Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1886-1890

Taite, te o 14 Hune, 1888. — Pire Tiuti Katama

Taite, te o 14 Hune, 1888.
Pire Tiuti Katama.

Tame Parata.—E whakatika ake ana ahau ki te korero mo runga i tenei take kua roa nei e korerotia ana e te Whare. I te pootitanga i tera ahiahi i pooti turaki au i te Pire Tiuti Katama, a i ruuga i te whakaaro ki toku iwi ekore rawa au e pooti kia whakanohia he takoha ki runga i nga mea oranga o te tangata. He nui te ti me te huka e kainga ana e nga Maori, a he nui hoki nga kakahu e hokona ana e ratou. No reira au i mea ai ekore e tika kia whakanuia mai nga taake mo runga i aua mea. Ki taku whakaaro e hira awa ana nga taake Katama. I mahara au kati he taake hei utunga ma tatou ko te utu i nga taake mo runga i nga moni kua nama mai nei. Na ahakoa ta tatou utu taake i runga i aua moni, kua kiia mai inaianei kia utu taake tatou i runga i nga kai. Ko au tetahi i whakahe ki te nama moni i tera tau, no te mea kua rukerukea nga moni ki nga tini wahi o te Koroni i runga i nga reriwe, i nga tunga kaipuke me etahi atu mahi. E hiahia ana ahau kia whakakorea aua mahi a muri ake nei. Ki taku mohio he maha nga maero reriwe kua hanga e kore e puta tetahi hua. E mea ana ahau me whakamutu ta tatou hanga i aua reriwe. Ko taku i mea ai kia puaki te kupu a te Whare kia whakamutua te hanga i aua reriwe kia kitea ra no ka whai hua aua reriwe. Na mo runga i te whakaaro kia huia atu te Tari Maori ki te Tari o te Kaituhituhi o te Koroni mehemea e kitea ana ka puta tetahi ora i runga i tera huarahi heoi me pera. Ki tahu whakaaro ekore e tino taea te whakakore atu i te Tari Maori, no te mea henui nga tono kimi matauranga a nga Maori i taua Tari. Ko tenei ka tatari au kia kite i te peheatanga o te mahi a taua Tari ina whakakotahitia ki to te Hekeritari o te Koroni. Mehemea e kitea ana he mea pai mo te Koroni kia whakaekea he taake ki runga i nga kakahu me etahi atu mea, he pai ano kia whakamatauria. Ma runga i te kupu mo nga kura ki taku whakaaro me whakarere tenei take mo tera Paremete kia whai takiwa ai hei tino whiriwhiri i taua take mehemea e kitea ana he mea pai kia whakanukuhia ake nga tau o nga tamariki kia haere ki te kura ki te ono tau e pai ana. Ekore au e whai kupu inaianei mo runga i nga tini Pire no te mea tena ano he takiwa hei korerotanga. Kahore au e tino whakaae ki te menemana a te rnema mo Mahitaone no te mea ki taku whakaaro kua u nga whakaaro o te Whare ki te hapai i te tikanga a te Kawanatanga. Mehemea e whakaaetia ana te menemana a te mema mo Mahitaone ka ahua rite ki te pooti turaki. Na mo te taha ki au ekore au e whakahe ki tenei Kawanatanga, no te mea kua pai ta ratou whakahaere i nga tini wahi o te Koroni (ara) mo runga i ta ratou tikanga whakahoki iho i nga utu i runga i nga tini mea. Ki taku whakaaro i tika rawa ta ratou whakahaere mo runga i taua take. Mehemea e kite ana e ratou a muri ake page 26nei he mea tika kia whakaiti hare tonu i te utu o etahi mea e pai ana. E rangi e whakaaro ana ahau ekore e taea e ratou inaianei, me kaati i runga i enei whakaitinga. Ekore an e whakaroa i te Whare inaianei mo te mea kua mea etahi mema he moumou taima he moumou moni te whakaroa i nga whaikorero.

