Te huihuinga Tuatoru o te Paremete Tuangahuru o Niu Tireni i whakatuwheratia e te Kawana i tenei ra pai ana ia ki te whakapuaki i enei kupu e whai ake nei,

Whai Korero.

E nga Rangatira Honore o te Kaunihera me nga Rangatira o te Runanga Nui,—

E nui ana toku koa i te mea ka kite nei au ia koutou e noho huihui ana i roto i te Paremete i muri tata tonu iho nei i toku taenga mai hei Kawana mo tenei koroni.

I te mea kaore ano au kia roa ki konei kaore ano hoki au kia watea noa ki te haereere ki nga takiwa o te koroni nei, e mohio ai au ki nga oranga me nga taonga me nga mahi katoa o konei, engari kanui toku whakapai ki nga mea katoa kua kite nei au. I au e noho ana i Akarana me toku haerenga mai ma uta, a i au hoki e noho ana i konei ka nui toku whakapai ki nga oranga me nga painga o tenei Motu i kite ai au, me te kaha o te whakahaere i nga mahi whakanohonoho tangata ki te whenua. Ka nui hoki toku whakapai atu ki te kaha o te mihi mai o nga hunga katoa ki au, me te ngakau piripono o nga iwi, i mini mai nei ki au te Kaiwhakarite mo te Kuini, i nga wahi katoa kua tae nei au.

E tino pai ana ahau i tenei toku kitenga tuatahitanga i a koutou, ki te whakamiharo atu ki tenei koroni mo te pai haere o nga mahi katoa. I te pai haere nga tikanga i whakahaerea nei e te Kawanatanga hei whakahoki iho i nga moni e pau haere ana i te whakahaerenga i te Kawanatanga, e nui ake ai hoki te putanga mai o nga moni. E pal ana hoki an i te mea e mahara ana aku Minita kaore i ngoikore haere te whakahaerenga o nga mahi mo te katoa i runga i te whakaitinga iho i nga utu mo aua mahi. I te mea e mahara ana aku Kaiwhakahaere na koutou tahi me ratou i taea ai aua mahi, otira na te putanga mai hoki o te ora me te kaha ki enei motu i tino taea paitia ai. Na te nui haere o nga taonga o tenei koroni ake, me te pikinga ake o nga utu i mama haere ai te mahi whakakore i nga utu mo nga kaimahi, me te whakanui ake i nga moni e puta mai ana ki te koroni.

He maha nga tohu e kitea ana e mohiotia ai ka pumau tenei painga. Na te pikinga ake o nga utu mo nga tino taonga o enei motu i tupu haere ai te moni e puta mai ana ki tenei koroni, e marama ai hoki nga whakaaro o nga hunga katoa i ahua pouri nei i mua ake nei. E kitea ana hoki tenei i te nui o nga moni e whakapaua ana i runga i nga mahi e puta mai nei te oranga, me te nui hoki o nga whenua o te Karauna kua hokohokona nei, me te mahi hoki a nga tangata whai whenua rarahi kua wawahi kua hokohoko nei i o ratou whenua i etahi o nga takiwa o te koroni nei. He nui ke te whenua kua mahia paitia.

I te mea e kaha haere ake ana te ngakau ora o nga tangata o tenei koroni, me te kaha haere o a tatou mahi, kei te tirohia paitia mai hoki a Niu Tireni e nga tangata o waho e kimi kainga nei mo ratou, e rapu nei hoki i nga whenua hei haererenga mo ratou kia ora ake ai o ratou tinana i te mate. Titiro hoki ki te piki haere o nga utu mo nga whakaritenga moni i nama nei i Ranana, i te piki haere tonu hoki i Ingarangi i ia marama i ia marama i roto i te tau kua pahure ake nei.

page 2

I te whakamutu haere taku Kawanatanga i nga whakapaunga moni kaore nei e kaha ana te hoki haere mai o nga moni, engari e mahara ana ano ratou e tika ana kia whakaarohia nuitia ano te tukunga moni hei whakaputa i nga oranga o enei motu i nga wa e tika ana kia pera. No reira kua whakaaetia ano e ratou etalii mahi, i raro ano i nga mana kua tukuna mai nei e koutou kia ratou, ara he mahi e maharatia ana e ratou he mahi tika e puta mai ai ano he oranga. Tenei ano ka tukuna atu kia koutou nga whakaaturanga mo aua mahi kia kite ai koutou.

