Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1886-1890

Wenerei, te 8 o Hune,1887. — Pire Rahui Maori Te Waipounamu

Wenerei, te 8 o Hune,1887.
Pire Rahui Maori Te Waipounamu.

Tame Parata.—E Te Tumuaki. Kua tae mai tetahi pitihana ki au, e whakahe ana ki tenei Pire. Ko ahau ano hoki kei te whakahe ki tenei Pire: te take. Kaore ano nga mema kia whai takiwa ki te rapurapu i nga ritenga o tenei mea. Tetahi, kua ono page 17pea wiki e mau ana te ingoa o tenei pire ki te Ota Pepa, a katahi tonu ka whakamaoritia. I puritia mo tenei wa roa kua hori ake. No nainei katahi ka homai. He mea nui rawa tenei; e tino pa ana ki te iwi Maori, a e kore e tika kia akina kinotia tenei Pire kia wawe te pootitia e tenei Whare, ite mea hoki kei te noho raru raru tenei Whare inaianei ta te mea kua tata te mutu o te Paramete. Ko te iwi Maori, no ratou nga whenua e meingatia ana e tenei Pire, kei te noho wairangi noa iho. Kaore ano ratou kia kite noa i tenei mea. Akuanei ka tangohia a ratou mana me a ratou whaitaketanga ki te whenua me ratou kei te noho matapo, kei te noho kuare. Ko te mea tino tika ia me tuku atu he takiwa hei tirohanga, hei whakaarohanga ma ratou i tenei Pire, kia ata hurihuri ratou i ona ritenga katoa, mai o te pane tae noa ki te hiku. Kei te ngaro ano iahau etahi o nga rarangi, ite mea kaore ano ahau kia whai takiwa noa hei kimihanga. No tenei ata tonu ka homai te kape Maori ki ahau. Koinei nga take e mea ana ahau kore rawa e pai kia paahitia inaianei. Ko te ahau o tenei Pire he whakakore i Te Ture i paahitia e tenei Whare i te tau 1883, me mahara hoki te Paremete, kua oti etahi o aua whenua te wehewehe te hea o ia tane, wahine tamariki. Na kaore he kupu whakapumau a ratou hea i roto i tenei Pire. I mea ahau me whakaatu nga tekiona e whakakinongia ana e ahau, otiia me penei atu ahau, kei te whakahe rawa ahau kia paahitia tenei Pire inaianei. Kei te tino whakahe au ki te rarangi 19 e tuku nei te mana kia tangohia e te Kawana tetahi wahi, te whenua katoa ranei mo etahi mahi. E hoatu ana te mana kia tukua e te Kaitiaki nga whenua Maori katoa mehemea e meingatia ana kia tangohia. E hoatu ana nga whenua a ratou ki te Minita mo nga mahi Nunui, mehemea e hiahiatia e ia. Kihai ahau i whai taima ki te hurihuri i tenei Pire na reira ka tino inoi ahau kia te Pokuru kia kaua e tukua marotia tenei Pire kia paahitia inaianei. E hara taku i te mea taimaha rawa; e tono kau ana ahau kia ata waiho mo nga marama e toru. Katahi ka taea te whakapai me te whakatikatika ana tu mai te Paremete hou. Mehemea i homai tenei Pire hei whakapai i nga wahi e he ana o era atu ture, e kore au e whakatete inaianei, tena ia e whakakore ana tenei i era ture. Kaua nga mema e ki ka taea te whakatikatika, ka taea te whakarereke i nga rarangi he ana tae ki roto ki te Komiti. E mohio ana tatou, kore rawa e taea te