Taiwhanga. —E tumanako, atu ana ahau tera e tuohu iho te Whare ki te rereketanga o toku reo. Erangi ka korero atu i runga i te reo Pakeha ma reira e iti ai te paunga o nga moni o te Koroni. Ki taku mohio heoi nei te mate o Niu Tireni ko nga raruraru Maori. Mehemea kahore he whawhai Maori ekore e tae ki te £90,000,000 te nama a Niu Tireni. Me au hoki ekore an e whakaae ki ta nga mema e ki nei na tenei mea na tera ranei i tau ai te mate ki Niu Tireni. Ko te take tonu o tenei mate ko nga whakaaro Mauahara i waenganui i nga iwi e rua o te Koroni. A ma te hohoro tonu o te whakarere i aua whakaaro mauahara te puta ai he pai ki te Koroni katoa. Heoi te kaiwhakaora mo tenei mate ko te rite tahi o te mahi a nga iwi e rua a muri ake nei. E riro katoa ana nga moni i o tatou hoa he noho mai nei i te taha ki te Tonga a kore kau ake mo tenei Motu mo Aotearoa. I rite pu ki te peeke moni koura e here nei a runga, a ko nga koura hei te pito whakararo, e riro katoa ana nga moni i te hunga e noho mai ra i te taha ki te Tonga, ko tatou e noho nei i Aotearoa kei waho o taua peeke. Na mo runga i nga Tiuti Katama e mea ana ahau mehemea e 30,000 nga Maori a ki te whakanohia kia 4 pauna ki runga ki ia tangata o te iwi Maori tera e tae nga moni e puta mai ana ki te £120,000. Na heoi nei nga moni i tuhituhia ki te pukapuka moni mo nga kura me nga mea Maori e £29,000 anake a kei whea ra te £60,000. Ki te whriwhiria enei moni tera e tae ki te £610,000 i roto i nga tau kotahi te kau, a kei a wai enei moni? E nui ke ana te mate o nga Maori i runga i nga Tiuti Katama i to nga Pakeha no to mea e pau ana i te Maori te pauna huka kotahi i roto i te kapa ti kotahi na ko te wahine Pakeha tera e kotahi marama e kai ana i nga huka pera te toimaha. No reira au i mea ai he nui ke ta nga Maori utu Tiuti i to nga Pakeha. Na mo runga i nga Kura Maori meake ka tae ki te ruatekau tau e whawhai ana ahau mo tetahi tikanga kura pai mo nga tamariki Maori, heoi ekore e riro i ahau, kahore rawa aku mahara tera e riro i ahau. Kua mea ahau i mua a ka ki nei ano ahau inaianei ko nga moni £15,000 e tukua ana mo nga kura Maori e rite pu ana ki te ruke i aua moni ki te moana, no te mea ekore e ahei e koutou te whakaatu mai i te painga e riro mai ana mo aua moni. Ka haere aku kupu inaianei mo runga i nga taake me nga tikanga mo nga whenua Maori. E hono tonu ana te ki kahore nga Maori e utu reiti a kahore ratou e penei e pera. Otira e pai noa atu ana nga Maori ki te utu reiti me te utu Tiuti mehemea e mahia haere tia ana te wahi tika o nga moni ki nga takiwa Maori. Erangi kahore ahau e kite i te take kia utu taake nga Maori hei whakanui i te utu o nga whenua Pakeha. Heoi nei te mea tika me hohoro tonu te tango e nga Maori te whakahaere o ratou whenua ki o ratou ringaringa