Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1886-1890

Taite, te l5 o Tihema, 1887

Taite, te l5 o Tihema, 1887.

Ripoata A Te Komiti Maori Mo Te Tono Whakawa Tuatoru Mo Porangahau I Runga I Te Pitihana A Te Teira Tiakitai

Hoani Taipua.—I mea kua tino page 38whiriwhiria e te Komiti Maori tenei take. I te whakawakanga tuatahi i whakataua tetahi wahi o taua whenua ki tetahi hunga i runga i to ratou mana, otira i whakarereketia te whakataunga tuatahi e te whakataunga tuarua. Na, te rereke o aua whakataunga i meatia ai kia whakawakia ano taua whenua. I tae mai ano hoki te Tumuaki o te Kooti Whenua Maori ki te aroaro o te Komiti. I patai atu ahau ki a ia, kahore ia e mohio kua wkakawakia tetahi atu poraka a kua whakataua kia Renata Kawepo i runga i te take mana, ki mai ana ae e tika ana, me tana ki mai i pera ano te whakatau a etahi atu kooti. I whakaae ano a Te Make he take mana ano te take mana ara, ki te mea e haere ana te mana i runga i te noho tonu i runga i te whenua. Ki te kore e noho i runga i te whenua kahore taua mana e tika. Na konei te Komiti i whakaaro ai e tika ana kia whakaaetia te whakawa tuatoru, a he mea tika kia whakaaetia kia rua kia toru nga whakawakanga. Mehemea e nunui ana nga poraka, i whakaturia hoki tetahi tauira penei i te whakawakanga mo Hauturu; akuanei he poraka iti taua poraka kihai rawa i rite ki tenei te rahi. E whakapai ana ahau ki te mahi a te Komiti mo nga mea Maori (ara) i runga i ta ratou kini i nga mate o te hunga e pitihana mai ana me to ratou kimi i te ora mo ratou. E whakaaro ana ahau mehemea e araia ana nga tono a nga Maori mo nga whakawa tuarua, tera e tahuri ratou ki te whawhai i waenga i a ratou ano. Inahoki i te whakakorenga o te whakawa tuarua mo te Maungatautari Poraka i tahuri nga Maori ki te mau pu, me te hanga pa a na te rangi marie o nga rangatira i kore ai e ara he pakanga mo runga i taua whenua. E aroha ana ahau ki nga Maori e haere mai nei ki te tono i tetahi ora mo ratou i tenei Whare, kahore au e mohio ki te whakahe a te mema mo Waitotara. Ki taku mohio kihai ia i whakahe i runga i tetahi take ana ake ko au ia e mea ana ahau me tautoko te Whare i te ripoata a te Komiti. Ki taku whakaaro ko te mea pai ma nga Maori ko te Tumuaki tonu te Tiati hei Tiati mo nga whakawa tuatoru. Kua rongo au he nui te raruraru i puta i runga i te whakawakanga a tetahi o nga Tiati i Taupo ara a te Tiati e noho tuturu ana i reira. A e mohiotia ana he tangata tauhou ia ki era mahi a tera te Whare e rongo i tetahi atu raruraru a mua ake nei.

Hirini Taiwhanga.—I mea na enei tu mahi i amuamu ai nga Maori katoa o Niu Tireni, a ko te mea tika ma nga Maori me Tiati Maori me Roia Maori hei Kaiwhakawa ma ratau. No te mea kahore nga Tiati me nga Roia Pakeha i mohio ki nga ritenga me nga tikanga Maori ara ki nga whenua i tukuna mai e o rnatou tupuna. Ki taku mohio i runga i nga mahi o mua ake nei he mea pai ma nga Rangatira o Nui Tireni kia whiwhi ki tetahi Kooti ake ma ratou, kei te aroaro o te Whare tetahi Pire hei whakahaere i tetahi tikanga e mana ai nga rangatira Maori ki te whakahaere i o ratou whenua me te whakatu i a ratou Komiti ma reira pea e kore ai e whai kupu te mema mo Waitotara mo runga i nga tono whakawa tuarua.

