Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1886-1890

Turei, te 21 o Akuhata, 1888. — Nga Pire Maori

Turei, te 21 o Akuhata, 1888.
Nga Pire Maori.

Ko nga rangatira Maori, ko Paora Tuhaere, o Akarana, ko Wiremu Pomare, o Whangarei, me Hori Akuhata Tupaea, o Tauranga, i haere ake ki te aroaro o te Kaunihera kia rongona mai a ratou korero mo runga mo nga Pire Maori.

Te Tumuaki o te Kaunihera.—E te Harawira mau e ki atu ki nga rangatira Maori na, i Whakaae tonu atu tenei Kaunihera Honors ki ta ratou tono kia whakarongona a ratou korero i te aroaro page 9o tenei Kaunihera, a e tika ana kia korero mai ratou i o ratou whakaaro, a kaua ratou e awangawanga; kia mahara mai hoki ratoa tera e ata whakaarohia a ratou kupu e nga Mema e noho mai nei.

Paora Tuhaere.—E te Tumuaki tena koe e noho mai na i to nohoanga honore, tena koutou e nga Mema honore o tenei Kaunihera. Ka nui taku koa i au kua tukua mai nei ki te aroaro o tenei Kaunihera, ki konei whakapuaki atu ai i nga mate o toku iwi, i runga i te Pitihana a nga rangatira Maori kua tukua nei ki te aroaro o te Paramete; i whakaritea mai matou e to matou iwi kia haere mai ki konei whakaatu ai i to ratou mate mo runga mo enei take, ara, mo runga i nga Pire a te Kawanatanga kua tukua mai nei ki to koutou Kaunihera. I tahuri matou ki te tutaki i aua Ture kia kaua e whakahaerea e te Kawanatanga i roto i tenei tau, kihai i whakaaetia mai e te Kawanatanga ta matou tono. No naianei kua rongo matou kua tae mai aua Pire ki te Kaunihera nei, no reira matou i hiahia ai kia tae mai matou ki konei whakapuaki ai i o matou whakaaro mo runga mo aua take. E hiahia ana matou kia kaua e whakamana aua Pire inaianei engari me waiho marire ano, ka tuku atu ai Ha ata kite mai ra ano o matou hoa Maori, me te iwi katoa, kia ata kite nga taane nga wahine nga tamariki, me nga pouaru me nga pani, he taonga hoki a enei e pangia ana e enei Pire. E hara ta matou i te whakahe kuare mo enei Pire, engari he mea na matou kia ata mohio iho to matou iwi ki nga tikanga o roto. Kua puta noatu ta matou tono ki nga iwi o nga motu nei, kia haere ake ki te hui i te Tiriti o Waitangi i nga ra o Maihe e haere ake nei, kia hui ratou ki Waitangi ki te wahi i mahia mai ra ki reira te Tiriti o Waitangi; ko ta matou hiahia hoki kia tae ake te Kawanatanga ki reira, me mau mai hoki nga Pire nei ki reira, korero ai ki te aroaro o te iwi. Ki taku whakaaro ake mehemea ka paahitia nga Pire nei i runga i tenei ahua e mau nei, e.kore e whakaaetia mai e nga Maori, kaore hoki ratou i te mohio he pewhea ra nga tikanga o roto. E hara ta matou i te whakahe kore take, engari he tono na matou kia tukuna atu ki nga Maori kia ata kite ratou, kia taea ai e te Kawanatanga te whakariterite he tikanga. He maha noatu nga Ture kua mahia e te Kawanatanga mo runga mo nga Maori me o ratou whenua, na e wehi ana au mehemea ka whakamana enei Pire, tera e puta mai he rarurara i te Kawanatanga tau iho ai ki runga ki nga Maori me o ratou whenua. I tono mai ano te Kawanatanga i tera tau kia mahia mai e matou he Pire, a mahia mai ana; tukuna mai ana e matou ki te Kawanatanga, kaore hoki i whakaaetia kikia atu ana ki waho. I te wa i tonoa mai ai kia matou ki tonu atu matou ae, ka mahia atu e matou i runga ano i nga tikanga o te Tiriti o Waitanga, e ki nei taua tiriti ma matou ano e whakahaere o matou whenua, o matou mahinga ika me o matou tahuna pipi, me o matou ngaherehere, me o matou taonga katoa. Whakaaturia atu ana e au ki te Kawanatanga te Ture o te tau 1852, i hainatia ra e te Kuini i runga i te mana o tona Kuinitanga o Ingarani me ona atu wahi katoa. Ko te ingoa o taua Ture ko "Wikitoria Nama 72" rarangi 15, 16, 57, 58, 59, me te 71. E mea ana i aua rarangi ma nga Maori ano e whakahaere o ratou whenua, na inaianei e takahia ana e te Kawanatanga nga tikanga o taua Ture me nga tikanga o te Tiriti o Waitangi. Me ki atu ano au i ngawari ano te whakahaere a etahi Kawanatanga o mua mo nga Maori me o ratou whenua, tenei ano pea kei te whare nei e whakarongo mai ana etahi mema i uru ki aua Kawanatanga. I aua wa kaore i tahuri tonu ki te mahi Ture mo nga Maori, engari i waiho ma nga Maori ano e whakahaere o ratou taonga; heoi ano ta ratou he tiaki mai kia kaua e hokona nga whenua Maori e nga tangata noaiho nei. No enei tau ka tino taimaha ki runga ki nga Maori nga Ture e mahia mai ana e nga Kawanatanga o mua ake nei tae mai ki tenei Kawanatanga. E tono ana au inaianei kia tukua ki nga Komiti Maori te mana whakatau i nga take whenua Maori, heoi ano ma te Kawanatanga ko te whakamana mai i a ratou whakataunga. Tukuna mai ki au me toku iwi Maori te mana whakahaere i o matou whenua. A ki te hiahia au me toku iwi page 10ki te hoko atu i tetahi taha hei oranga mo matou, me whakaae mai kia hokona atu; a ki te hiahia au ki te reti i oku whenu maku ano e reti, maku ano e tango nga moni, kaua e hoatu ma tetahi atu tangata e whakahaere e tango nga moni. Na ko taku kupu whakamutunga tenei, ka tono atu au kia kaua e paahitia enei Pire, e kore hoki matou nga rangatira Maori e noho nei i Poneke e whakaae atu; engari ka tono atu ano kia tukua ki te hui Maori i Waitangi i nga ra o Maihe. Kati ra taku. E noho ra e te Tumuaki me nga Mema honore o te Kaunihera, ma te Atua e tuku iho he matauranga kia koutou.