pera. Ki te tae tenei mea ki roto ki te Komiti o tenei Whare ka maranga nga menemana o ia mema o ia mema, hei kimi painga mo tona takiwa mo tona takiwa, a tera e nuku haere nga mea kino e uru mai ki tenei Pire. Tona mutungaiho, he hira noa ake te kino i te ahau o te Pire inaianei, a ka rereke noa atu te Kaupapa o tenei Pire. Ka takoto atu taku tono kia ata waiho tenei take mo tera hokinga mai o te Paremete mei kore e taea te paahi he mea pai noa atu i tenei. Tenei hoki tetahi rarangi kino rawa, e tuku nei ite mana ki te Kaitiaki mo te Katoa kia whakahoutia nga riihi ia ruatekau matahi tau, a ka pera tonu ia taea noatia te mutunga o tenei ao, tae atu pea ki tera ao, e kore e hoki mai ki nga Maori te oneone a o ratou tupuna. Koinei etahi o nga take e whakahe ana ahau ki te Pire, me toku tohe hoki kia ata whakanukuhia mo tera Paremete. Kaore kau oku hiahia whakatete ki te mema mo Mawhera, me te mema mo Motueka, e hapai nei, e whai paanga nei raua ki tenei Pire, e tohe nei raua kia paahitia. Kei maharahara era o oku hoa, kei te ngakau kino ahau kia ratou. Engari e inoi atu ana ahau kia aroha mai ratou kia matou ko to iwi nona nei nga whenua ka meatia i raro i tenei Pire, kia ata waiho mo tenei Paremete e haere ake nei. Kei te noho raruraru tenei Whare. Kua puta te kii whakamutu, a kei te noho matapopore nga mema kite hoki atu ki o ratou kainga. E rua pea nga ra ki muri nei ka hiki te Whare, a me te mea e haere ana tatou ki roto i te Mira e kore rawa nga mema e tahuri ki te ata whakaaro aro i nga ritenga whai hua o tenei mea. A he mea tika koia kia whakaomangia he ture taimaha penei me tenei kia paahitia i roto i nga ra e rua e takoto mai nei. He nui atu nga Pire kua hikitia mo tera hokinga mai o te Paremete i runga i te poto o te takiwa hei whakahaerenga, na reira e mea ana ahau me ata waiho hoki page 18tenei. Kua puta te kupu a tetahi Komiti o tenei Whare kia waiho iho nga Pire katoa mo tera huihuinga mai o te Paremete, na reira e whakawhirinaki ana ahau ki nga mema honore o tenei Whare kia arohaina ahau: e inoi ana ahau kia whakahoa mai ratou, kia mana ai toku e tohe nei, ara kia waiho te whakaotinga o tenei Pire mo te Paremete e haere ake nei. E hara ahau ite tangata korero roa, maumau ranei i te taima o te Whare, otiia na te mea he tikanga nui rawa tenei, e tino pa nui ana ki nga tangata i raro i toku mema tangata, koia ahau ka whakawhetai, koia ahau ka mihi ai, koia ahau ka inoi ai ki nga mema katoa o tenei Whare e whai koha ana, e whai paku aroha ana ki au, ki te iwi Maori hoki, kia kaua e paahitia tenei Pire inaianei. E hara ahau i te mema tika, e hara ahau i te tangata pono mehemea kaore ahau e tu maia ki runga ki te arai i tenei taniwha e ngawekeweke mai nei, e meingatia nei kia whakamana e tenei Paremete. E kore rawa au e pai kia akina penei tenei Pire kia wawe ai te whai ture.