Tenei ano tetahi take e mohiotia ai te ngakau ora o nga iwi o tenei koroni, kua tahuri nga tangata o Otakou ki te whakatu Whare Matakitaki Taonga ki Tanitini, me te kaha hoki o te tautoko atu a nga iwi o etahi atu takiwa o te koroni i ta ratou mahi. Ki te mahara o aku Kaitohutohu tera e nui te pai me te ora e puta mai i runga i taua mahi, a ka tonoa atu ano hoki kia whakaaetia mai e koutou tetahi whakaritenga kua oti nei i a ratou, e tino pai ai te whakahaererenga o taua mahi.

No muri mai i tera tuunga o te Paremete ka whakahaerea e taku Kawanatanga "Te Ture Reriwe Kawanatanga, 1887," a kua tukuna atu nga reriwe ma etahi apiha tokotoru o konei e whakahaere. I runga i te ata patainga a aku Kaiwhakahaere katahi ka mohiotia e kore e kitea he Tino Komihana hei whakahaere i nga reriwe, mo nga utu i whakaaetia mai ra e koutou, mo etahi atu moni ranei e taea ai te tono atu kia koutou kia whakaaetia mai hei utu i tetahi Tino Komihana whakahaere i aua mahi taimaha; otira i runga i to ratou mohio kia Te Makero ka mahara ratou he tangata tika ia mo taua mahi. E mahara ana hoki aku Kaiwhakahaere ma nga mahi e kitea ai te tika o ta ratou whakatunga i a ia hei Komihana.

I te pai haere rawa nga hoko whenua o roto o te koroni nei, i te mea e nui ana nga whenua kua hokona, me te ahua tika ano hoki o te hunga na ratou nei i hoko. He nui te whenua, a kaore i riro nui i te tangata kotahi, engari he maha nga tangata nana i hoko, me ta ratou noho ano hoki i runga i o ratou whenua. I runga hoki i te hokonga o nga raana hipi e kitea ana kei te ngakaupaitia ano te mahi whakatupu wuuru.

E tino whakaaro nui ana aku Minita, mehemea ka tupato te whakahaere me te whakatuwhera i nga takiwa i ona wa tika ano, e kore e taro ka piki ake a Niu Tireni ka tu hei kainga tino oranga mo ona iwi, ko tona tikanga hoki tera, ina hoki tona ahua, me te whiti pai o te ra, me te kore kino o te makariri i enei moutere, me te nui o nga oranga o roto ake o tenei koroni.

E Nga Rangatika o te Runanga Nui,—

Ka hohoro te tuku atu kia koutou i nga rarangi moni o te koroni, ara nga moni e pau ana me nga moni e puta mai ana, a tera ano koutou e tahuri ki te ata whiriwhiri e ka tae atu kia koutou.

I ata whakahaerea aua rarangi moni i runga ano i te whakaaro tupato kia kaua e tino nui rawa te paunga o nga moni.

E nga Rangatira Honore o te Kaunihera, me nga Rangatira Honore o te Runanga Nui,—

He maha nga Pire mo runga mo etahi putake nunui e pa ana ki te iwi nui ka tukuna atu kia koutou kia ata whakaarohia ai e koutou. E mahara ana oku Kaiwhakahaere kua tae inaianei ki tona wa e tika ai kia whakaritea he tikanga hou hei whiriwhiringa i nga Mema o te Kaunihera. Ki ta ratou mahara kaore i te pai tenei tikanga whakatu i nga mema mo te Kaunihera, me te mau tonu o to ratou tuunga a mate noa te mema, e rereke ana hoki ki te nuinga o nga tikanga whakahaere o tenei koroni. A ka tukuna atu kia koutou tetahi Pire hei whakarite tikanga hou mo enei take me etahi atu tikanga hoki, a ma koutou e ata whiriwhiri.