Wiremu Pomare.—E te Tumuaki tena koe, koutou ko nga Mema honore o tenei Kaunihera, tena koutou. E kore au e korero roa atu ki to koutou Kaunihera honore, engari e hiahia ana au ki te tuarua atu i nga kupu a taku hoa kaumatua kua korero atu mei mo runga mo nga Pire kua tae mai nei ki to koutou Kaunihera e pa nei ki te iwi Maori. Me ata whakaaro mai koutou ki te inoi a nga rangatira Maori e noho nei i Poneke kua tukua atu nei ki to koutou aroaro. Ko te putake o ta ratou tono he mea kia tukuna atu enei Pire ki te hui Maori ka tu ki Waitangi a nga ra o Maehe, e tino hiahia ana matou kia haere ake te Pirimia me te Minita mo te taha Maori ki tau hui, hei reira whakamarama atu ai i nga tikanga o enei Pire ki nga Maori e noho huihui ana i reira, kia ahei ai hoki nga rangatira me te iwi Maori ki te whakaatu atu ki te Kawanatanga i o ratou hiahia mo runga mo a ratou whenua. Ko matou ko nga rangatira Maori e noho mei i Poneke, e inoi atu ana kia ata whakaaro mai koutou ki tenei tono a matou, kia puta ai he painga mo nga iwi e rua, mo nga Pakeha me nga Maori. Heoi ano ra aku kupu atu. E noho ra koutou.