Te Hatahauhi (mema mo Motueka).— Ka mea. Kei te he te korero a te mema Maori mo Te Waipounamu iaia e korero ana kua oti te roherohe nga rahui Maori o Tera Motu. Kaore ano kia tae noa ki tera ahua.

Tame Parata.—E hiahia ana ahau ki te whakamarama atu ki te mema mo Motueka. E korero ana ahau mo nga rahui o Kereimauta i ahau e penei ana, kua oti te wehewehe i aua whenua; e hara i te mea mo nga rahui o Motueka aku korero.

H. Taipua.—Me whai kupu ruarua ahau mo tenei take e korerotia nei. Erangi ko te ahua o taku korero he whai muri i te korero i whakapuakina e ahau i te homaitanga o te Pire mo nga rahui o te Tai Hauauru. A ka pera ano taku tono inanei, ara me hiki atu te paahitanga o tenei mea kia matua pootitia houtia te motu nei. E tino matauria ana tenei, e kore rawa e watea nga mema inaianei ki te rapu nui i runga i te ngakau kotahi, nga ritenga katoa o tenei Pire. He nui nga ture e whakaomakia ana ki roto ki tenei Whare, he mea e tino hangai nui ana ki te iwi Maori. Kore rawa e whakaarohia mariretia ana, ano he iwi ware, he kore kore noaiho te Maori. He iwi mohio te Pakeha otiia e hara tenei mahi i te tohu pai a ratou. Heaha te take i ata huna tenei Pire? Kia tae rawa ki te ra whakamutunga o te Paremete katahi ka meinga kia rere a manu te haere i roto o te Whare. Mehemea i tukua atu he takiwa kia ata tirotiro nga Maori e ekengia nuitia ana e tenei Pire, tera ratou e tuku mai a ratou pitihana whakahe mo ona ritenga. Ki toku mahara ake kei te maro rawa, kei te mamae rawa te whakahaere o te Kawanatanga ia ratou e aki aki nei kia paahitia tenei mea inaianei. E kore nei e whakaae ratou ki to matou inoi kia mau mai ta ratou Pire. I te raru raru tonu oku whakaaro i runga i taku whakahaere i te Pire mo nga rahui Maori o te Tai Hauauru, kore rawa nei au i whai takiwa hei tirohanga maku i nga ritenga o te mea kei te aroaro o te Whare inaianei. Ki toku whakaaro mo nga mea e pa whakarere ana ki te iwi Maori, me matua tahuri nui te Kawanatanga ki te whakamarama, ki te tohutohu haere ki nga wahi katoa o te motu kia tino mohio ai nga tangata Maori, kei manukanuka te ngakau kei ruarua te mahara a nga tau iwi. Me mahara hoki te Kawanatanga, he iwi kuare te Maori. Kaore e hohoro ta ratou kite me ta ratou rongo i nga mea katoa, pena me te Pakeha.

Titiro hoki ki te ahua o tenei Whare inaianei. Kua marara nga mema, a ko nga mea e noho ana, kei te tahurihuri noa, e hiahia ana ki te hoki atu ki tona kainga ki tona wahine a kei tenei po tonu whati ai etahi. Me mahara hoki tatou ki tenei; kua puta te kupu a te Kawana kia whakamutua tenei Paremete. A ko te Kawanatanga e noho mai na i runga i o ratou nohoanga, kaore i te noho whai mana i runga i te manaakitanga o te Paremete; kaore, engari e noho ahua kirikau ana i te mea kua puta te kupu whakahe a te Paremete mo ratou. E kii atu ana ahau i runga i te pono me te tika, e kore rawa e pai kia whakahohorotia tenei Pire, kia paahitia i tenei po. Titiro ki te toko iti o nga Mema e noho nei me ta ratou ahua whakaparahako tanga ki tenei mea i te mea hoki he mea ia e pa ana ki te iwi Maori anake.

page 19

Pootitia ana te panui tuarua, e 30 ki te ae, e 20 ki te whakahe. Whakaaetia ana te panui tuarua.

I runga i te motini a TE POKURU kia mauria taua Pire ki roto ki te Komiti i taua wa ano.