ano. E ki ana kia whakaurua atu te Tari Maori ki roto i te Tari o te Hekeritari o te Koroni. Mehemea e peratia ana ko te mea tika me hohoro tonu te whakaae a tenei Whare ki tetahi Kaunihera mo nga.Maori ake, mehemea e whakakorea ana te Tari Maori me tuku mai e te Whare tetahi Ture pai kia ahei ai te iwi Maori te whakahaere tonu i o ratou na whenua. Inaianei tera te Kawanatanga, tera te kaihoko, a kei konei te kaituku hoko. Heoi taku i hiahia ai kia tokorua anake nga hunga ko te kaihoko ko te kaituku i te mea e hokoa ana. He pai ano te ki kia whakakorea te Tari Maori. Ko au ia e ki ana waiho te Tari Maori i kona kia taea ra no te wa e pahitia ai e tenei Whare tetahi Ture kia rite ki te 71 o nga rarangi o te Ture nui o Niu Tireni e penei nei nga korero. E taea ana e te Kuini te mea kia hanga me te tiaki hoki i nga Ture mo nga Iwi Maori. No te 30 o Hune, 1852, i puta ai Tekihana 71—Na reira e tika ana kia hanga he Ture i runga i nga ritenga me nga mahi katoa mo nga Iwi Maori o Niu Tireni no o ratou tupuna iho ano, tuku iho tuku iho, ko nga tikanga rereke kai tangata nei me kape atu, me tino hohoro page 27te whakaae i tenei taima tonu he Kawanatanga mo ratou ake ano, mo a ratou mana, me a ratou meatanga katoatauga, a etahi Iwi ki etahi Iwi ano o ratou (ara) me ata whakaaro. Ka wehe rawa atu he takiwa, hei taunga iho, ilo aua Ture Maori katoa no ona tupuna tuku iho tuku iho. Na, he mea tino tika rawa ia ma te Kuini i runga i te Reta Topu (Peitana) e whakaputa atu i raro o te Hiiri Nui o te Rangatiratanga o Ingarangi ki te hanga Ture hoki i ia wa i ia wa, hei whakamana, koia kua korerotia e rnuga ake nei. Koaua Ture katoa a te Maori, me aua ritenga me aua inahi katoa hoki o mua tuku iho tuku iho, me mahi katoa ano kaua ia e rereke rawa atu i nga Ture o Ingarangi mo ona wahi katoa hoki e mohiotia iho nei koia ano ia. Na te hunanga o teuei Ture i nga Maori i tahuri ai a Wiremu Tamehana ki te whakatu Kiingi a e mohio ana tatou ki nga pakanga i puta i runga i te hunanga o taua Ture. Na kei to Paremete te tikanga inaianei ki te tuku i tetahi Kaunihera motuhake mo ratou. Mehemea e whakakorea ana e koutou te Tari Maori me hoatu e koutou ta ratou i hiahia ai i runga i te Ture ua mo runga i te take Whakangawari Whakamaro ranei i te hoko kahore matou te iwi Maori e matau ki tena, I runga i toku mohio heoi nei taku i mohio ai kua oti ano te tiaki etahi mohi i Niu Tireni a kei te Whakangawaritia te tikauga mo runga i etahi ara mo runga i nga whenua Maori. Ki te puta te mahi tiaki ka taea e tatou te hanga nga mea katoa i hiahiatia ai e tatou, kahore he take e haere ai tatou ki tetahi atu whenua ki te tiki. Ka whiwhi noa atu tatou ki nga mea katoa i hiahia ai tatou i Niu Tireni, no reira an i mea ai he mea pai kia tiakina nga tini