Hori Akuhata Tupaea.—Tena koe e te Tumuaki, me koutou hoki nga mema honore o te Kaunihera e noho mai nei. Ka nui toku koa me toku pai mo to koutou whakaaetanga mai kia tae mai au ki te whaikorero ki te aroaro o te koutou Kaunihera honore. Kua tae mai matou ko aku hoa e tu nei, ki te whakaatu atu i te hiahia o nga rangatira Maori e noho nei i Poneke. E kore e roa taku korero atu kia koutou notemea hoki kua pau atu i aku hoa te whakaatu atu te nuinga o aku whakaaro, engari e whakaae atu ana au ki ta raua tono kia kaua e paahitia enei Pire, engari me tuku atu ki te hui i Waitangi i nga ra o Maihe e haere ake nei. Ka nui te pouri o nga rangatira Maori e noho nei i Poneke mo runga mo nga tikanga o nga Pire e korerotia nei. Ki ta matou titiro iho ki nga tikanga o aua Pire, e mahara ana matou tera matou e mate mehemea ka paahitia aua Pire i to ratou ahua e mau nei. Ka tono atu ano au kia kaua e paahitia aua Pire, engari me tuku atu ki taua hui i Waitangi. Kua pau katoa i aku hoa a matou korero, kati hoki maku. E noho ra.

Puta mai ana ki waho nga rangatira Maori.

Te Tumuaki.—I tae mai he wae ki au inanahi a etahi Maori, ko te mea tika pea me panui atu e au ki te Kaunihera. Koia nei:—

"Otaki.

"Ki te Tumuaki o te Kaunihera.

"E whakaae ana matou ki te Pire kua paahitia nei e te Whare Runanga. Mehemea ka tu atu nga rangatira ki te whakahe kaua e whakarongo atu kia ratou. Paahitia atu.

"Te Whera Rei Parewhanake.
"Ropata te Ao.
"Hohapa te Hana."

[Me etahi atu.]

Nga Pire Maori.