Tame Parata.—Kua rongo ahau ko te ture o tenei Whare mehemea ka paahitia te panui tuarua o tetahi Pire, e ata waiho ana mo tetahi atu takiwa katahi ka mauria ki roto ki te Komiti. Ki toku mohio kei te tino he rawa atu tenei mahi akiaki kia paahitia tonutia tenei Pire I te po tonu nei. A i te mea hoki he take tenei e hangai nui tonu ana ki nga Maori, te mea tika rawa me whai takiwa nga mema Maori me te Whare nui tonu hoki ki te tirotiro marire i nga kokonga o tenei Pire. He mahi whakama tenei mahi kaika, tenei mahi aki aki kia tere te paahitia, a ka tau he ingoa kino ki te papa o tenei Pire me te Whare hoki mo tenei tu mahi. Heaha rawa te putake e mahia kaikatia ai? No tenei ra tonu hoki i homai ai nga kape o te Pire nei kia matou, a kaore ano matou kia aro noa ki nga ritenga. Otiia e kawea ana i runga i te ara maro kia whakamanangia tonutia inaianei. E hara tenei i te tohu rangatira, e hara tenei i te koha a te ngakau mahaki ara ko te mahi o enei mema me tenei Whare e tohe nei kia mahia wawetia tenei mea e eke nui ana ki nga Maori. I mahara ahau, i pootitia nga mema o tenei Whare hei rapu i te ora, hei tuku ite tika ki nga iwi e rua. Otiia, ia ratou e uaua nei, e pakanga nei kia paahitia tonutia tenei Pire, e takahi ana ratou i te honore me te ritenga tapu i haere mai ai ratou ki tenei Whare, me ta ratou whakamamae hoki i te iwi Maori.

Te Hatahauhi (mema mo Motueka).—Kahore.

