Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1886-1890

Wenerei, te 2 o Nowema,1887

Wenerei, te 2 o Nowema,1887.

Nga Peeke.

Hirini Taiwhanga.—I patai ki te Kaitiaki o nga moni o te Koroni mehemea kahore ke mana o te Kawanatanga i runga i nga Peeke e tuku noti nei i Niu Tireni? A mehemea e whai mana ana, mehemea ka tukuna mai e ratou tetahi Pire mo runga i taua mea? Ki tona whakaaro ke mea tika kia pataia tenei patai, i te mea hoki kua tau he mate nui ki nga tangata tokomaka i runga i te Pakarutanga o te Karakiko Peeke; a inaianei kua kite ia kahore e ahei te Peeke o Nui Tireni te utu i tetaki hua i runga i a ratou mahinga, I whakaaro ia he mea tika kia tukuna e ia tenei patai, he tokomaha hoki nga tangata o nga iwi e rua e whai paanga ana ki tenei mea.

Meiha Atikini.—Tana whakahoki, i mea kakorea ke mana o te Kawanatanga i runga i te tuku noti a nga Peeke o te koroni, he mea tuku hoki i raro i nga Ture o te Paremete. Kahore he whakaaro hanga Pire a te Kawanatanga kia riro ai i a ratou te mana wkakahaere i nga Peeke, e tika ana ano kihai i taea e te Peeke o Niu Tireni te utu i tetahi hua i runga a ratou mahi mo te hawe tau kua kori ake nei, a ki tana whakaaro i tika te mahi a te Peke kia kaua e utua he hua i te hawhe tau kua kori nei, e mahara ana hoki ia ma reira e whai moni ai te Peeke me te whakakaha i te Koroni.

Nga Kura.

Tame Parata.—I mea e te Tumuaki e hiahia ana ahau ki te whakapuaki i etahi kupu torutoru nei ki te whare mo runga i te tenei mea, ko te take i hiahia ai ahau ki te korero mo runga i tenei mea na te mea i korero nuitia e te iwi taua mea ki te aroaro o nga tangata i mea kia pootitia ratou hei mema, a he tokomaha o ratou i mea he nui rawa nga moni e whakapaua ana i runga i nga kura, a i mea hoki he take tenei me ata wkiriwhiri marire, kia tirohia ai mehemea ekore e taea te whakahoki iho nga moni. E tino wkakaae ana akau ki tenei ki kia tukuna enei mea ma tetahi Komiti e whiriwhiri kia whai wa ai te Whare mo te korero i te ripoata ina mauria mai e te Komiti, ki taku whakaaro he take nui tenei, a ko te mea tika me tino whiriwhiri rawa e nga mema. Ki taku whakaaro ka whakamana nga mema i to ratou pootitanga me ka tautoko i te wkakatunga o te Komiti, ekore hoki e ahei te ki kihai i korerotia tenei mea i to ratou pootitanga me te ki mai e te iwi he nui rawa nga moni e pau ana i runga i nga kura, a ko te mea tika me ata whiriwhiri marire. Tera pea e kiia mai e te iwi pooti kihai i whakamanaa nga korero i korero ai nga mema i to ratou pootitanga. Na mo runga i te menemana a te mema mo Kumara e whakaae tonu ana ahau e tautoko ana ahau i tana menemana (ara) tera wahi e pa ana ki te korero Paipera i roto i nga kura. Na ko te mea pai me tuku tenei mea ma page 15tetahi Komiti e whiriwhiri. I korero nuitia hoki i te mea e tuku ana nga korero mo nga pootitanga o muri nei.