mahi i Niu Tireni. Tera tetahi rarangi i roto i te niupepa o Niu Tireni Taima e penei ana, kei te ora rawa a Niu Tireni a heoi te mea e hiahiatia aua he whakahaere pai i nga mea a ia tangata i nga mea a te katoa ano hoki, ki te peneitia ekore a Niu Tireni e hoki iho te mana me te ora i era atu Koroni. Heoi e whakaae ana ahau ki tenei ki a taua niupepa. E ki ana ahau he mea pai te Tiaki no te mea ka taea e tatou te hanga i nga mea katoa i hiahia ai tatou i Niu Tireni, a kahore he take e haere ai tatou ki etahi atu whenua ki te tiki. Ki taku whakaaro me kaua tatou e mau i uga tangata mangere ki tenei whenua, erangi te hunga e mohio ana ki te mahi whenua. Na mo runga i te mate o nga Maori ka korero au i nga kupu i puta i a te Wari te Kaiwhakawa Tuturu o Whanganui, i penei ia, na ko te kupu nui tenei kei te mate haere ranei tenei iwi te Maori?—ki taku whakaaro ae—otira kihai i pera te tere o te mate me ta etahi tangata i whakaaro ai. E penei ana te tuhituhi a tetahi tangata ki te etita o te Niu Tireni Karere o te 5 o nga ra o Nowema, 1886. I mea a Ta Hori Kerei i roto i tana pukapuka o te tau 1849 ki te huihuia katoatia te maha o nga Maori tera e tae ki te 120,000. Akuanei e te tuhituhinga ki te pukapuka kaute o te tau 1881, ka kiia e 44,007 nga Maori, a i te tuhituhiuga ki te pukapupa kaute o mua atu ara i te tau 1879, ka kiia e 43,595 nga Maori, ma tenei e kiia ai kei te mate haere te iwi Maori. Otira ko wai ka tohu he tika te kaute o te tau 1878? He tika ano e kitea ana te nui o te mate o te Maori i etahi takiwa, a kei etahi e man tonu ana to ratou maha, a kei etahi takiwa e nui haere ana, Tera ranei tetahi tangata hei whakatika i enei korero. E kore ranei etahi o koutou e tuku mai i to koutou rnatauranga. mo runga i tenei take—ko ahau tenei—-ko te kaipatai ki taku whakaaro ia—Otira kapai mehemea he teka kei to Mania nga Pakeha kia hohoro te mate atu o te Maori, ka oho mai te kupa—(Kahore)—heoi ko enei a ratou tu korero. Ko aku tenei, ko taku i hiahia ai i tumanako ai kia kite au i te pahitanga o tetahi Ture pai hei tiaki i toku iwi i mua atu i toku matenga. Kahore au e whakarongo atu ki nga korero a te Pakeha, no te kore e pera te hohoro o te mate o te Maori me ta te nuipepa i ki ai. Kahore aku whakahe ki nga Pakeha no te mea ka ahei ano no nga Maori te noho ora mehemea e pai ana ratou, heoi taku i hiahia ai i nga ra katoa e ora ai ahau he mahi tika ki nga iwi e rua o Niu Tireni. E hara taku i te korero mo te painga anake ki nga Maori erangi mo te ora o nga iwi e rua no te mea mehemea he tangata pai te tangata Maori e rite tonu ana tona pai ki to te Pakeha. Heoi nei to matou page 28mate ko ta te karaipiture i mea ai (ara) ko te whenua, a mehemea e ata takoto ana e kore e penei to matou mate i a matou e noho nei.