Timi Kara.—I mea kahore au e pai ki te tikanga e meatia nei kia kaua nga Maori e tono whakawa tuarua i runga i nga whakataunga a te Kooti Whenua Maori, mehemea he mana to ratou kia tono ki te Kooti Hupirimi kua kore pea ratou e tono mai ki tenei Whare. A i te mea heoi nei te Kooti hei tononga ma ratou, kahore e tika kia araia ratou i te Whare i te kimi i tetahi ora mo ratou, mehemea he moni ta te Pakeha e tae ana ki te 5 ki te £10 ranei ka ahei ratou te tono whakawa tuarua, a he aha te take i kore ai nga keehi e tae nei nga moni ki te rau o nga mano i kore ai e tukuna he whakawa tuarua ki nga Maori kia ata kimihia ai o ratou take. E mohio ana ahau ki tenei keehi, ekore ahau e whakapuaki i tetahi kupu whakahe mo runga i te whakataunga a nga Tiati ta te mea e whakaaro ana ahau i tukuna te whakataunga a ia Tiati i runga i te whakaaro e whakatau tika ana ratou. Ki taku whakaaro kahore e tika kia puta tetahi kupu whakapae ki nga Tiati. I mea te mema mo Waitotara ki tana whakaaro ekore e tika kia whiriwhiria nga whakataunga a nga Tiati o te Kooti Whenua Maori, mehemea kahore e tika kia whiriwhiria a ratou whakataunga he aha te take i page 39whiriwhiria ai nga whakataunga a te taha tokomaha o te Komiti o te Whare.

Hoani Taipua.—E hiahia ana ahau ki te whakahoki kupu mo runga i nga koreo a te mema mo Whanganui i mea nei kia whakahokia te ripoata ki te Komiti, Mehemea e whakahokia ana me whakahoki ki nga mema kihai i tae mai ki te Komiti i te wa e korero tia ana taua keehi e te Komiti, a ko te mea tika me pooti he Tiamana hou mo te Komiti, Mehemea e whakahokia ana kia whiriwhiria mai e nga tangata nana i whiriwhiri i te tuatahi ka pera ano ta ratou whakatauga me te tuatahi, heoi mehemea ka tohe te Whare kia whiriwhiria ano taua mea e nga mema o te Komiti nana i whiriwhiri i te tuatahi erangi me tuku hoki e te Whare he mana ki aua mema kia whakawakia tuaruatia taua keehi me te tuku i ta ratou whakatau mo runga i taua whenua, ki te kore he moumou whakahoki i te ripoata kia whiriwhiria mai ano.

Tame Parata.—Mei kore tenei mea e mauria mai ki te aroaro o te Whare nei kua kore ahau e whai kupu. Otira i te mea kua mauria mai me whakamarama atu e ahau aku korero mo runga i taua mea. E whakaae ana ahau ki ta te mema mo Waitotara ara kia whakahaerea tetahi tikanga mo nga keehi e rite ana ki enei. I penei ano te ahua o tetahi pitihana i tukuna mai ki te Komiti mo te Waipiro Poraka a i pera ano te whakataunga a te Komiti. Kaore aku whakahe ki te ripoata, erangi i mahara ahau me rite tonu te whakataunga mo aua keehi. Kua tuturu taku whakaaro me hanga tetahi Ture hei whakahaere mo nga take katoa e rite ana ki tenei. He maha nga Maori e haere mai ana ki tenei Whare kia whakaorangia o ratou mate, otira, kaore rawa he mana o tenei Whare ki te whakahaere i aua take, notemea kahore he Ture hei whakahaere.

Timi Kara.—I tono i mua te whakataunga o tenei mea kia tukuna tetahi pitihana a Henare Matua me etahi atu e inoi ana kia whakawakia tuaruatia, te wehewehenga o te Porangahau Poraka.

