Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1886-1890

Pire Utu Reti Tika

Pire Utu Reti Tika.

Timi Kara.—E te Tumuaki ko te tikanga i tono ai ahau kia nukuhia te korerotanga o tenei Pire he mea kia whai taima ai taku hoa te mema mo te Tai Hauauru ki te whiriwhiri i nga tikanga o tenei Pire mo te taha ki nga Maori. Kei tona nohoanga taua mema a tera pea ia e whakapuaki i tetahi kupu mo te taha ki aia. E rangi mo te taha ki au e whakaaro ana ahau me pooti turaki taku pooti mo runga i to korerotanga tuarua o tenei Pire, no te mea e whakararuraru ana i nga tikanga. A ki taku whakaaro e he ana. E uru mai ana ki tenei nga tikanga mehemea e tika ana kia rahurahu atu tatou ki nga whenua a te tangata kahore ranei. Kahore te Pire e mea ana kia pa ki te whenua a ia tangata o te Pakeha erangi e pera ana ki o nga Maori. Ko tetahi tikanga tena i whakahengia ai tenei Pire. Ahakoa e pa anake ana nga tikanga ki nga whenua i raro i te Ture Whakataunga o te Tai Hauauru (ara) ki nga whenua e whakahaerea ana e te Kaitiaki o te Katoa e mea ana ahau he whenua era whenua na te tangata ake. He whenua e whakahaerea ana i raro o te tiaki hei painga mo etahi tangata o te iwi Maori. Kua ronga matou ki nga korero a te Pirimia ki te Whare e mea ana ko te hiahia o te Kawanatanga kia whakahokia aua whenua ina tata nei ki nga tangata whai take ki aua whenua. Otira e te Tumuaki kahore ano matou i kite i tetahi Pire hei whakaatu mai i te whakahokinga o aua whenua ki nga Maori. Ko te take tonu tena i whakake ai ahau ki te korerotanga tuarua o tenei Pire. Mehemea e herea ana nga tikanga o tenei Pire kia pa anake. ki nga whenua ote Karauna Kahore aku whakahe erangi ka tahi au ka pai—erangi. ki te neke atu a koutou tikanga i tena a ka pa ki nga whenua a te tangata ake, ka tahi au ka tino whakahe rawa. Koia na nga take i whakahe ai ahau ki tenei Pire. Akuanei pea tatou te ki ai me pa ki nga whenua katoa ote Koroni, ki nga whenua katoa e whai take ana nga Maori a nga Pakeha ranei i riihitia i nga kaitiaki e riihitia ranei e ia Pakeha, ki te peratia kahore he he. Tera atu ano hoki etahi atu Pire a tatou e pa ana ki nga whenua. Maori. He Pire ta tatou kei te aroaro o te Whare e mea ana me whakangawari me whakapuare te hoko whenua Maori ki te katoa me te tuku atu i nga tikanga whakahaere o a ratou whenua ki a ratou ano. A tenei ano hoki tetahi Pire e tango ana i nga mana o nga Maori i runga i o ratou whenua ake. E mea ana koutou kia kaua ratou e whakahaere i o ratou whenua i etahi wahi o te Koroni a ko nga moni reti o aua whenua me whakaneke ake me whakaiti iho ranei heoi ma konei e kore ai e tika nga whakahaere i runga i nga whenua a ia ake. E kore e taea c tatou te whakakore ki hai? riihitia etahi poraka whenua maha o te Tai Hanauru i runga i te reti utu nui. Otira i retia ano e ratou i te mea e puare tonu ana e titiro tonu ana o ratou kanohi. I mohio ano hoki ratou ki nga aitua kei mua i a ratou e takoto mai ana. Na e meatia ana kia whakaarohia te taha kia ratou haunga nga tangata whai take, a me whakahoki iho nga moni reti, a kia kaua c whai kupu nga Maori whai take. He tikanga whakauaua rawa tenei ki nga Maori whai take he tikanga whakauaua hoki ki nga Pakeha i hoko i etahi wahi o aua whenua i te makete i te mea e nui ana te utu. Tera ranei te Kawanatauga e whakahoki e etahi o ana a aua Pakeha i hoko ra i te wa e nui aua te utu? Kahore; erangi e meatia ana kia whakahokia iho nga utu a era i riihi i te wa o nui ana te utu, a ko nga tangata i mate ko nga tangata whai take ki te whenua me era i hoko whenua ki nga utu nui. Mehemea e whakahaere ana te Kawanatanga i nga whenua o te Karauna kahore rawa aku whakahe, kua ki ake nei ahau; Otira page 34ki te tukuna e koutou tenei Pire kia pa ki nga whenua i raro o te Ture Whakataunga o te Tai Hauauru e mea ana ahau ahakoa he rahui aua whenua he whenua na te tangata ake a e haere ana koutou ra waho i nga tikanga tika a e taupatupatu ana i nga take a nga tangata ki aua whenua. Mehemea kua tau te whakaaro o te Whare ki te whakararu i nga take a nga tangata ake me whai tikanga ki nga whenua katoa o te Koroni. Me kaua e rereke te tikanga ki waenga i nga Pakeha me nga Maori. Koiana aku whakahe ki tenei Pire.