Timi Kara.—E te tumuaki, kihai ahau i mea kia whai kupu i runga i tenei korero—-erangi i mahara au me tiaki marire te noho puku o nga Minita, heoi i te mea kua rongo au i te whai korero a taku hoa a te mema mo Takiwa Maori Whakararo e hiahia ana ahau ki te unu i nga whakaaro teka kua whakatupuria pea e ia i roto i nga ngakau o nga mema mo runga i nga mea Maori. E tino whakaae ana ahau ki taana, i aia e ki nei me whakangawari nga tikanga ki nga Maori i runga i a ratou whakahaere i a ratou whenua. Otira kahore au e kite i te whakangawaritanga i runga i te Tore e mea nei ia (ara) te Ture Whakahaere Whenua Maori. He Ture tena i whakahe ai ahau i nga wa katoa, no te mea kua kite ahau i runga i toku matauranga, ko tetahi tena o nga Ture e kore rawa e tuku i te mana whakahaere o nga whenua ki nga Maori. E ki ana ahau ekore rawa e taea te whakahaere i tetahi whenua i raro i taua Ture. A kitea ana te mana o tenei ki aku i te wa i mana ai taua Ture no te mea no te wa mai ano i mana ai taua Ture kahore rawa tetahi mea kotahi i oti i raro i taua Ture. Kei te rere ke te ahua o nga Maori o enei rangi ki to ratou ahua o nga tau kua hori ake nei, heoi nei to ratou oranga inaianei ko o ratou whenua. Kei te riihi kei te tuku atu ratou i o ratou i runga i etahi huarahi kia riro mai ai he oranga. a i te mea ekore e taea e ratou te mahi i o ratou whenua i runga i tetahi huarahi e puta mai ai he ora e kore e whai tikanga aua whenua ki nga Maori. He pai rawa ki au kia puare ki te katoa te tikanga hoko whenua Maori, me tetahi huarahi tiaki i nga tangata whai take kia kore ai e puta tetahi tikanga tahae. E whakahe ana ahau ki nga korero a te Mema mo Nepia mo runga i tenei take. I te tuatahi e whikahe ana ia ki te Ture Whakahaere Maori mea mai ana ia ki te Whare ko te take i pera ai ia no te mea kahore tetahi mea i pakuku i raro i taua Ture, a i reira ano ka ki ia me waiho ma te Kawanatanga anake e hoko nga whenua Maori. Akuanei ko nga raru i puta mai i runga i te Ture Whakahaere Whenua Maori ka puta mai ano i tenei (ara) ki te mea ka meatia e tatou ma te Kawanatanga anake e hoko. E tino mohio ana ahau ka pera. He wa tenei ki taku whakaaro hei tukunga atu i tetahi tikanga ngawari atu io mua tikanga ki nga Maori hei whakahaere i o ratou whenua. E ahei noa atu ana ratou te whakahaere i a ratou mea, ki te mea e tukua ana ratou kia pera. Ki taku mohio kahore he tangata i roto i tenei Whare e koni ake ana tona matauranga i to nga Maori mohio i runga i nga tikanga. Kua whiwhi te Maori i te matauranga inaianei haunga ia tena, erangi kua mohio ano koutou kua whiwhi ratou i te matauranga i runga i te whakahaere i a ratou taonga, me a ratou whenua, kua whai matauranga ratou ki te titiro ko te hea te mea, tika ko tehea te mea huhua kore, a kua tipu mai te wnakaaro inaianei puta noa i era takiwa kua huihui tahi nei te Maori me te Pakeha kia riro tonu te mana whakahaere i o ratou whenua i a ratou ano. Ki taku whakaaro he mea kino rawa mehemea ka araia e tatou te hiahia o te iwi Maori e mea nei kia rite tonu to ratou mana ki to te Pakeha. Ki taku whakaaro ko te mea tika ma tatou he whakapuare i nga huarahi katoa e taea ai e ratou te matauranga me te noho pai. Otira. ekore tera e mana i a tatou mehemea ka herea e tatou o ratou ringaringa me te whakaeke i nga mate ki runga i a ratou penei me nga Ture i hanga e tatou i mua ake nei. I te whakaeke tatou i te mate ki runga i nga Maori pukumani e hiahia nei ki te kimi oranga I runga i te ngaki i o ratou whenua me te noho pai me te