Haterei, te 17 o Tihema, 1887.
Tawhiao.

Hoani Taipua.—I patai ki te Kawanatanga kei te pewhea te takoto o nga whenua i whakaritea ra e te Karauna mo Tawhio me etahi atu maori i uru nei ki te whawhai; kei te watea ano ranei aua whenua? E hiahia ana ahau kia mohio atu au kei te pewhea te takoto o nga whenua i wehea nei e nga Kawanatanga o mua i te takiwa o Waikato. I rongo au e meatia ana kia whakaritea etahi whenua Karauna i Waikato ma Tawhiao ma. E hiahia ana ahau kia whakaaturia mai e te Kawanatanga te tikanga o aua whenua kia marama ai. Me mahara ano hoki kaore a Tawhiao i te noho wehe mai i te Kawanatanga engari kei te noho i raro i te ture penei me etahi Maori nei ano, e hara hoki i a Tawhiao nana tera whawhai, e hara i a ia te he, engari na te iwi. Mehemea nana ake taua whawhai ka tika kia tupato te Kawanatanga, otira na te iwi ke tera mahi, kaore he take e awangawanga ai te Kawanatanga, a ki te marama ia te Kawanatanga ki te aroha ki tona iwi katahi ka pai. I nui atu te mahi kino a Te Kooti me te mate i puta mai i ana mahi, na kua arohatia nei ia e te Kawanatanga kua hoatu hoki he whenua mana. Titiro ki te nui o te raruraru i puta mai i ana mahi, kua hoatu nei e te Kawanatanga he whenua mana, he mea tika rawa kia arohatia a Tawhiao. Na tenei whare i mahi te Ture Muru Hara, murua ana nga hara o nga Maori i hapai pu, na e mea ana au kia aroha te Kawanatanga kia Tawhiao.

Te Mitirihana.—I wehea ano he whenua mo nga Maori i uru ki te whawhai i Waikato; engari kua kore noatu te mana o "Te Ture Whenua Raupatu o Waikato" na tera hoki i whakarite aua whenua ma nga Maori, ko aua whenua kei te tukuna inaianei mo etahi atu huarahi. Mehemea ka tono mai a Tawhiao me tona iwi ki te Kawanatatanga ka ata whakaarohia paitia ta ratou tono.

Kekeno.

Tame Parata.—I patai ki te Kawanatanga, mehemea ranei e kore e taea te whakarereke i nga tikanga mo nga Kekeno kia taea ai te whakapuare i page 40tenei tau e haere ake nei? Kua tae mai te waea o Invercargill e mea ana e rua nga kaipuke kua rere ki te moana ki te patu kekeno. Kei te he tenei i ta te ture kaore e pai kia tukuna enei tu mahi. He mahi tenei e pa nui ana ki nga Maori, engari na tenei ture e mana nei i arai ta ratou mahi. I whakahe tonu au i te arainga i nga Maori natemea hoki no o ratou tupuna mai to ratou tika ki aua mahi. I mua kaore nga Maori e patu kekeno i nga marama kati, engari i tatari marire ki tona takiwa. No mnri nei ka mahia he ture e nga pakeha mo aua mea, ka tahi ka kitea ko te iwi e takahi ana i te ture ko te iwi ano nana i mahi aua ture. He mea tika inaianei kia mahia etahi ritenga, no reira au i tono ai kia ata whakaarohia e te Kawanatanga, kia mahia mai hoki etahi ture mo runga mo aua mahi. E hiahia ana au kia mahia mai e te Kawanatanga i mua mai i nga marama puare e haere ake nei.

Te Piha.—Kei te mohio te Kawanatanga ki ta te mema e korero mai na, ara ki te putanga o nga kaipuke e rua ki te mahi tahae pea ki te aha ranei, ma te Kawanatanga e mahi he tikanga hei arai i te mahi tahae pera. Ki te mahara a te Kawanatanga he mahi tikanga nui rawa mo Niu Tireni te mahi kekeno, a ka whakaritea etahi tikanga hei arai i te mahi tahae. Ka rere te tima a te Kawanatanga te Tera i tenei ra, a ka kiia atu kia titiro haere i aua kaipuke. Kia mohio mai ra te mema na ka mahara tonu te Kawanatanga ka tupato tonu hoki mo aua mea.