Tame Parata.—E ki ana ahau Ae. Ko te mahi a enei mema e tumaro nei ratou, kei te he, a e kore ratou e whiwhi i te ingoa rangatira. Kei te tapahi etahi o nga mema i oku korero, me te kii mai hoki, hei painga tenei mo nga Maori. E kore au e whakapono ki ta ratou kii, he ora tenei mo te Maori. Kore rawa. Na wai ratou i whakamana ki te kii penei mai? Ko ahau ke kei te mohio ki nga mea e pai ana mo ratou ite mea hoki, na ratou au i tuku mai hei mangai mo ratou. E ki ana aha, ko te mahi o te Paremete, he ata rapu marire i runga i te pono me te tika, a kaua rawa e tapepa, kaua rawa e whiu kino penei me etahi mema e whakakaha haere kia paahitia tenei Pire i runga i te ritenga maro, pena me ta ratou e kawe nei i tenei ahiahi. E tika ana koia kia haere mai nga mema o tenei Whare e whai paanga ana ki tenei mea, akiaki ai kia puta tenei mea kino? Ki au, e he ana. E hara i te mea he ngakau whakatete toku ki nga pire a te Kawanatanga, ki nga mea ranei e homai ana e o ratou hoa mema, kore rawa. Otiia, me homai ko nga ture e tika ana, e homai ana i te ora mo nga taha e rua. Erangi tenei, e kore au e whakararuraru noaiho. Kaore oku hiahia kia whakamatea nga Pakeha e noho nei i runga i enei whenua. I ahau e tohe nei, he tohe kau kia ata waiho mo tera hokinga mai o te Paremete whakaaro ai. E kore au e patu kino i nga Pakeha kua whai paanga ki enei whenua. Kaore oku hiahia kia peia ratou. Kua whakaatu mai te mema mo Motueka, ki te kore e paahitia tenei Pire inaianei, ka pana nga Pakeha ki waho o aua whenua. I te mea ka hoki mai ano te Paremete a te marama pea o Hepetema, no hea te mate e tau ai ki runga ki aua Pakeha i roto i enei marama e toru e haere ake nei? Mehemea e kawe ana ahau i tetahi ritenga e pa ai he mate ki nga Pakeha. Ka he ahau; otiia e kii tuturu ana ahau. Kore rawa e mate nga Maori me nga Pakeha ana hikitia tenei Pire mo te takiwa poto e takoto mai nei. Ekore au e pai kia pa he mate ki nga kai reti i aua whenua. Kei te tino mohio nga mema o te Tai Hauauru i roto i o ratou ngakau, e tika ana taku e tohe nei. Mehemea i homai tenei Pire ki nga mema i tera marama, a kua whai takiwa matou ki te rapurapu i ona tikanga a ka pokanoa ahau ki te whakararu, erangirangi tena, ka he ko ahau. Me whakaputa te whakahe o te Whare ki au. Tika atu tena. Tena ko tenei, kaore ano matou i whai taima ki te tirotiro, na reira toku meatanga kia ata whakanukuhia. Taihoa rawa e whakamana. Ko te mea tika ma nga Maori o nga Motu e rua, me ahu nui ratou ki te titiro i nga ture katoa e pa ana kia ratou e page 20homai nei ki roto ki tenei Whare. A he pai atu mehemea ka matua tuku rawa aua mea ki nga kainga Maori katoa kia mohio ai ratou ki nga ritenga me nga ahua. Mehemea i ata tuku atu tenei Pire kia whakaarohia e nga tangata e ekengia ana, kua kore pea ahau e tu kaha inaianei ki te arai, ite mea ia kua ata kite ratou, kua tae mai te ratou kupu tohutohu ki ahau. Heaha ra toku take i haere mai ai hei mema mo roto o tenei Whare? I tukua mai ahau e oku tangata, hei kanohi, hei mangai mo ratou; hei whakaatu kia ratou nga mea katoa e mahia ana e pa ana kia ratou. Me te tiaki haere hoki, kei pa he aitua kia ratou i raro i nga ture e hanga ana. Ko te take tenei, kore rawa au e pai kia paahitia tenei Pire ite mea ka eke he mea taimaha inaianei ki runga ki te iwi Maori hei peehi kino ia ratou tuku iho ki o ratou uri, ake, ake. Ka takoto atu toku inoi ki tenei Whare. E kii ana ahau kei apopo ka mutu tenei nohanga o te Paremete. A e kore tatou e whai takiwa ki te ata whakahaere i tenei mea, kia tino matauria ona ritenga; na reira e mihi ana ahau kia awhinatia ahau e nga mema kia hikitia atu tenei Pire mo tera Paremete. Ki te hinga ahau inaianei, e kore e tau he whakama ki runga ki ahau. E kore oku iwi e amuamu moku kore rawa. E tera e kitea amuri ake nei, i tika taku haere, i rapu ahau i te tika me te ora mo nga iwi e rua. I aroha ahau ki nga Maori o Te Waipounamu, o tenei motu hoki. Mai ano i toku whiwhinga i te ingoa honore o roto o tenei Whare, ara i te mematanga, he nui rawa taku ngakau nui ki nga ture e meingatia ana mo te iwi Maori o nga motu e rua. A e whai korero tonu ana au mo enei mea katoa. Ahakoa