ngaki me te whakatipu hipi. Kei te nui te mate o nga Maori inaianei i runga i nga Ture e mana nei inaianei Kua ki ake nei ahau e puritia toputia, ana o ratou whenua kahore ano kia wehea ki ia tangata ki ia tangata, a kahore e ahei te tangata te ki noku ake tera wahi, o tera poraka kahore e ahei te ki he pehea te nui o tona paanga ki te poraka. E arai ana enei tu tikanga i te hunga hiahia ki te mahi. Heoi ko te mea tika ma tatou he hanga Ture hei unu i enei rarurara. Ka mutu aku korero mo runga i tenei take, no te mea tera ano tetahi wa pai hei korerotanga. page 29mo nga niea Maori i te wa c korerotia ana nga Pire Maori. Ko nga take kei o tatou aroaro ko te huarahi whakatakoto tiuti a te Kawanatanga, Kua whaaki atu ahau i te huarahi e haere ai ahau i runga i te pooti i tukuna i tera po. Otira ko ahau tonu tetahi o te tuatahi i kii ko taku i pai ai ko te tikanga whakangawari i te hoko, a kahore he mea i puta i runga i tenei korerotanga hei whakarereke i aku whakaaro, kei te mau tonu oku whakaaro ki taua huarahi no te mea heoi nei te mea e puta i runga i nga take arai e korerotia nei ko te woakaneke ake i nga utu o nga mea kotoa e hiahiatia ana e te tangata i roto o tenei Koroni. E te Tumuaki mehemea koia nei tona tikanga ka tou te mate ki ruuga ki te iwi. Ko te hunga e tino tau ai te mate ko te hunga e ora ana i runga. i ta ratou mahi. Ko te tikanga tiaki ki taku whakaaro he tikanga apo. Heoi nei tona pai i rongo ai ahau he tautoko i nga mahi o konei. He tika ano tena i runga i ona huarahi ano, erangi ka ora ena i runga i te mate o te hunga mahi, a ki te mea ma reira e neke ai te utu o nga mea e hiahiatia ana e te tangata ko te mea tika kaua tatou e tautoko i taua mahi tiaki i runga i tenei ahua o te Koroni, no te mea ka neke rawa ake te mate o te tangata. E whakaaturia mai ana te ahua o Meroponi me Merika e te hunga e tautoko aua i te mahi tiaki. E whakaaturia mai ana aua whenua kia ki ai he mea pai te tiaki i runga i to tatou ahua o enei rangi. E kitea ana e nga tangata takitahi e haere ana ki reira i te ora o era taone pera me Mereponi me Niu Aaka. Otira kihai rawa i uru mai tetahi whakaaro ki roto i a ratou e toia mai ana aua rawa i roto o nga pakete o te hunga powhara o te hunga mahi kahore nei e kitea notemea e noho mai ana ratou i nga whare o tua. Kahore te hunga powhara o era whenua e kitea e nga manuwhiri o tena rangi. E kitea ana te whai rawa o era whenua e aua Manuhiri no te mea e haere kau ana ratou ki nga wahi e nohia ana e te huuga whai rawa, i muri iho ka haere mai ki konei ka kauwhau haere he mea pai te tiaki i nga mahi me te tuku mai hei taiura ma ratou ko nga whenua kua kiia ake nei. Otira mehemea e wini ana a Mereponi tera ano etahi take ki taku mohio i wini ai taua whenua haunga nga mahi tiaki. Kihai taua whenua i wini i runga i te tikanga tiaki anake. Heoi mehemea kahore tetahi whenua e wiini i runga i te tikanga tiaki anake. heaha te take i tahuri ai tatou ki te whakaeke i tetahi mate ki runga i nga iwi o tenei Koroni ? Me whakaaro ratou e tatou. Ko te ingoa tonu, ko te tangi tonu o tera kupu o te Whakangawari i te hoko ehara ia i te i mea e haere ana aku whakaaro i runga i te tangi o taua kupu erangi ia ko tona tangi e whakaatu mai ana i te tipu me te ngawari haere o nga tikanga hoko. Ko nga whenua katoa i whakakore i nga Tiuti ko tona tukunga iho he tipu haere no nga mahi hoko katoa. Koia na oku whakaaro mo runga i tena take. Kihai au i mahara ki te whaikorero, erangi kihai i taea e au te pehi i te nui o aku korero