HIRINI TAIWHANGA.—I mea i te tau 1867 i pahitia e te Paremete tetahi Ture mo te whakaako i nga Maori katoa, a he pehea tona tukunga iho. Ei taku mohio kahore rawa tetahi Kura Maori kotahi o Nui Tireni inaiauei e tirohia e tetahi Kaititiro kura. No reira ko nga moni e hoatu ana mo nga kura Maori kua moumau kautia. E hiahia ana ia kia pahitia tetahi Ture e tenei Whare hei whakaako i nga tamariki Maori. Ko tetahi tenei o nga take i haere ai ia ki Ingarangi otira i kiia e kore e taea e ratou te aha, a ko te mea pai me hoki ia ki te Kawanatanga o Nui Tireni heoi, hoki mai ana ia ki konei i te tau 1876 me te tono tonu mo tenei mea. I tae ia ki te Kawanatanga o era rangi heoi kihai i pahitia he Ture a hanga ana e ia he Pire hei whakatikatika i te Ture Kura Maori 1867 a rukea ana ki tahaki e te Hiana. E mea ia me kaua nga Maori e whakaakona, no te mea kua nui rawa to ratou whakaakoranga i naianei, ki tana whakaaro he mea pouri rawa ki te titiro i nga tamariki Maori e haerere matauranga kore ana me o ratou whenua e kainga ana e nga mango kai whenua.

Tame Parata.—I mea, me whai kupu ia mo runga i tenei menemana e meatia nei kia whakaurua. E whakahe ana ia ki te korero a te mema mo te Takiwa Maori Whakararo i aia e ki nei ko nga moni kua hoatu mo runga i nga kura Maori kua moumoutia kua rukea ki te moana. Ki tana mohio kei te poka ke i ta taua mema e korero nei. He tika ano pea kei te pera te mahi i nga kura Maori o Aotearoa. Erangi kahore i pera ki nga kura o te Waipounamu. I haere ana korero i runga i i tona matauranga me tana ki kei te nui te painga e riro ana i nga tamariki Maori i roto i aua kura, mehemea e titiro ana nga mema ki nga ripoata a nga Kaititiro o nga kura Maori o te Waipounamu tera ratou e kite he tika ana korero he nui te painga e riro mai ana i nga tamariki Maori i roto i aua kura, me whakahua ia ki te kura i Waikouaiti otira tera ano etahi knra kei nga kainga Maori me etahi atu wahi No te tau 1874 i tae ai ia ki Poneke ki te patai atu ki te Kawanatanga kia whakaturia he kura ki Waikouaiti, he tika ano ia i whakahe nga Maori i taua wa kia whakaturia he kura ki reira, otira i titiro ia ki nga wa e haere ake nei a i mana tana tohe kia ratou tera e nui te pai e puta ki nga Maori i runga i te whakatu i te whare kura, i muri iho ka whakaturia he kura ki reira, ko tona tukunga iho nui atu te pai, he maha nga tamariki i runga i te nui o to ratou matauranga kua uru inaianei ki nga tini Tari me te whaioranga mo ratou, ko etahi o nga tamariki i roto i aua kura kua pahi i te tanata tuaono, No reira i kaha ai ia ki te ki he nui te painga kua riro mai i nga tamariki e haere ana ki nga kura i Waikouaiti, Kaiapoi, me etahi atu wahi i te Waipounamu, Ekore e ahei i aia te ki kei te he te korero a te mema mo te Takiwa Maori Whakaaro, Erangi ko ana korero mo te taha ki te Waipounamu i tika tonu ana tautoko ia i te Meneniana a te mema mo Awana, notemea he mea tika kia tirohia te mahi a aua kura me nga moni e pau ana, erangi e whakahe ana ia ki te ki nei kei te moumoutia nga moni e tukuna ana mo runga i nga kura Maori, E tino mohio ana ia e whai hua ana nga moni e tuku ana mo nga kura Maori o te Waipounamu.

