau kia tukuna tenei patai ki te Minita. Ki taku mohio e mahara ana aua rangatira he mea nui rawa aua meera a tera ratou e utu i tetahi o nga utu mehemea e whakaetia ana e te Kawanatanga. He Pakeha ano koki kei aua takiwa e hiahia ana kia turia aua meera, a ki te mea ka kitea he whenua whai koura tena tera e tino hiahiatea aua meera.

Ta Haare Atikini.—Tana whakahoki, kakore ano i marama ki te Kawanatanga te wkakatu meera ki nga wahi e tonoa nei, erangi e pai ana ahau ki te whakarongo ki nga korero a nga ranga. tira na mehemea e taea e ratou te tuku mai i tetahi whakaaro e taea ai te whakatu meera tera e whiriwhiria e ahau.

Nga Moni O Te Koroni Me Te Haere Hoki O Te Kooti Ki Turanga.

Taiwhanga.—E mea ana ahau na te mema mo Panera me te Paraihe i te takiwa e tu ana ia hei Minita Maori i tautoko te Ture mora hara, a no muri iho i tenei ka tahuna te whakapakoko o te Paraihe ki te ahi i Waipawa me Kihipane. I mahara nga iwi o Kihipane ma taua Ture e mana ai te haere a te Kooti ki nga wahi katoa o Niu Tireni haunga a Kihipane. I nga wa katoa i mea ai te Kooti kia haere ia ki Kihipane i araia ia. I mea ano ia i te tau 1885 kia haere ia ki reira a tae ana ia ki te Wairoa kei reira ka araia e te Minita Maori e te Paranihi. I-mauria a te Kooti ki nga wahi katoa o te taone o Akarana me te whakaari i nga mea katoa ki aia. No muri iho ka haere te Pirimia ki Rotorua; i haere ano hoki ahau ki reira a tutaki ana ahau i ia te Kooti i tetahi wahi e pa tata ana ki reria a ki mai ana a te Kooti ki ahau kua whakaae te Phrmnia kia haere ia ki Nepia. Ka mea atu ahau kia te Kooti ekore rawa koe e tae; ki tua atu i Opotiki; erangi ki te haere koe ko koe anake kia kotahi kia rua ranei o hoa page 29era o whakaaetia kia haere koe, erangi mehemea ka rima te kau ka ono te kau nga tane me nga wahine e haere tahi me koe tera e araia to haerenga. I meatia kia ara etahi hui nui i te wahi i hainatea ai te Tiriti o Waitangi ki Orakei, i te 13 me te 25 o Maehe, 1889. A ki taku mohio i tukuna e te Pirimia. me te Minita Maori a te Kooti kia haere kia kore ai nga Maori e tae ki aua hui e rua. I tu hoki tetahi hui a nga Maori i Rotorua a whakaaetia ana e taua hui kia kaua a te Kooti e tukuna kia haere. I ki atu ahau ki taua hui me kaua ratou e pera no te mea kua whakaaetia e te Kawanatanga te haere a te Kooti ki Kihipane. I reira hold te Pirimia a ko te mea tika mana e arai. No te aonga ake o te ra ka hoki ahau ki Akarana a ka tutaki ki te Minita Maori i reira; ka ki mai ia ki au he mea hanga noa iho taua mahi, kei te watea noa iho a te Kooti ki te haere ki tana wahi i pai ai ia. Ka ki atu ahau ki te Minita Maori he tika ano pea tena erangi kei te mahara, nga iwi o Kihipane e kore e taea e te Kooti te haere ki reira, a mea mai ana te Minita Maori he whakahihi kau ta ratou. I reira ano ka hereherea a te Kooti a ka mauria ki Akarana a i kiia e haere mai ana a Rewi raua ko Wahanui Id te peere i iaia. Heoi kihai raua i tae mai a ka ki atu ahau maku e peere ki waho. I mea ahau ka haere ahau ki te tiki i a Paora Tuhaere ki te peere iaia ki waho heoi kihai a Paora i pai. I hiahia ahau ki te peere i a te Kooti ki waho hei whakatu ki nga iwi e piri ana ki a te Kooti kua mutu tona mana ekore ratou e mahara i muri iho he Atua ia. I muri iho i tenei ka haere te Minita Maori ki te Whare herehere me te kirimene e mau ana i tona ringa hei haina ma te Kooti ka hoki ia ki Waikato, a ekore hoki ia e kai i te Waipiro a muri ake nei, a ekore hoki ia e haere ki Kihipane, a whakaaetia ana e te Kooti. Kihai i tika te here a te Kawanatanga i aia i te tuatahi. Erangi e koa ana ahau i to hereherenga o taua tangata kia kite ai nga Maori kahore ona mana. E kore e ahei te Minita Maori te whakahe ki tenei kupu, kia kore ahau kua ara te keehi a Nepia te roia ki te Kawanatanga. I haere a Nepia ki te Whare herehere otira kihai I ate Kooti i tukuna mai e te Kaitiaki o te Whare herehere, heoi ka ki atu ahau ki a Nepia kia kaua e whakaarahia te keehi a te Kooti no te mea ki wiini ia ka rite tonu tona mana ki tona mana o mua. Kua mutu hoki te whakapono a nga Maori ki aia inaianei i runga i tona hereheretanga.