no Te Waipounamu ahau, kanui toku matapapore me toku tumanaako ki nga tangata Maori o tenei motu me toku hiahia kia tau te ora ki runga kia ratou. I hapainga e au te Ture Whakahaere Whenua Maori i paahitia i tenei tau kua hori ake nei. I mahara tera he puta he painga, he ora ki nga Maori i raro i taua ture. Ahakoa kua kite ahau ki te kino o etahi rarangi, otiia i toku kitenga kei te pooti nga mema Maori o tenei motu mo taua ture, heoi ka piri atu ahau hei hoa mo ratou. Engari e mohio ana ahau ki te tupono he raruraru i raro i taua ture, ka taea noatia te unu unu i nga wahi e he ana. Inahoki no te kitenga kua he etahi wahi o "Te Ture Rahui Maori, 1883," i homai ano he Pire Whakatikatika. Waihoki ko tenei, ka taea ano te pera. Tera pea te Kawanatanga kei te riri ki au mo taku mahi whakatete ki ta ratou Pire i homai nei. Me aha. E kore au e wehi mo tena. Na ko te mea nui kei roto o toku ngakau, ko te tiaka i oku iwi. E kimi ana ahau i te ora mo ratou, a ko toku tino hiahia tena. E hara i te mea e rapu ana ahau i te painga mo toku tinana, erangi mo ratou, a ka whawhai ahau ki tenei Pire i nga wa katoa. Ka whakapaua toku kaha me toku matauranga ki te turaki i tenei mea; ka whakahaerea katoatia nga ture me nga mana me nga atawhainga o tenei whare, kia hinga atu tenei Pire i te mea hoki, kei te he ki toku titiro. E kore au e ngawari, erangi ka tohe tonu ahau kia kaua e paahitia maianei. E tono rangatira ana ahau ki te mema nana i homai tenei Pire, ki nga mema hoki e tautoko ana iaia kia whakarongo pai ratou ki toku inoi, kia hikitia tenei pire mo tera huihuinga mai o te Paremete. Anei ano na ka pahemo nga marama e toru. Heaha te mate e pa ki te tangata i roto tenei tikiwa poto? Kaore kau. E mohio ana ahau ki te hoki atu nga mema o te Tai Hauauru era ratou e amuamutia e o ratou Pakeha mo te korenga o tenei Pire kihai i paahitia, mehemea ka whakamarama ratou ko te take ki hai i puta, na te mea i homai ki te Whare i te ra whakamutunga, na reira kaore i whai taimi ki te hurihuri. Kei te tino mohio aua mema kaore au i te whakatete i runga te ngakau mauahara kia ratou. Kei te noho pai nga Pakeha kei runga i nga whenua, a kowai te tangata e pirangi ana ki te whakararurani ia ratou? Kore rawa. Kei te mohio ano ahau kua tata te mutu etahi o nga riihi. Heaha koa. Me Waiho pai ratou kia nono ana. A e kore ratou e mate mehemea ka hikitia tenei Pire kia whai takiwa nga iwi nona aua whenua ki te tirotiro, ki te rapurapu i nga ritenga katoa o tenei mea. He mea nui rawa tenei kia ratou, a te tino tika ana kia page 21whai taima ratou. Ko te ture o tenei Whare e penei ana. Ko nga Pire katoa e pa ana ki tetahi takiwa motuhake, e homai ana ki te Paramete, me matua whakahaere nui ki taua takiwa, kia tino rongo, kia tino kite nga tangata katoa o taua takiwa. E kore rawa e mahia matapotia, erangi ka tino tupato rawa kia matua kite nga tangata o taua takiwa i te Pire e meingatia ana mo to ratou na takiwa. Na e kii ana ahau, me penei ano te whakahaere mo nga Maori me nga Pire e pa ana ki a ratou. Kaua ratou e patua kinotia. Tenei hoki tetahi take tika, take ora o te iwi Pakeha. He au au no te kite kite o nga mema o ratou tangata, me te huihui, me te korerorero me te matua ronga i nga mea katoa, me te noho mataara hoki o nga mema ki nga mea e pai ai e ora ai nga tangata o a ratou nei takiwa. Na kaore te Maori ki tae noa ki tenei ahua. Ko to ratou mate tenei. Kua whai ture rawa taku e whakatu nei, ara me matua rongo tewi nono te takiwa e whakahaerea ra katahi ka tika kia paahitia he ture mo tera wahi. A ko tenei anake taku e inoi ana, me whakarite tonu tenei tikanga ki nga Pakeha, ki nga Maori ko te tika me te pono, kei toku taha; a kei te mohio rawa nga mema ki te tika o taku tono, e mea nei ahau kia hikitia. Ahakoa kei te tika pea nga rarangi o tenei Pire, Otiia e tino he ana te aki aki kia paahitia inaianei, erangi me matua rongo, me matua kite te iwi e ekengia nuitia ana e tenei Pire. Ka whakatete tonu ahau tenei Pire me nga rarangi katoa a ahakoa hinga ahau, a ahakoa tokoiti nga tangata hapai nei ahau, e kore e tau te ingoa kino me te whakama ki au e kimi nei i te ora mo te iwi Maori.