Hirini Taiwhanga.—I mea E te Tumuaki, i runga i te tautoko i tenei menemana me te whakatika i taku e korero nei, ahakoa kahore au e tautokona e te mema mo te Takiwa Maori o te Waipounamu, me ki au tenei tetahi tangata kei konei kei te hanga pitihana au mana, ko tona ingoa ko Horomona Patu i haere mai ia i te Waipounamu. Na Mehemea he nui te akonga i nga Maori o te Waipounamu e kore taua koroheke e haere mai ki au kia hanga he pitihana mana. No reira ahau i whakaaro ai kua tika aku korero i korero ai ki te Whare, ara kahore he whakaakoranga pai mo nga Maori. He tika ano pea he pai te whakaakoranga o nga hawhe-kaihe i te kainga o taua mema, mo etahi atu hawhe-kaihe pea e whakaakona ana pera tia ana. Ekore au e whai kupu mo runga i tena otira kahore he whakaakoranga mo nga Maori. I page 16ki mai tenei tangata powhara kua pau katoa ana rawa i mahia e ia, na ahakoa ko ia tetahi o nga tangata whai whenua i mua i te Waipounamu kua kore rawa ana rawa inaianei. No reira ka tukuna e ahau tana pitihana ki te Whare apopo kia kitea ai kahore he Maori i whakaakona e akei i a ia te hanga i tetahi pitihana kia pai ai te tuku ki te Whare.

A wkakaaetia ana te menemana.

Whenua Maori.

Hirini Taiwhanga.—I runga i te tukunga i te motini e mau ana ki tona ingoa i mea i tukuna e ia tana motini, noternea he maha nga Maori e whai kupa aua mo runga i o ratou whenua, a he maha nga pitihana e tukuna ana e ia mo runga i taua take, no reira i hiahia ai ia kia mohio ko ehea mema e tino whai paanga ana ki nga whenua Maori, a ko tana i hiahia ai kia kaua te Kawanatanga e whakahe ki tana motini. Heoi tukua ana te motini mo tenei tono (1) Kia whakatakotoria ki runga i te tepu o te Whare tetahi pukapuka whakaatu i nga ingoa o nga mema katoa o te Paramete i whai panga moni ki nga whenua Maori i runga i te hoko i te riihi ranei. (2) Tuarua kia whakatakotoria tetahi pukapuka whakaatu i te rnaka o nga kamupani tuku moni nama me nga Peeke kua tuku moni i runga i nga riihi o nga whenua Maori o ia ahua i Aotearoa i te Waipounamu ranei; me te ingoa o nga tangata e whai hea ana i roto i aua hunga. (Na Taiwhanga.)

Meiha Atikini— I mea, e whakaaro ana ia ko te mea pai ma taua mema me unu i taua motini me te whiriwhiri mai ano. Ta te mea e kore rawa e taea e te Kawanatanga te tuku mai i aua pukapuka e tonoa nei. Kahore hoki he huarahi e taea ai te ki atu ki nga mema ko wai o ratou i pa ki nga whenua Maori i pehea ranei te nui o ta ratou paanga ki aua whenua. Tera ano pea e taea te kimi haere i roto i nga pukapuka rehita i nga ingoa o nga mema i hoko i riihi ranei, Otira he nui nga moni e pau i runga i taua kimihanga, ko tetahi e kore pea te whare e whakaae kia whakapaua nga moni i runga i taua kimihanga. Heoi te huarahi e riro mai ai nga ingoa e tonoa nei me tuku e nga kai kimi tetahi pukapuka ki Ingarangi ki Kotarana me Airana hoki, ki tana whakaaro he mea tika kia whiriwhiria mai ano taua motini, ta te mea ekore rawa e taea te matanranga e tonoa nei e te mema na (are) kia ahua rite ki taua i tono ai, Heoi ka whakawhirinaki tona ahau ki taua mema kia unuhia tana motini.