H. K. Taiaroa.—E kore au e tino kaha ki te korero atu mo runga mo nga tikanga o enei Pire, notemea hoki he maha rawa nga mea i tukua tahitia mai kia matou, a kaore hoki i roa te wa hei tirohanga iho i nga tikanga o rote. Tuatahi ko te Ture Arai mo te Hoko Tahae i nga Whenua Maori, tuarua ko te Ture Whenua Maori, tuatoru ko te Pire whakahaere i nga whenua Tuturu o nga Maori, tuawha ko te Pire Whakatikatika i te Ture Kooti Whenua Maori. Otira i mua atu i taku korerotanga i enei Pire me whaikupu ake au mo nga Rangatira Maori i tae mai nei ki te whaikorero mai ki te Kaunihera inakuanei. Kaore aku whakahe mo ta ratou tono kia waiho marire enei Pire kia tae atu ki te hui Maori i Maihe. No page 11muri tata tonu iho ka rongo atu au e panuitia mai ana te wae mai a etahi atu rangatira e tono mai ana kia hohoro te paahi i aua Pire. I te pootitanga mai o te Mema mo te Tairawhiti, i tukuna e ia tana kupu i roto i tera Whare, kia tu he Komiti he whiriwhiri mehemea ranei e tika ana kia whakaritea nga ture mo nga iwi e rua, tera pea i rongo ano nga Mema o tenei Whare ki taua kupu. Na i tera tau i tu he hui Maori ki Omaha, ki Waiomatatini ki Whanganui. Na i roto i aua hui i puta te kupu a nga Maori kia tukuna atu te mana ki nga Maori ma ratou ano e whakahaere a ratou whenua, kia mana ki te hoko ki te riihi ranei i runga i ta ratou i pai ai, i kite hoki au ki nga nupepa e ki ana i tae atu ano etahi Minita ki aua hui. I roto i te whaikorero a te Kawana i te tuwheratanga o te Paramete i ki ia kua tae inaianei ki te wa tika kia whakaritea nga ture mo nga iwi e rua mo nga Maori me nga Pakeha. E penei ana pea inaianei aua Pire, e mea ana te Kawanatanga kia tukuna atu ki te Komiti mo nga mea Maori e ka mutu te korerotanga tuarua. Mehemea kaore au i rongo atu i taua kupu kua tono atu au kia peratia. Tenei ano aku kupu whakatika e maharatia ana e au. Ko tetahi ko te rarangi e mea nei kia unuhia nga here. Ki taku mahara ko te mea tika me waiho ano i te Kawana te mana ki te wewete i nga here i runga i te tono a nga Maori. Mehemea ka peratia ka rite ano ki nga ture o mua kia tukuna atu he tono ki te Kawana e ka hiahiatia kia wetekia nga here. Ka whaikupu atu au inaianei mo nga Kaiwhakawa o te Kooti Whenua Maori. Ko taku hiahia kia whakaturia e te Kawanatanga ko nga tangata tika hei kaiwhakawa mo te Kooti. Ko etahi o nga kaiwhakawa kaore rawa i te mohio ki nga tikanga Maori, a koia nei tetahi o nga tino take i raruraru ai. I au e korero ana i enei take me whakahua atu au i te ingoa o te Mete. I mohio ia ki nga tikanga Maori, a i atu rapurapu ia i nga tikanga me nga take o nga taha e rua, kaore rawa i nui nga tono whakawa tuarua mo runga mo ana whakataunga. E tae ana ano au ki etahi o nga Kooti a ki taku titiro atu kaore i te mohio etahi o nga Kaiwhakawa ki nga tikanga Maori, kaore e mohio ki te titiro i nga korero. Tetahi hoki ko nga Kaiwhakahaere i nga keehi iroto i te Kooti. Ko etahi o aua kaiwhakahaere he Maori ano ko etahi he Pakeha a ko etahi he roia. Ko etahi o aua keehi e whakahaerea ana e te Kaiwhakamaori ko etahi e whakahaerea ana e etahi tangata e hara nei i te Kaiwnakamaori. Ko etahi o aua Kaiwhakamaori e mahi ana i nga keehi e utua ana ki te £5 ki te £6 i te ra. Na he nui ke atu enei i te utu mo te roia. Ki taku whakaaro me whaiwhakaaro te Kawanatanga mo runga mo tenei notemea hoki he nui rawa enei utu. He mea tika kia tukua atu he kupu ki nga Kaiwhakawa o te Kooti kia ata titiro ratou, notemea hoki ko ana kaiwhakahaere kei te whakaroa kei te nukunuku haere i nga keehi kia puta mai ai he utu kia ratou. Kei te mahara ano au i au e tu ana hei mema i mahia e tatou tetahi ture kia kaua nga roia e uru ki te Kooti notemea he nui rawa nga moni e tonoa ana e ratou mo ta ratou mahinga; na inaianei kei te mate nga Maori i nga Kaiwhakamaori e whakahaere ana i o ratou keehi. Koia nei te take i tautoko atu ai au i a Meiha Ropata i a ia i tono nei kia ata tupato te whiriwhiri i nga Kaiwhakamaori. Me mutu ikonei aku kupu mo runga mo enei Pire. I rongo au tera atu ano tetahi Pire e mahia mai ana e te Kawanatanga e haere tahi ana me enei Pire. E kore au e korero mo runga mo taua Pire, engari kua kite au kua tuku rawa nga nupepa i nga panui ki nga Maori kia utu i nga reiti. I te mea kaore ano kia mana noa nga Pire e mea nei kia ahei nga Maori ki te hoko i o ratou whenua kua timata rawa te panui a nga Kaunihera me nga Rori Poari kia utu reiti nga Maori. Ki taku mohio ka tukuna aua panui ki nga whenua, a ki te kore e utua nga reiti ka hokona nga whenua hei utu. E kore au e whakaroa i te Kaunihera, engari, kia tae nga Pire ki te Komiti Maori, kei reira au tirotiro ai i nga tikanga o nga rarangi o aua Pire, kei reira au tuku atu ai i aku kupu whakatikatika.