Tame Parata.—E hiahia ana ahau ki te whakapuaki i etahi kupu torutoru nei mo runga i tenei Pire me te whakaatu i aku whakahe, Ko te tuatahi o aku whakahe ki tenei Pire ko te me atanga kia, pa ki nga whenua Maori— ara ki nga whenua Maori e puritia ana e te kaitiaki o te Katoa ki nga whenua Maori hoki kei roto i nga ringa o nga Komihana. I te Paremete kua hori ake nei i pahitia e tenei Whare etahi Pire mo runga i nga whenua Maori o te Tai Hauauru, me te Tai Hauauru o te Waipouuainu. Heaha koutou i pahi ai i tetahi Pire i te Paremete kua hori ake mo runga i aua whenua a ka mea kia mauria mai ano aua whenua ki raro i nga tikanga o tenei Pire? E takoto ana aua whenua i raro i nga tetahi Ture ke, na ki taku titiro atu e hiahiatia ana kia tukuna ki raro i nga tikanga o tenei Pire. Kahore au e pai kia tukuna enei whenua ki raro i nga tikanga o tenei Pire. Ki taku titiro atu ko te mahi tonu tenei a te Whare i te mea e paahi Pire aua mo runga i nga whenua Maori. Ki taku mohio kua kotahi te kau nga Pire kua tukuna mai ki te Whare mo runga i nga whenua Maori. Ko nga Pire o te Paremete kua, hori nei i haere i runga i te huarahi whakahou i nga riihi o nga whenua Maori hei whakahoki iho hoki i te utu o nga reti, me nga whakapainga katoa me hoki ki nga tangata i riihi i aua whenua i nga Maori. E kore tetahi painga e riro i nga Maori i runga i nga whakapainga i nga whenua. Ko nga moni reti o te whenua e utua ana ki te Kaitiaki o te Katoa a ko etahi o aua moni e riro ana ma te hunga whakahaere i aua whenua, a i muri iho i te utunga i enei tini mahi kahore kau he moni i toe ma nga Maori. Ki taku mohio e riro ana te hawhe o aua moni reti e aua hunga e whakahaere ra i aua whenua. Ko nga take tenei i whakahe ai ahau ki tenei Pire. I paahitia e tenei Whare tetahi Pire i te Paremete kua hori ake nei hei whakahaere i aua whenua; kahore au e kite i te take i paahitia ai ano he Pire i tenei Paremete. Ko nga mema katoa e whakapai ana ki tenei pire e mea ana he Pire pai, ko au ia e mea ana he Pire kino. Ko etahi mema pea e mea ana he Pire pai tenei ma nga Pakeha e riihi ana i nga whenua o te Karauna. Ki taku whakaaro ia kahore e tika kia tuknna nga whenua o nga Maori ki raro i nga tikanga o tenei Pire. Erangi ko nga whenua Maori e whakahaerengia ana e. te Kaitiaki o te Katoa me whakahaere i raro i nga Ture i paahitia e tenei Whare i mua. I tino whakaae te Pirimia i te Paremete kua hori nei ka tukuna mai e ia tetahi Pire i tenei Paremete hei whakahoki i nga whenua o nga Maori o te Tai Hauauru kia ratou, hui atu ki nga whenua o te Tai Hauauru o te Waipounamu; erangi kahore tatou e kite i tetahi Pire e tukua mai ana hei whakamana i tenei kupu o te Pirimia. Heaha te pai ki te whakaae kau a ka waiho i kona. Ki taku titiro atu ekore taua whakaaetanga ana e whakamana i tenei tau. E hiahia ana ahau ki te whakaatu i tetahi raruraru i runga i nga whenua Maori o te Waipounamu. i tukuna mai nei ki te aroaro o te Komiti mo nga mea Maori i te Paremete kua hori nei. I whakaae te Komiti kia whakahokia te whenua o te kai-pitihana ki aia, a ahakoa taua whakaaetanga, kua riihitia houtia taua whenua. Ki taku mohio tera tetahi rarangi i roto i te Ture mo nga whenua o te Tai Hauauru e mea ana me matua whakaae te tangata whai take ki te whenua katahi ka ahei te whakahou i te riihi. Otira kua kite au i runga i taku patai ki te Kawanatanga i tenei rangi mo runga i tetahi piihi whenua i tukuna mai nei ki te aroaro o te Komiti mo nga mea Maori whiriwhiri ai, kahore o ratou mana ki te arai i te riihitanga o taua whenua. Hoaha te pai kia paahitia e tenei Whare tetahi Ture mehemea e taea ana ta arai e nga Apiha o te Kawanatanga. Ki page 35taku mahara me patu nga rarangi o tenei Pire e pa nei ki nga whenua Maori, a me taku i te Pire kia mana anake ki nga whenua a te Pakeha (ara) a te Karauna. Mehemea e hiahiatia ana kia tukuna mai he Pire mo runga i nga whenua Maori me pa anake taua Pire ki nga whenua Maori. A ki te mea e tukuna mai ana he Pire hei whakahere i nga whenua Pakeha me pa anake taua Pire ki nga whenua Pakeha. No reira ka pooi turaki au mo te korerotanga tuarua o tenei Pire.