Hoani Taipua.—I mea, kihai ia i mahara kei te tika te whakahaere o te mahi a te rangatira na kia riro mai ai te matauranga e kimihia nei e ia, kihai ia i tono ki te wahi tika, Mehemea i motini kia tukuna mai tetahi pukapuka whakaatu i te maha o nga moni a te Kawanatanga i pau i te hokonga i nga whenua Maori, Tera pea e taaa e te Kawanatanga te tuku mai, Mehemea kua riro mai i te rangatira nei nga ingoa o enei Kamupani kua taea e ia te tuku mai i nga pukapuka e tonoa nei, Ki taku whakaaro kei te kimi te rangatira nei i nga mea ngaro, Ki taku mohio ko te mahi a nga Whakawairuarua he whakatakoto i o ratou ringa ki runga i te tepu me te tuku patai kia huahia mai nga mea ngaro kia ratou, a ki te tono taku hoa mema ki aua whakawairuarua tera pea e riro mai i a ia tana e tono nei, ki te kore ka uaua rawa te rironga mai o te matauranga e tonoa nei e ia, Pai kau ki au me ka tukuna nga pukapuka e tonoa nei, tera pea e taea e te rangatira nei te tuku mai, Ka koa ahau mehemea ka tukuna mai tetahi whakamaramatanga ki te Whare mo runga i tenei mea.

Hirini Taiwhanga.—I mea ki tona whakaaro kaihai i tika te whakamaramatanga o nga korero a Taipua, e te Kaiwhakamaori ko te take i tuku ai ia i tenei motini he nui no te mate e pa ana ki nga Maori i runga i te mahi whakahaere a nga kamupani nei me nga peeke i runga i o ratou whenua, na konei ia i tuku mai ai i tenei motini; I whakahe te Minita Maori o muri nei ki te pire, erangi kua paahitia te Ture Whakahaere Whenua Maori a ka penei tonu tona mana, haunga ia te rarangi 12 e tuku nei i te mana ki te Kawanatanga ki te hook i nga whenua Maori, ka whakaae ia ki te tikanga a te mema o Timaru, a ka unu page 17i te motini kia tukuna mai i runga i tetahi ahua ke.

Heoi unuhia ana te motini.

Pire Hohipera Atawhai
Rawakore.

Hirinitaiwanga.—I mea kahore e marama ki aia te pooti ki tetahi taha ranei, ki tona whakaaro kahore he Maori kotahi i roto i nga Hohipera i Niu Tireni, no te mea kahore nga Maori e pai ki te haere ki aua Hohipera, e mohio ana ia he maha nga Maori turoro i mua i roto i te Hohipera kua puta mai ki waho mateai. E kore e ahei i aia te pooti ki tetahi taha ki tetahi taha ranei, no te mea i te haerenga o tetahi hunga kia kite i te Minita Maori i tera rangi, i kiia atu e tetahi o nga rangatira Maori ki aia e rite ana nga Ture e pahitia ana e te Paremete ki tetahi iniarapa e taea ana te kukunme e te Kawanatanga ki ia wahi ki ia wahi, no reira kahore e taea e ia te mea hei tewhea taha ranei o tenei Pire pooti ai ia.

Pire Mahi Roia.

Hirini Taiwhanga.—I mea ka koa ia ki te tautoko i tenei Pire mehemea he maha atu ana pooti ka tukuna katoatia mo tenei Pire, ko te Ture e mana nei i naianei he mea hanga, ki nga reo Roma Kiriki rne te reo Hiperu, a kahore e taea e te huga rawakore me nga Maori rawakore te wkakahaere i a ratou keehi i roto i te Kooti Hupirimi, kua ki mai etahi o nga mema me korero Maori ahau ki te Ware no te mea kahore ahau e mohio ki te korero pakeha. Ko taku kupu atu tenei kia ratou e korero ana ahau i runga i taku i mohio ai ki te reo pakeha, ki taku whakaaro he korero pakeha marama noa iho nga korero o tenei Pire a e mohio ana ahau ki nga korero o roto, I roto i nga tau kua hori ake aei, i kiia mai ki ahau ki te whakahau ahu i tetahi roia tera e riro mai te £1000 i au a whakahaua aua e ahau a Pawnru, i tukuna e ahau tetahi patai ki te Kawanatanga mo taua tangata i era rangi kia whakahokia mai ia otira i ki mai te Kawanatanga ekore e taea e ratou te whakahoki mai. Mehemea kua paahi noa atu tenei Pire kore ahau e whakahou i taua tangata. Erangi maku tonu

e korero i taku keehi ki te aroaro o te Kooti me te riro mai pea o te £1000 i ahau, inaianei kua riro katoa aku moni a kore ake e puta mai etahi o aua moni ki an e whakahe ana nga roia ki tenei Pire no te mea ekore ratou e whai mahi koia nei te take i whakahe ai ratou.