Meiha Ropata Wahawaha.— E hiahia ana au ki te whaikupu atu mo runga mo enei Pire, e kuare ana hoki au ki nga tikanga o aua Pire. Tetahi page 12he maha no nga Pire i tukua tahitia mai kia matou. Tetahi hoki he maha no nga kape o aua Pire i perehitia mai. I tukua mai ko tetahi i te tuatahi a ka ahua matatau iho ki nga tikanga, katahi ka kiia mai, e hara tena, nei ke te Pire tika. No reira i kore ai matou e matatau iho ki nga tikanga o nga Pire nei. Ka mahara matou kua tuturu ona tikanga katahi ka kitea iho kua whakarereketia katoatia nga tikanga. He maha noatu aku kape o nga tini ahua i tukua mai nei aua Pire ki au ki tonu te pouaka i toku whare. I roto i tetahi o aua Pire e takoto mai ra i roto i taku pouaka i kite au i tetahi rarangi e unu ana i te here o nga whenua Maori. Ki taku mohio tera ano pea taua rarangi kei roto i tenei Pire. Ko te rarangi tuarima o te Pire Whenua Maori e penei ana, "Ko nga pukapuka katoa e whakatuturu ana e whaitake ai ranei nga Maori ki tetahi whenua e mau ana he tikanga here kei roto, ka korerotia ka meingatia a muri atu nei ano kaore nga kupu here i uru ki roto ki au pukapuka." Ki taku titiro iho e hara tenei i te rarangi tika mo tenei Pire. Mehemea ka mahi taiapa te taugata hei taiapa i te mahinga kai kei kahaga e te poaka e te hipi ranei, a ki te tukitukia e ia te taiapa i te mea kua tupu ake te kai e kore e roa ka puta atu te poaka ka kainga katoatia nga kai. Ki taku mohio hoki mehemea ka unuhia nga here o nga whenua Maori e kore e roa kua puta mai nga kaihoko, a mate iho nga Maori, he iwi ahua kuare ano hoki te iwi Maori. Ka hoki ano aku kupu inainei mo ruaga mo te rarangi 4. Koia nei pea te whakahoki a te Kawanatanga i te mana whakahere a nga Maori i o ratou whenua, ara kia mana ratou ki te hoko i o ratou whenua, kia unuhia nga here. Mehemea koia nei te whakarite a te Kawanatanga i taua kupu, me whakahe atu au. Kaua hoki e tahuna te poro rakau ka hoatu ai ki nga Maori, kaua ranei e tahu i te rino kia wera ka hoatu ai ki te Maori kei pahuhu nga kiri o tona ringa ka wehi mai ia ano he ngarara. Engari mehemea ka tukuna atu e te Kawanatanga ki nga Maori te mana whakahaere i o ratou whenua katahi ka tika, engari kaua e ki ko enei rarangi e tuku ana i te mana ki nga Maori mo a ratou whenua. Ko te tikanga o tenei he tono atu ki nga Maori kia hoko i o ratou whenua. Mehemea ka tukua atu e te Kawanatanga aua mana i runga i te tuku rangatira katahi ka pai, ara mehemea i hoatu ano ki nga Maori te mana whakahaere i o ratou whenua, i runga i te huarahi tika. Ko tenei whare he whare rangatira, e kiia ana hoki nga mema he mema honore, he kupu tena mo te tangata rangatira. Kati ra pea aku kupu mo enei Pire engari ka tuku atu ano au i aku kupu whakatikatika i roto i te Komiti; engari me ata titiro ano au ki nga Pire nei kua moumou hoki taku mahi imahi nei au. I te tiro haere au i roto i nga Pire nei kia kite iho au mehemea ranei kua whakamana nga tikanga i oti mai i nga Maori i roto i nga hui i hui nei ki nga takiwa o tenei motu, kaore hoki i te kitea iho e au. Ko te kupu i mahia mai e nga Maori he kupu poto noaiho nei, kotahi tonu te kupu; ko te mea Pakeha nei he mea roa noatu. ko ta te Pakeha he huri tonu i nga kupu ka huri whakarunga ka huri whakararo ka whakawiri haere a ki noa te pukapuka. Kia koutou nei koia na te tikanga o te Pire, kia matou nei ki te Maori he whakahe manawa tena i o matou manawa. Kati ra pea taku.