Moni O Te Koroni.

Timi Kara.—E whakatika ana ahau i nga kupu a te Mema mo Rangitikei ara e mahara ana au kua tae ki tona wa tika inaianei kia whakarereketia te mahi hoko whenua Maori a te Kawanatanga. He nui rawa nga utu o nga Apiha hoko whenua a te Kawanatanga kua mutu ake nei, me ta ratou whakarite i etahi atu tangata ke hei hoa mo aua Apiha i runga i te utu nui hoki. Ki taku mohio i runga i te hoko o te Waimarino Poraka i utua te £3,000—ki te tangata nana i whakahoa te Apiha hoko whenua. I he rawa te whakahaere i aua mahi, na e hiahia ana au kia puta mai te kupu a te Kawanatanga ka ata tupato ratou i nga ra e haere ake nei i runga i aua tu mahi.

Hoani Taipua.—Ki taku whakaaro me mutu te hoko whenua Maori a te Kawanatanga, me tatari kia mahia tetahi Ture pai. Kei te iti rawa nga moni a te Kawanatanga inaianei no reira ka iti rawa te moni e puta ki nga Maori mo a ratou whenua. Ki taku mohio i hokona te Waimarino Poraka mo te tahi hereni me te hikipene mo te eka, na i te mea kaore he moni katahi ka iti rawa iho te utu inaianei. Tetahi hoki kei te raruraru nga whenua Maori i te takiwa o Taupo. I mahia hetia etahi o nga Maori o taua takiwa whakataua ana nga whenua ki te hunga take tika; kua tono hoki etahi Maori kia whakawa tuaruatia o ratou take. Ki taku whakaaro me kaua te Kawanatanga e hoko whenua i mua mai o tera huinga o te Paremete; na i te mea kaore au i te marama ki te nui o nga moni e meatia nei mo taua mahi ka pooti ahau ki whakakorea atu aua moni.

Hoani Taipua.—E mea ana ano au kia kaua e whakapaua aua moni ki te takiwa o Taupo notemea hoki tenei etahi rangatira o reira kei Poneke nei kua tae ki te Minita mo te taha Maori ki te tono whakawa tuarua. Me ata tatari te Kawanatanga i mua i ta ratou whakaotinga i nga hoko i te takiwa o Taupo. Kua rongo au kua kiia atu etahi wahine kia hoko i nga wahi pai o aua whenua. E haere ana aua mahi i runga i te 21 o nga rarangi o Te Ture Whakahaere Whenua Maori, ara te rarangi e mea nei e ahei ana tetahi tangata whaitake ki te hoko i te whenua o etahi atu tangata whaitake. I te pera nga mahi i te takiwa o Taupo, na e tono ana ahau kia ata tatari te Kawanatanga i mua i te whakaotinga i aua hoko, kia kirmihia hoki he ora mo te hunga i mate i aua mahi.

Moni Utu Tangata Mai I Tawahi.

Hirini Taiwhanga.—Kaore au i te mohio ki te take i whakahe ai nga Mema pakeha mo enei moni. Mehemea ka puta nui mai te tangata ka nui haere ake nga moni e puta mai ana ki te Kawanatanga, tetahi hoki mehemea e riro mai ana he tangata tika ka nui haere page 41hoki te utu whenua ma tera e ora haere ai nga mea katoa. Mehemea kei nga Maori ano te mana whakahaere i o ratou nei whenua ka hohoro tonu ta ratou nama moni hei uta tangata mai ki tenei whenua, notemea e kite ana ratou ma tera e nui ai nga utu mo a ratou whenua, engari ko te iwi pakeha kaore pea i te kite i te tika o tenei kupu.