Taipua.—E hiahia ana hoki ahau kia whai kupu mo runga i tenei Pire, no te mea e pa ana tenei Pire ki nga whenua Maori o te Tai Rawhiti, no reira au i mea ai he mea nui tenei, he mea hoki me ata whiriwhiri e tatou. I kiia mai e nga Minita ka hanga ka tukuna a ratou Pire ki waenga i nga Maori i mua noa atu o te tunga o tenei Paremete. Tatari noa matou a kore kau ake he Pire i tae mai. No naianei tonu ka tukua ohoreretia mai. Heoi ka tono atu ahau inaianei kia nukuhia te korerotanga o tenei Pire kia tae mai te Pirimia ki te Whare no te mea he rangatira ia e tino mohio ana ki nga tikanga o tenei Pire. I kiia mai e ia i te Paremete o tera tau ka hanga ia i tetahi Pire pai mo nga whenua Maori. No reira ka motini ahau kia nukuhia te korero. Heoi kihai i whakaaetia te motini.

Taiwhanga.—E whakahe ana ahau ki tenei Pire. Ko te take i whakahe ai ahau no te mea ka whatekau nga tau e hanga ana tenei Whare i nga Ture mo nga Maori. Na kua tae tenei ki te wa e tika ai kia tukuna ma nga Maori e hanga he Ture mo ratou. E hiahia ana ahau kia whakaaetia e tenei Whare te hiahia o nga rangatira Maori o Niu Tireni. E hiahia ana ratou kia hanga Ture ratou mo a ratou whenua, kia kore ai he raruraru a muri ake nei. Ka whakahe tonu ahau ki nga Pire katoa e mauria mai ana e te Kawanatanga ki tenei Paremete mo runga i nga whenua Maori. I haere mai nga rangatira Maori e noho nei i Poneke ki te tiaki i a ratou take, a kei ahau tetahi pukapuka a te tiamana o te hui a nga rangatira i Poneke:—

"Ko taua pukapuka no te 19 o Hune, 1888. Kia Timi Kara, kia Hirini Taiwhanga, me Hoani Taipua, M.H.R.

"E hoa ma,—I puta tetahi whakataunga a nga rangatira Maori e noho huihui nei i Poneke i tenei ra, he tono atu ki a koutou kia kiia atu ki te Kawanatanga kia nukuhia te korerotanga o ratou Pire katoa e mau nei i runga i te Ota Pepa kia whai taima ai matou ki te huihui kia kite i te Pirimia me te Minita Maori mo runga i aua Pire, a ka tonu atu matou kia whakatakotoria tenei pukapuka ki te aroaro o te Whare i tenei ahiahi. Na, "Hoani.

