Whai Korero.

E nga Rangatira Honore o te Kaunihera me nga Rangatira o te Runanga Nui,—

E nui ana toku koa i te mea ka kite nei au ia koutou e noho huihui ana i roto i te Paremete i muri tata tonu iho nei i toku taenga mai hei Kawana mo tenei koroni.

I te mea kaore ano au kia roa ki konei kaore ano hoki au kia watea noa ki te haereere ki nga takiwa o te koroni nei, e mohio ai au ki nga oranga me nga taonga me nga mahi katoa o konei, engari kanui toku whakapai ki nga mea katoa kua kite nei au. I au e noho ana i Akarana me toku haerenga mai ma uta, a i au hoki e noho ana i konei ka nui toku whakapai ki nga oranga me nga painga o tenei Motu i kite ai au, me te kaha o te whakahaere i nga mahi whakanohonoho tangata ki te whenua. Ka nui hoki toku whakapai atu ki te kaha o te mihi mai o nga hunga katoa ki au, me te ngakau piripono o nga iwi, i mini mai nei ki au te Kaiwhakarite mo te Kuini, i nga wahi katoa kua tae nei au.

E tino pai ana ahau i tenei toku kitenga tuatahitanga i a koutou, ki te whakamiharo atu ki tenei koroni mo te pai haere o nga mahi katoa. I te pai haere nga tikanga i whakahaerea nei e te Kawanatanga hei whakahoki iho i nga moni e pau haere ana i te whakahaerenga i te Kawanatanga, e nui ake ai hoki te putanga mai o nga moni. E pal ana hoki an i te mea e mahara ana aku Minita kaore i ngoikore haere te whakahaerenga o nga mahi mo te katoa i runga i te whakaitinga iho i nga utu mo aua mahi. I te mea e mahara ana aku Kaiwhakahaere na koutou tahi me ratou i taea ai aua mahi, otira na te putanga mai hoki o te ora me te kaha ki enei motu i tino taea paitia ai. Na te nui haere o nga taonga o tenei koroni ake, me te pikinga ake o nga utu i mama haere ai te mahi whakakore i nga utu mo nga kaimahi, me te whakanui ake i nga moni e puta mai ana ki te koroni.

He maha nga tohu e kitea ana e mohiotia ai ka pumau tenei painga. Na te pikinga ake o nga utu mo nga tino taonga o enei motu i tupu haere ai te moni e puta mai ana ki tenei koroni, e marama ai hoki nga whakaaro o nga hunga katoa i ahua pouri nei i mua ake nei. E kitea ana hoki tenei i te nui o nga moni e whakapaua ana i runga i nga mahi e puta mai nei te oranga, me te nui hoki o nga whenua o te Karauna kua hokohokona nei, me te mahi hoki a nga tangata whai whenua rarahi kua wawahi kua hokohoko nei i o ratou whenua i etahi o nga takiwa o te koroni nei. He nui ke te whenua kua mahia paitia.

I te mea e kaha haere ake ana te ngakau ora o nga tangata o tenei koroni, me te kaha haere o a tatou mahi, kei te tirohia paitia mai hoki a Niu Tireni e nga tangata o waho e kimi kainga nei mo ratou, e rapu nei hoki i nga whenua hei haererenga mo ratou kia ora ake ai o ratou tinana i te mate. Titiro hoki ki te piki haere o nga utu mo nga whakaritenga moni i nama nei i Ranana, i te piki haere tonu hoki i Ingarangi i ia marama i ia marama i roto i te tau kua pahure ake nei.

page 2

I te whakamutu haere taku Kawanatanga i nga whakapaunga moni kaore nei e kaha ana te hoki haere mai o nga moni, engari e mahara ana ano ratou e tika ana kia whakaarohia nuitia ano te tukunga moni hei whakaputa i nga oranga o enei motu i nga wa e tika ana kia pera. No reira kua whakaaetia ano e ratou etalii mahi, i raro ano i nga mana kua tukuna mai nei e koutou kia ratou, ara he mahi e maharatia ana e ratou he mahi tika e puta mai ai ano he oranga. Tenei ano ka tukuna atu kia koutou nga whakaaturanga mo aua mahi kia kite ai koutou.

Tenei ano tetahi take e mohiotia ai te ngakau ora o nga iwi o tenei koroni, kua tahuri nga tangata o Otakou ki te whakatu Whare Matakitaki Taonga ki Tanitini, me te kaha hoki o te tautoko atu a nga iwi o etahi atu takiwa o te koroni i ta ratou mahi. Ki te mahara o aku Kaitohutohu tera e nui te pai me te ora e puta mai i runga i taua mahi, a ka tonoa atu ano hoki kia whakaaetia mai e koutou tetahi whakaritenga kua oti nei i a ratou, e tino pai ai te whakahaererenga o taua mahi.

No muri mai i tera tuunga o te Paremete ka whakahaerea e taku Kawanatanga "Te Ture Reriwe Kawanatanga, 1887," a kua tukuna atu nga reriwe ma etahi apiha tokotoru o konei e whakahaere. I runga i te ata patainga a aku Kaiwhakahaere katahi ka mohiotia e kore e kitea he Tino Komihana hei whakahaere i nga reriwe, mo nga utu i whakaaetia mai ra e koutou, mo etahi atu moni ranei e taea ai te tono atu kia koutou kia whakaaetia mai hei utu i tetahi Tino Komihana whakahaere i aua mahi taimaha; otira i runga i to ratou mohio kia Te Makero ka mahara ratou he tangata tika ia mo taua mahi. E mahara ana hoki aku Kaiwhakahaere ma nga mahi e kitea ai te tika o ta ratou whakatunga i a ia hei Komihana.

I te pai haere rawa nga hoko whenua o roto o te koroni nei, i te mea e nui ana nga whenua kua hokona, me te ahua tika ano hoki o te hunga na ratou nei i hoko. He nui te whenua, a kaore i riro nui i te tangata kotahi, engari he maha nga tangata nana i hoko, me ta ratou noho ano hoki i runga i o ratou whenua. I runga hoki i te hokonga o nga raana hipi e kitea ana kei te ngakaupaitia ano te mahi whakatupu wuuru.

E tino whakaaro nui ana aku Minita, mehemea ka tupato te whakahaere me te whakatuwhera i nga takiwa i ona wa tika ano, e kore e taro ka piki ake a Niu Tireni ka tu hei kainga tino oranga mo ona iwi, ko tona tikanga hoki tera, ina hoki tona ahua, me te whiti pai o te ra, me te kore kino o te makariri i enei moutere, me te nui o nga oranga o roto ake o tenei koroni.