Hoani Taipua.— A mea e te Tumuaki ka tautoko ahau i tenei Pire, ko te take i tautoko ai ahau, ka maha nga tau i mauria mai ai e te Mema mo Akarana e Ta Hori Kerei i tenei Pire ki te Whare na ahakoa e rereke ana te whakaaro o etahi mema mo runga i tenei Pire, ki taku whakaaro he Pire pai kia pahitia a ki te kitea etatou e he ana etahi wahi ka ahei auo e tatou te whakauru i etahi menemana me te whakatikatika hoki E pa aua tenei Pire ki nga Maori, me penei taku whakainararna atu I mua i te wa e iti ana nga whare hoko i tenei Taone he nui te utu i tonoa mo a ratou taonga a ka nui haere nga toa ka iti haere te utu heoi e mahara ana ahau mehemea ka maha nga roia ka iti haere te utu mo ta ratou mahi. Ka tautoko ahau i tenei Pire no te mea e mahara ana ahau ki te paahi tenei Pire tera e iti te utu mo te mahinga a nga roia i a matou Tiiti. Ki toku mohio hoki ki te paahi tenei Pire ka tahi ka ahei taku hoa te mema mo te Takiwa Maori Whakararo te tu hei roia.

Tame Parata.—E te Tumuaki ka tautoko ahau i te korerotanga tua rua o tenei Pire, I tautoko ano hoki ahau i te mauranga e te rangatira nei i tenei Pire i te tau 1886 otira no te tukunga o te Pire ki te Komiti nui atu te raruraru i whakaarahia mai e nga roia mema o tenei Whare e te mema hoki nana i mau mai i te Pire na reira i kore ai e paahi hei Ture, ki taku whakaaro he Pire pai tenei no te mea e whakapuare ana i te huarahi ki etahi tangata tokomaha i whanau ki Niu Tirene. E whakatipu ana hoki i tetahi mahi hou ma nga taitama pakeha Maori hoki o te koroni, he aha te pai kia ako nga Maori i te matauranga mehemea kahore ratou e uru ki tetahi mahi penei. He maha nga tamariki o te iwi Maori e pahi ana i nga kura a ka haere ki te Kareti i Te Aute. Ki te paahi tenei Pire ka tahi ka kaha nga matua ki te tono i a ratou tarnariki ki page 18te mahi i tera mahi, Ka toru nga tau i mauria mai ai tenei Pire ki te aroaro o te Whare, a ki taku whakaaro me whakakoa tatou ki te mema nana i mau mai i tenei Pire kia ahei ai te paahi i taua pire kia ahei ai hoki tatou te titiro mehemea he Pire pai he pewhea ranei, Ki te paahi ekore e whai tikanga kia haere nga taitama ki Ingarangi ki te ako i te Ture, Ka taea e ratou te ako i konei me te tu hoki hei roia. Ki taku whakaaro he mea tika kia awhina tatou i nga tamariki e tupu ake nei. E koa ana ahau i te mea e kite ana ahau i te maha o nga mema i roto i tenei Whare i whanau ki Niu Tireni, ki taku whakaaro he mea tika kia uru mai nga tangata i whanau ki Niu Tirini ki roto i te Paremete ki te whakahaere i nga mea o te Koroni, koa ana ahau i taku kitenga i te maha o nga mema i whanau ki Niu Tireni e noho nei i roto i tenei Whare. Ekore au e whakaroa i te Whare erangi ka tautoko ahau i tenei Pire.