E mahara ana oku Kaiwhakahaere kua tae inaianei ki tona wa e tika ai kia ata whiriwhiria nga ture whakahaere mo te pootitanga o nga mema o te Whara Runanga kia mahia ai hoki tetahi tikanga hou. Ka tukuna atu kia koutou he Pire kia whiriwhiria e koutou, hei whakarite i tetahi tikanga pooti mema i raro i te tikanga e huaina nei ko te tikanga a Hea (Hare system). Ka page 3uru ano ki tana Pire he tikanga hoa hei whakamana i te hunga whaipooti, me nga tikanga mo te rehitatanga kaipooti, me etahi tikanga whakapai i nga rouru. E mahara ana hoki oku, Kaiwhakahaere ma ana tikanga o taua Pire e rite ai nga hiahia o te iwi nui i nga pootitanga mema.

E mahara ana oku Kaiwhakahaere kia wharitea ra ano ki te ture he tikanga whakariterite i nga Kaimahi a te Kawanatanga, kia whakatakotoria hoki he tikanga marama mo o ratou utu, katahi ano ka tino tika te noho o nga Kaimahi a te Kawanatanga. E mahara ana hoki ratou e haere tahi ana tenei me nga ritenga e taea ai te whakahaere i nga tari Kawanatanga mo nga utu iti, no reira i mania ai e ratou tetahi Pire mo runga mo aua tikanga katoa.

Kua whakaarotia nuitia i roto i tenei koroni nga tikanga whakahaere i te tukunga moni mo runga mo nga mahi whakahaere hohipera, kua kitea hoki te uaua o tenei mahi e nga iwi katoa. Kua hanga e aku Kaiwhakahaere he Pire i runga i nga tikanga e maharatia ana e ratou he mea tika, e taea ai te awhina nga tangata e tika ana kia arohatia, kia kaua ai e nui haere te tuku rere noatu i te oranga mo he hunga tokomaha rawa. Ka tonoa atu koutou kia ata whakaarohia e koutou, tenei putake uaua.

I te ata whiriwhiria hoki e aku Kaiwhakahaere nga tikanga mo te takoha taonga. I te mea e ahua ngoikore ana nga moni o te koroni e kore e taea te whakahoki rawa iho taua takoha, otira e kite ana ano ratou e tika ana kia whakatikaia etahi o nga tikanga o nga Ture Whakarite Takoha Taonga, kia whakakarea atu etahi o nga tikanga e ahua pakeke nei. Noreira ka tukuna atu kia koutou he Pire hei whakarite tikanga mo enei putake nui.

Ka tukuna atu hoki kia koutou etahi Pire kia ata whakaarohia e koutou mo runga mo nga ture whakarite tikanga tiaki mo nga pukapuka perehi i Niu Tireni; hei whakatopu hei whakatika hoki i nga tare tiaki i nga huarahi mahi e kitea houtia ana, me nga tohu taonga; hei whakahaere tikanga mo te rehitatanga i nga takuta, e tu ai hoki he Runanga Takuta; hei whakapai hoki i nga tikanga mo te rehitatauga i nga whakawhitinga taonga; hei whakatopu hoki i nga ture mo nga tangata pekerapa (ara nga tangata kaore nei e, kaha ki utu i o ratou nama).

E tukuna ana enei putake katoa kia ata whiriwhiria e koutou, a ka kaha tonu au ki te tautoko i a koutou i runga i a koutou mahi hei oranga mo te koroni; a e inoi ana au kia whakamana a koutou mahi e te Atua i runga i tona atawhai, kia putu ai he painga ki nga iwi o tenei koroni.

Takoha Kuri.