"Tiamana o te Komiti rangatira Maori i huihui i Poneke."

Na e te Tumuaki, e pa ana tenei Pire ki nga whenua Maori (ara) te rarangi tuatoru. Koia nei ona tikanga—" 'Mana Whakahaere' ara he Komihana o nga whenua Karauna, tetahi atu tangata whai mana e whakahaere ana i te taha kia te Kuini, hui atu ki nga Kaunihera o nga Kaute, Paro, Rori Poari, Taone Poari, Haapa Poari, Poari whakahaere awa ranei, e whakahaere ana i nga whenua aha aha mo te katoa mo nga ropu takiwa Kaporeihana aha ranei, hui atu ki nga tangata whakahaere tiaki i etahi whenua hei oranga mo nga kura kareti mahi whakaako hui atu hoki ki te Kaitiaki o te Katoa mo nga whenua e mau ana i raro i aia mo nga mahi o te katoa hui atu ki nga whenua katoa e whakahaerea ana e ia. Ka tukua atu ranei kia whakahaerea e ia a muri ake nei i raro i nga ritenga o te Ture Whaka taunga Rahui o 'te Tai Hauauru, 1881,' nga ture whakatikatika ranei i tena ture, nga whakahaere e mau ana inaianei, ka mana ranei a muri ake e pa ana ki nga rahui Maori, ahakoa he Ture no nga tini mea he Ture motuhake ranei." Na e pa ana tenei Pire ki nga whenua o te tai Rawhiti (ara) ki nga whenua o te Whiti me tona iwi. Ki taku whakaaro me whakaae tenei Whare ki te tuku atu i te whakahaere o nga whenua Maori ki a ratou ano kia ata whakahaerengia ai e a ratou Komiti. Mehemea kahore e peneitia tera e tipu ake ki taku whakaaro tetahi raruraru a muri ake nei ki waenga i nga iwi e rua. Ma tenei anake e tau ai te pai o te mahi ki waenga i nga iwi e rua. Ki taku whakaaro kei te mohio noa atu nga Maori ki te whakahaere i o ratou whenua. E kitea ana te tika o tenei korero aku i te nui o nga page 36pitihana kua tukua mai ki te Komiti mo nga mea Maori e tona ana mo nga whakawa tuarua, a ko etahi mema o taua Komiti e mea ana me whakakore aua pitihana tono whakawa tuarua a nga Maori. Ko te mea tika me hanga e te Kawanatanga tetahi Ture pai, tetahi Ture e whakaaetia e nga rangatira Maori katoa o Niu Tireni. Kahore matou e tono ki tetahi Ture hei whakararu i nga Pakeha o Niu Tireni, erangi he tono kau ano na matou kia hanga tetahi Ture hei arai i nga raruraru ki waenga i nga iwi e rua a muri ake nei. Tenei tetahi pukapuka hei whakaatu i ta matou i hiahia ai, tera e pau tenei po i te korerotanga. E whakaatu ana taua pukapuka kahore ano koutou te iwi Pakeha i mahi noa i tetahi pai mo nga Maori a ekore ano hoki e oti i a koutou. I kitea nga korero kua whakahuatia nei ehau i roto i te Niu Tireni Karere o te 31 o nga ra o Mei, 1884—ka wha nga tau i muri iho i te maunga o aua korero 1 roto i taua nuipepa. I whakaingoatia aua korero ki enei kupu "Nga Kohuru a nga Pakeha."

Te Tumuaki.—Ko nga kupu ranei tena o te Pire e whiriwhiria nei.

Taiwhanga.—Mo runga i nga whenua Maori me te Ture Whakataunga Rahui o te Tai Hauauru 1881 Ture Whakatikatika enei knpu

Te Tumuaki.—Nau i tautoko te motini i tukuna ina tata nei kia whakamutua tenei korero, a ko te mea tika kaua ahau e tuku i a koe kia korerorero inaianei, no te mea kua hinga to mana ki te korero mo runga i te Pire i runga i te mea kahore e whakaae te Whare kia whakamutua te korero i tau tokona nei e koe.

Taiwhanga.—Heoi ra e pai ana kahore aku tikanga.