mo runga i tenei mea i te Tiaki inahi. Na mo runga i te Tiuti Katama e tino whakaae ana ahau ki era rangatira e mea nei e kore e tino taea te Whakangawari i nga tikanga hoko katoa (ara) ki te whakaaetia e tatou ekore e taea e tatou te whakakore rawa i tenei mea i te taake, ko nga taake e taaketia nei tatou inaianei e tae ana ki te tekaumaono me te hawhe paiheneti, a na taua taake taimaha i mate ai tatou. Ko tenei he aha ta tatou i mea ai kia meatia. E mea ana tatou kia whakanekeake ano te taake ki runga i te iwi. Mehemea e mate ana te iwi i runga i enei taake e mana uti inaiauei, kahore e marama me pehea e whai rawa ai te iwi i runga i te whakanekenga ake o nga taake. Mehemea e riterite ana nga taake he taake tika hei whakahaere anake i nga mahi o te Koroni ko ahau tetahi ka whakaae ki taua taake (ara) ki te mea he tino hiahiatia ana. Otira ki te whakaekea e koutou he taake toimaha e kore nei e puta he painga ki te iwi nui tonu erangi hei whakawhiwhi i te hunga tokoiti anake, heoi ekore au e whakaae ki taua mahi Tiaki, no te mea heoi na no nga huhuatanga o tena mea o te Tiaki. Na mo runga i nga taake e hiahiatia ana, e tino whakaae ana ahau, ki taku mohio hoki kahore he mema i roto i tenei Whare ekore e whakaae e tika ana te hiahia kia whakanukuhia ake nga taake. Me kimi he moni i runga i tenei huarahi i runga page 30i tera ranei hei moni whakahaere i nga mahi a te korini (ara) hei whakaae i nga hua kihainei i hua mai. Na heoi nei te take hei whakatau ma te Whare me pehea e ea ai aua moni? Kua whiriwhiria ranei e te Kawanatanga i runga i ta ratou tukunga mai i enei tikanga nga tikanga tika hei whakaea i aua moni ? E rereke ana aku whakaaro i o ratou i runga i tena take. E rite ana oku whakaaro ki o etahi atu mema e mea nei tera ano etahi atu huarahi e taea ai te whakatere mai i te moni ko tetahi o aua huarahi ko nga kura, tena e taea te whakawhiwhi moni i runga i tena huarahi e ai te ki a te Pirimia. I runga i tana panuitanga i nga moni o te Koroni i haere aua korero i runga i te tu ahua tono ki te Whare kia whakaaetia kia nukukia ake nga tau o ia tamaiti e haere ana ki te kura, heoi ki te whakaaetia te whakanukuhanga o nga tau o nga tamariki ekore taua whakaaetanga e rereke i nga whakaaro o te Pirimia. I whakaritea a tatou kura e ia ki nga Kaari whakatupunga rakau a te iwi nui tonu, a i whakaaro ahau i runga i te ahua o ana korero i whakahe ia ki nga tau o nga tamariki e haere nei ki te kura inaianei, a tera e taea te tiaki etahi moni i runga i taua huarahi me etahi atu huarahi maha. Kahore he tikanga e korero tuaruatia ai tenei mea erangi e tino whakaae ana ahau ki nga korero a te mema mo Nepia. Kotahi nei te wahi o tana whaikorero i kore ai ahau e whakaae kua oti ake i a ahau te whakapuaki i tenei po. Ka patai ahau ki te Whare mehemea kua tukuna te tikanga Tiaki nei ki te aroaro o te iwi. Ki taku mohio kahore ano i tae. I mauria mai ano e te Kawanatanga o mua i tenei ta ratou huarahi taake, a whakahengia ana e tenei Whare e te hunga hoki e Kawana ana inaianei, no te mea he taumaha rawa a ratou tikanga. Na ratou ano i ki he taumaha rawa. Me te whakaara i te karanga me whakaiti haere te whakapau o nga moni. i runga ano ia i te tika —ma te whakaiti iho hoki e ora ai te Koroni. I whakamutua te Paremete a hoki ana nga mema Ha pootitia mai ano mo runga i taua take whakaiti nei i nga moni. Ki taku whakaaro ia kihai aua take Whakangawari Tiaki ranei i tino panuitia ki te iwi. Kihai aua take i waiho hei tino take panuitanga atu ki te iwi.