Meiha Ropata Wahawaha, i patai ki te Kawanatanga, Mehemea ranei e kore ratou e ata whakaaro tikanga mo te taake kuri, Ma whakakorea atu taua taake, kia whakahokia iho ranei nga utu i etahi o nga takiwa Maori? He patai tenei naku mehemea ranei e kore e whakaitia iho e te Kawanatanga nga taake kuri e utua ana i nga takiwa Maori, kaore nei he moni i nga tangata o aua wahi he pohara hoki. Na runga i te pakeke o te mahi a nga kaikohikohi o aua utu i huihui ai nga Maori, i tono ai hoki kia whakahokia iho te utu page 4mo nga kuri, e hiahia ana hoki ratou ki a ratou kuri, engari he kore moni hei utu i te taake. Na reira ka puhia nga kuri i waenganui tonu i nga tangata. E toru nga kuri a toku hapu i puhia, a te mate he tangata i te kaikohikohi, e tata tonu ana hoki nga kuri, i waenganui tonu i nga tangata e haere ana. I mea atu ano nga Maori kia whiwhi ratou i te moni ka utua e ratou nga taake; kaore hoki i whakarongo atu te kaikohikohi, puhia ana e ia nga kuri. He mate nui tenei e pa nei ki nga Maori. E korero ana au mo nga takiwa Maori i nga kainga o ro ngaherehere, kaore nei he pakeha e noho ana i reira, kaore hoki he whenua kua riihitia kua retia ranei. Koia nei taku e mea nei mo nga kainga Maori, kaore nei he pakeha e noho ana i reira.

Huihuinga Maori.

Meiha Ropata Wahawaha.— Me hoki whakamuri aku korero i mua i taku korerotanga i nga tikanga o tenei Pire. Me whakahua ano au i taku tono atu ki te Kawanatanga i tera tunga o te Paremete. I whakaatu atu ano au i. roto i tenei Kaunihera ki te Kawanatanga i tera tau te ahua o nga mahi a te Kooti me tona iwi, a i mohio mai ano te Kawanatanga ki te tika o aku kupu whakaatu atu. I tono atu au ki te Kawanatanga i reira kia mahia mai he tikanga hei arai i te mahi haerere a te Kooti me tona ope, me ta ratou mahi i nga mea kaore nei e tika ana kia mahia i te wa e tau ana te rangimarietanga. Engari kihai te Kawanatanga i whakaae mai ki taku tono i tera tau. No tenei tau ano katahi ano ka tino kitea te tika o aku kupu whakatupato atu, i puta mai te raruraru, a hopukia nei a te Kooti whakahokia atu ana ki tona takiwa ano. He nui nga moni a te Kawanatanga i pau i runga i taua mahi. Mehemea i whakarongo mai te Kawanatanga ki taku kupu o tera tau whakarite wawe ai i etahi tikanga, kua kore e pau aua moni i runga i enei raruraru. I tono atu au i tera tau kia araia a te Kooti me tona iwi kia kaua e tukuna ki nga takiwa katoa haerere ai. Ko nga iwi hoki e noho ana i Wairoa i Turanga i Maketu me Opotiki nga iwi e haere ana i raro i a te Kooti. Ko aua iwi ano hoki i rokohanga e haere tahi ana i a te Kooti i te hopukanga a te Kawanatanga i a ia. E tata ana ki te ono rau ratou e haere tahi ana i te maunga o te Kooti, whakahokihokia ana ki o ratou kainga. Ka whaikupu au inaianei mo runga mo nga tikanga o te Pire e takoto nei i te aroaro o te Kaunihera. Ki taku titiro e ahua pakeke ana. Tera e wharehereheretia te hunga hara me te hunga tika; otira e whakatika ana ano au ki te tikanga o te Pire nei. Kotahi te tikanga i tupato ai au, ara e haere ana nga tikanga o te Pire nei i runga i te mahara he hunga hara katoa nga iwi o tenei motu. Kei te wehi au mo nga iwi o toku takiwa e noho mai nei i runga page 5i te rangimarie, ko ta ratou mahi hoki tena he huihui tonu i nga takiwa katoa. E hui nui ana toku iwi, engari e huihui ana i runga i te rangimarietanga, e hui ana ratou ki te kawanga whare minita, wharekarakia, whare runanga, me era tu mahi a ratou. Ki taku titiro kaore i te tino marama nga tikanga o tenei Pire. Tera pea e pohehetia ona tikanga he mea kia pa ki ana tu hui. Ko te mea tika pea me hangai tonu te Pire nei ki te ingoa o te Kooti me ona iwi; kia kore ai e taea te ki tera e pa atu ki nga Maori e ata noho pai ana i o ratou kainga; notemea hoki ko to matou tino hiahia kia mahia he Pire e noho pai ai te iwi i runga i te rangimarietanga. Ko taku hiahia tenei inaianei kia whakatikatikaia etahi o nga rarangi o te Pire nei i mua atu o ta tatou whakamananga hei Ture.