Haterei, te 25 o Akuhata, 1888.
Pire Whenua Maori.

H. K. Taiaroa.—E hiahia ana au ki te whakaatu atu i tohu whakaaro mo runga mo te Pire Whenua Maori. Kua rereke noatu taua Pire i tona ahua o te tuatahi i tukua mai ai e tera Whare. I roto i te Pire o te tuatahi i kiia i roto me rite te mana o nga Maori ki te mana o etahi atu iwi e noho nei i raro i te mana o te Kuini. No naianei kua kite au kua patua aua kupu, kua whakahokia ano nga Maori ki to ratou ahua ano i mua atu o te putanga mai o Kapene Kuka. Kei te motuhake ano he tikanga mo nga Maori, kaore kau he kupu hei whakaatu mai kua rite to matou mana ki to etahi atu tangata e noho nei i raro i te maru o te Kuini. Ki taku mahara he mea mau mai tenei Pire hei painga mo etahi tangata me etahi kamupane e hoko ana i nga whenua Maori. Me whakaatu atu e au te take i whakahe ai page 13au i tenei Pire inaianei. Tetahi take i whakahe ai au ko te patunga i te kupu Maori i te rarangi whakamarama i te tikanga o taua kupu—ara mo nga tamariki a te hawhekaihe puta mai ana i te taha a Maori, kua patua taua kupu Maori, a kua waiho ko nga uri o te hawhekaihe ahakoa na te Maori na te Pakeha ranei. Ko te ingoa o tenei Pire he Pire Maori na kua rereke noatu inaianei kua tae rawa atu ki te hawhekaihe me o ratou uri e puta mai ana i te taha Pakeha a tae rawa atu ki te tino Pakehatanga. He tino take nui tenei ki nga Maori, e tino hiahia ana ratou kia mau tonu aua kupu i roto i te Pire. Me whakamarama atu e au te tikanga, me timata mai e au i te taenga tuatahitanga mai o nga Pakeha patu weera. Ko etahi o aua Pakeha patu weera i moe i nga wahine Maori, ko etahi o aua wahine he wahine takakau, ko etahi kua moe ano i a ratou taane Maori. Na i moe ratou i aua Pakeha e hara i te mea marena, engari i moe i runga i nga tikanga Maori, puta mai ana a ratou tamariki e huaina nei e tatou he hawhekaihe, engari i whakaaetia ano e nga Maori kia uru mai ki roto ki te iwi Maori. Ko etahi o aua wahine i moe i aua Pakeha i runga i nga tikanga Maori. Na no muri mai ka moe ano i te taane Maori ka marenatia i raro i nga tikanga hou i te taenga mai o te rongo pai. Na e patai atu ana au, ko ewhea nga tamariki e tika ana ki nga taonga o nga matua? Ko nga tamariki hawhekaihe ranei a nga Pakeha i moe ra i runga i nga tikanga Maori, ko nga tamariki ranei a aua wahine ano i marenatia ra i raro i nga ture Pakeha. E mea ana au ki te patua taua kupu ka tupu ake he raruraru. E whakahe ana hoki au ki te raranga 8 te mea hou nei ki nei e me kaua e pa atu tenei Pire ki nga whenua e whakahaerea ana e te Kaitiaki mo te Katoa. Mehemea ka whakaaetia kia ahei te hoko me te riihi i etahi atu whenua me pera ano hoki nga whenua e whakahaerea ana e te Kaitiaki mo te Katoa. He maha nga pitihana a te iwi kua tae mai, e whakahe ana i te whakahaere a te Kaitiaki mo te Katoa i aua rahui, e tino hiahia ana ratou kia whakahokia atu ma ratou ano e whakahaere. Ko enei ture e tino here rawa ana kia mau rawa ki te Kaitiaki mo te Katoa. Koia nei aku putake i tino whakahe ai au ki tenei Pire.

Pootitia ana te Pire, whakaaetia ana kia mana.

page 14