Ka oho mai tetahi mema ka mea— Ae.

Timi Kara.—Kahore au e mohio ki tena erangi me ki ake ahau he nui nga moni kua moumoutia i runga i nga whakahaere o tenei Koroni i naia tata nei, inahoki te raina Reriwe Nui o Aotearoa. I ata whakaritea te takotoranga o taua raina a pau ana nga moni e £300,000 e £400,000 ranei i te ruritanga o taua raina. I muri iho ka utua ano nga moni £10,000 mo te ruritanga i tetahi raina ana mo taua Reriwe (ara) hei kimi mehemea kahore he raina pai atu i to te tuatahi. Ka taku whakaaro he moumou rawa tena i te moni, he moumou rawa i te mea e aue ana kia whakaitia te paunga o nga moni. Ki taku whakaaro ko te mahi tika ma tatou he whakaiti i te tohnahatauga ki runga i te iwi, a ko taku kupu tenei i te mea kahore e whai hua a tatou reriwe me hoko. He aha te tukuna ai ki te Makete hoko ai kia mutu ai te mihi haere o nga moni i nga whakahaerenga. Ki taku whakaaro mehemea e riro mai ana te utu tika mo aua reriwe me hoko, kia mama ai nga toimahatanga o te iwi o Niu Tireni, ki te whakamamatia hoki nga kawenga tera e ngahau haere me te ora o nga mahi katoa. Ko oku whakaaro tenei mo runga i tenei take. Ekore ahau e whakaroa i te Whare no te mea kua oti noa ake te korero tenei take e nga mema kua tu ake nei i mua i ahau heoi he moumou taima te korero ano. Ki taku whakaaro me whakamutu tenei korero, me te tuku kia mahia tenei take e te Komiti kia ata whakahaerea takitahitia ai nga take. Ka mo runga i nga hunga e piri ana ki a ratou i roto i tenei Whare me ki ake au kahore a matou whakahe ki te Kawanatanga. E whakapai atu ana matou ki te Kawanatanga mo to ratou kaha ki te whakaiti haere i nga whakapaunga o nga moni. Otira i whakaturia ano tenei Kawanatanga i runga i te whakaaro tera ratou e awhina i nga hiahia o te iwi, ko te hiahia hoki o te iwi kia whakaitia haeretia te paunga o nga moni. Heoi nei te mea i rereke ai oku whakaaro i te Kawanatanga na runga i te take Tiaki nei. Otira tena no etahi atu mea hei whiriwhiringa ma tatou; tera ano etahi page 31take nunui e haere mai ana ki te aroaro o te Whare i mahara ai ahau tera e rite nga whakaaro o te Kawanatanga ki oku. Ko nga take Maori tetahi, ko te whakanohouoho tangata ki runga ki te whenua ko te whakatau i nga whenua o te Koroni. I runga i enei mea kahore e ruarua aku wkakaaro ki te ki tera te Kawanatanga mo ahau e mahi tahi i runga i te pai. Me taku tumanako atu kihai pea i oherere nga mema mo aku korero mo tetahi take i runga i te mea kua oti noa ake e ahau te whakaatu ki te Kawanatanga.

Taiwhanga. —E whakatika ake ana ahau ki te whakamarama i aku kupu. Kua ki ake nei ahua kia inahi e te Whare oku pohehetanga (ara) meheainea i puta pohehe tetahi kupu aku heoi nei hoki taku ki ekore e tau kia utua e te Koroni tetahi moni mo runga i taku whaikorero. Mehemea i he tenei kupu aku ka tono au ki te Whare kia murua tenei pohehe aku.