H. K. Taiaroa.—Ka whaikupu atu au mo runga mo nga tikanga e kitea iho nei e au i roto i te Pire nei. Kaore au i te mohio ki nga tikanga i mahia mai ai tenei Pire, engari ka korero atu au i aku mahara mo runga mo nga tikanga e kitea iho ana e au. I runga i tenei ka whakahe au i tenei Pire. E kore au e kaha ki te hapai i tenei Pire i runga i tenei ahua e kitea iho nei e au. Ki taku titiro iho inaianei ki nga tikanga o tenei Pire, ka pa katoa atu ano hoki ki nga Maori o te Waipounamu, me nga Maori o tenei motu. Ko nga Maori o enei motu o te Waipounamu me Aotearoa kua oti noatu te koropikotanga ki raro i te maru o Te Kuini, i te haere tonu hoki aua iwi i raro i tona mana mai ano i te tau 1840. Na ki taku titiro iho ki nga kupu o tenei Pire e ahua whakahua ana ko etahi Maori he pononga na te Kuini, a ko nga tangata e mahia nei tenei Pire no ratou e hara ratou i te Pononga na te Kuini. Ki taku mohio ko nga tangata e meatia nei e tenei Pire kia mutu a ratou hui, ahakoa he kohuru he tahae ranei etahi o ratou, he pononga ano ratou no te Kuini. Ko tenei Pire e pa ana ano hoki ki nga Maori katoa o te Waipounamu, kaore ano nei ratou kia hapai pu ki te Kawanatanga, no reira ka turaki au i tenei Pire. Ki taku mohio e kore a Te Witika e kaha ki te whakahe mai i enei kupu aku, notemea hoki kua kite ano au i nga Pire e mahia mai ana mo nga Maori o tenei motu, e pa atu ana ano hoki nga tikanga ki nga Maori o tera motu. E hiahia ana au kia whakatikatikaia nga kupu o tenei Pire; ki te kore e whakatikaia nga ritenga o te Pire nei ka turakina e au. Ko te mea tika me whakarite ano kia pa tenei Pire ki nga Maori anake o tenei motu o Aotearoa, a kei tona wa tika ka tukuna atu e au taku kupu whakatika pera i nga tikanga o te Pire nei. Me mahara ano hoki ki tenei, he iwi hoki te Maori e huihui tonu ana, e pera ana ano hoki i tera motu i te Waipounamu, he maha hoki nga whare runanga kei tera motu, he whare ano kei nga kainga katoa e tu ana, hei whare huinga mo ratou. He maha nga hui e tu ana i ia kainga i ia kainga, kei etahi wa e huihui ana ki te korero i nga mahi a te Kawanatanga mo a ratou whenua; kei etahi wa e huihui ana ki te whakahaere korero mo nga mahi kino a etahi Maori ki etahi ano o ratou. Kei te pera ano hoki te tikanga i tenei takiwa, me etahi atu takiwa e ata noho ana i runga i te rangimarie. Koia nei aku whakaaro i mahara ai au ko te mea tika me whakahe au i nga tikanga o tenei Pire.

Pire Hoko Whenua Maori A Te Kawanatanga.