Time Kara.—E hiahia ana ahau kia kaua e ara he whakaaro pohehe i roto i nga ngakau o nga mema mo runga i nga korero i makere mai i te mema mo Kumar a mo te taha kia te Kooti. Tera e whakaaro te tangata i runga i nga korero a te mema mo Kumara i haere a te Kooti i runga i te aroha ki tona iwi i Kihipane. I mea ia e haere ana ia ki reira ki te whakakoti i te Kooti whenua Maori kia kore ai tona iwi e rukeruke i o ratou whenua e whakapohara hoki i a ratou, me te t tiaki hoki i nga whenua Maori kei pau i nga mango kai whenua. Akuanei kahore he mango nui atu i a te Kooti hei kai i nga whenua hei whakopohara rawa i nga Maori. I te noho tetahi Kooti Whenua Maori i Opotiki hei whakawa i tetahi poraka whenua o tona iwi, i tae te rahi o taua poraka ki te 213,000 eka, a i haere ia ki reira erangi kihai raw a ia i rahurahu atu, heoi hoki tana i hiahia ai ko te haere ki Kihipane—ehara ia i te mea hei whakaora i tona iwi erangi kia mau tonu ai tona mana. He tangata whakakake hoki-ia, a i puta nga kupu kohumuhumu a te tangata e hiahia ana ia kia tu ko ia hei Kingi. E kohikohi ana hoki nga Maori katoa o te Motu i te moni mana. I te hoatu moni ki aia nga iwi i raro i iaia a mate iho aua iwi i te pau o a ratou rawa. E mohio ana ahau ki tetahi whakahaere a te Kooti i wiini rawa ai taua mango kai whenua. I haere taua whakahaere ana i runga i tetahi poraka whenua i te takiwa o Whakatane. I te riihi taua poraka whenua ki tetahi Pakeha, akuanei e whai haere ana nga Maori no ratou taua whenua i a te Kooti a hokona ana tetahi wahi o taua whenua e ratou i mua o te mutunga o te riihi ki to Pakeha e riihi ana i taua whenua a roa roa iho i muri i te hokonga a aua Maori i taua whenua ka tahuri aua Maori ka mea kihai ratou i hoko, heoi kihai i taea e taua Pakeha te whakaoti i taua hoko, a kotiti ke ana nga whakaaro o tetahi i tetahi. I muri iho ka tae mai ano a te Kooti i runga i page 30tetahi o ana haere, a ka kite taua Pakeha i aia ka wkakaritea e raua kia turia tetaki kui nui keoi ka noho taua kui me te kui mai nga tangata wkai take katoa ki taua poraka, ma ka riri a te Kooti kia ratou mo ta ratou paanga atu ki nga Pakeka. I mea koki ia rne pupuri e ratou te wkenua erangi mekernea kua tango ratou i te moni a te Pakeka me wkakaoti e ratou ta ratou hoko, ki te kore ka mate tonu ratou. Kataki ka oti i te Pakeka ra taua koko. Erangi ki taku mohio he nui nga moni a taua Pakeka i tukuna ma te Kooti i muri iho o tona. haerenga atu i reira me tetahi piihi whenua i wahi te, He pera te ahua o tera tangata o te Kooti. Ko tetahi main ana ke haere me nga hoa rau iho ki nga kainga o nga Maori kai ai i a ratou kai me te whakapohara i nga Maori i nga tini ta kiwa. Mehernea e tukua ana kia haere tonu enei mahi a te Kooti tera e nui te Mate e tau ki runga i nga Maori mamahi. He mea tika ano pea te korero i nga wkakawatea i nga tangata me nga mana o te Kuini. Otara he mea tika ano hoki ki te titiro i te rangimarie me te pai o te tini a kia kaua e tukua a te Kooti kia haere ki nga takiwa kai ai i nga kai a nga Maori. I neke atu te kino o te mahi a te Kooti i te mahi a nga rapeti e wkakngaro nei i nga kai a nga hipi. Mekemea e whakamana ana e te Whare te oranga me te painga mo nga Maori. Me tahuri tonu ratou i naianei ki te tiaki i nga Maori i runga i nga mate e wkakairia ana e te Kooti ki runga i a ratou.

Tame Parata.—E mahara ana ahau no te Kawanatanga tetahi he i pau ai enei moni. I te mohio hoki ratou ki te ahua o taua tangata e mahi nei ratou —ara he tangata kohuru, a i tukuna herekere ia ki Wharekauri. Ko te he o te Kawanatanga i taua wa ko te tukunga o taua tangata kia uru ki roto ki te Ture muruhara i paahitia e te Whare i taua wa. I tuhituhi a te Kooti ki te Minita Maori hei whakaatu i tana kaere ki Kihipane. Na ko te mea tika ma te Minita i reira e ki atu ki aia. " Ki te mea tonu koe ki te kaere ka hereherea koe e akau." I whai takiwa ano koki te Minita Maori ki te herehere i aia i aia i Akarana no te mea i puaki tana kupu i reira e haere ana ia ki Kihipane. Ko te mea tika hei ki atu ma te Minita Maori i taua wa ki aia. " Ki te haere koe ka hereherea koe e ahau." Heoi nei te mea i whakahe ai ahau ki te Kawanatanga ko te kore kihai i whakauaua atu ki a te Kooti. Mehemea i pera ratou kua kore e pau enei moni kua kore ano hoki e penei te roa o ta tatou korero mo runga i tenei take. Ki taku mahara i tika rawa te arai a te hunga o Kihipane i a te Kooti kei haere atu ki reira. He tika ano hoki to ratou riri i runga i te kohurutanga a taua nanakia i o ratou huanga me nga temariki a te tangata.