Meiha Ropata Wahawaha.— Ka whaikupu ate au mo runga mo te Pire nei. Ko taku kupu tuatahi ka haere i runga i te tekihana tuarua. E penei ana na te hangai o nga kupu, "I te mea kua timataria te whakahaere o te hoko a te Karauna tera ranei e timataria a muri ake nei." I uru ano ahau page 7ki tenei mea ki te hoko whenua a te Kawanatanga, ko ahau ano hoki te kaiwhakamana i etahi o nga hoko a te Kawanatanga. E mohio ana hoki au ki nga huarahi e whakahaerea ai aua hoko. Ko etahi o nga hoko e tika ana ano te whakahaere, ko etahi e he ana. Ko te take i kore aie tika etahi o aua hoko he huna no te whakahaere; a ki taku titiro. iho ki nga tikanga e mau i te Pire nei ka pera tonu ano a muri ake nei. Ko aua hoko a te Kawanatanga e rite ana ki te ruinga witi, e mate ana hoki nga Maori whaitake i runga i aua tu mahi, notemea hoki kaore i te rapua tikatia te hunga whaitake me nga rangatira nona te whenua; a ko nga Maori e tino hohoro ana ki te hoko ko nga kuare me nga tangata kaore nei o ratou take tupua. Ko nga tino rangatira me te hunga whaitake ki te whenua kaore e pirangi ana ki te hoko, koia nei te take i raruraru ai aua hoko; ka rongo atu hoki te Maori he hoko Kawanatanga ka puta mai to wehi kia ratou. Ko nga Apiha hoki a te Kawanatanga kei te whakawehiwehi, ka ki atu, "He hoko Kawanatanga e kore e taea e koutou te arai atu." Koia nei te take i puta tonu mai ai te raruraru i runga i aua hoko, i whakahengia ai hoki te Kawanatanga i nga tau kua pahure ake nei; a ki te tahuri tonu te Kawanatanga ki te mahi ture penei mo runga mo a ratou hoko whenua Maori ka peni tonu ano hoki te raruraru. Engari ano mehemea ka mahia e te Kawanatanga he tikanga e ngawari ai te whakahaere e marama ai nga Maori, katahi ka kore e raruraru. I mua hoki e whakahaerea ana nga hoko i te mea e takoto papatipu ana ano te whenua, no reira i raruraru ai. E haere ropa ana hoki te Pire nei. I tetahi o nga Pire whenua i uru atu ano he hoa haere i roto, i mea hoki i reira ma te whakaae ano o te nuinga o nga Maori whaitake e taea ai te wewete nga here o te whenua. Ka korero au inaianei mo te rarangi e mea nei, "Kua wha kataua nga take e te Kooti Whenua Maori kaore ano ranei." Koia nei tetahi o nga tino take e mate ai nga nga tangata whaitake ki te whenua. Ko nga rangatira hoki e tino tika ana ki te whenua, ko etahi tangata e hara nei i te tino rangatira i runga i te huarahi tupuna, engari e tika ana ano ki te whenua, ko te mea tika me ata whiriwhiri i nga take ki te whenua kia kitea ai nga tangata totika, katahi ka marama te hoko a te Kawanatanga, mehemea e whakaae katoa ana nga tangata whaitake ki te hoko e kore e raruraru; a ki te mahia he tikanga pera i te Pire nei, kua kore aku whakahe. Ki te tukuna atu te Pire nei i runga ano i tenei ahua ona, ka wehi nga Maori, etianei he ngarara, e ka kite to Maori i te tuatara ka wehi. I mua kaore e tino pupuri ana te Maori i ona whenua, engari no te korenga haeretanga o nga whenua katahi ka kaha te pupuri. Kaore hoki e nui ana te whenua papatipu a te Maori. Ko te nuinga o nga whenua kua Kootitia, ko Waikato anake te whenua nui e toe ana, e Kootitia mai nei hoki tera. Engari pea te Kawanatanga kei te mohio ki aua whenua. E hara i te mea e kaha rawa ana taku whakahe i te Pire nei inaianei, engari e hiahia ana ahau kia ata whakamaramatia nga tikanga. Ko te mea tika rawa me tuku atu ki nga Komiti Maori, kia ata whakamaramatia atu nga tikanga otira ko te ingoa kau pea o aua Komiti, kua kore atu hoki pea.