Te Tumuaki.—Ka mea. Kei te tino kaha te honore mema ki te patu i te tepu. Kei te tino nui tona waha pea. Kaore ahau e pai ki te arai i tona korero, otiia me ahua ngawari tona whakapuaki korero ki te Whare nei.

Tame Parata.—E Te Tumuaki. E manawapa ana ahau mo.toku whakahoihoinga i te Whare me nga mema otiia no te kiinga o toku ngakau me te pouritanga hoki, i kaha ai takn whakapuaki kupu. Taku kupu whakamutunga tenei, ahakoa korero ahau kia ao te ra, e kore e rere ke oku kupu i enei kua whakapua-kina e ahau.

WI PERE.—E kore e nui aku korero mo runga i tenei Pire. Heoi taku tono kia whakaae te mema mo Kereimauta ki te tono a te mema Maori mo te takiwa ki te Waipounamu no te mea e mea ana ia kahore ia he hiahia kia pa tetahi mate ki nga pakeha e reti ana i aua whenua. Ki taku whakaaro e hiahia ana ia kia noho tonu nga pakeha i runga i te whenua ahakoa mutu nga riihi. E pai ana ia kia noho nga kai riihi i runga i te whenua ahakoa mutu nga riihi. Kia whai taima ai ki te hanga i tetahi Pire pai, otira ko te mea pai me waiho mo a tera Paremete e haere ake nei ka hanga ai i te Pire. Heoi ta matou i tono ai kia whai taima matou ki te titiro i nga tikanga o tenei Pire note mea me mohio nga Mema o te Whare nei kahore nga Maori e tino mohio ki nga tikanga o nga rarangi o tenei Pire. Mehemea e hanga ana nga Pire i runga i a te Maori whakaaro tera e rite tonu ki a te Maori hamumu. E whakaaro ana nga Maori ko nga rarangi o nga Pire e hanga nei e te roia e rite ana ki tetahi rakau whakawiri nei, heoi ekore e taea te whakatika i taua rakau mehemea na nga Maori i hanga enei rarangi i roto tenei Pire tera e taea te korero me te mohio o nga Maori ki nga tikanga o roto, erangi ko nga rarangi i hanga e nga roia i roto i tenei Pire he mea uaua rawa ki te wewete i nga tikanga o roto. Kua rongo au e mea ana etahi mema kei te kore ratou e tino matau ki nga tikanga o tenei Pire, kihai ano hoki ratou whai taima noa ki te whiriwhiri nga tikanga o roto. Mehemea na te Maori i hanga nga rarangi o tenei Pire kua taea noatia atu te kapo mai i nga tikanga o roto. Heoi taku i tono ai ki tenei Whare kia whakaaetia te tono a te mema mo Te Waipounamu kia unuhia tenei Pire mo a tera Paremete ka whakahaere ai, erangi me hanga tetahi Pire poto nei hei whakahaere mo nga riihi mo te takiwa poto e takoto ake nei, a me paahi apopo. Me hanga i nga rarangi kia ahei ai nga kairihi te noho runga i te whenua ina mutu nga riihi roto i te takiwa poto e takoto ake nei kia whai taima ai hoki ki te hanga i tetahi Pire pai. Ko te Pire pai ki taku whakaaro page 22he Pire e paingia ana e nga Maori me nga Pakeha. Ki taku whakaaro he Pire kino nga Pire taha tahi (ara) nga Pire hei painga mo te Pakeha anake. Ko nga Pire pai ko nga Pire e tuku atu ana i te pai ki te kotoa. Heoi kaua tetahi taha e amuamu ki oku kupu e mea nei kia hanga he Pire he painga mo te katoa tatemea kua oti aku korero te tuhituhi e nga kai ta o te pukapuka Hanata. Mehemea e hanga ana he Pire poto nei a e he ana etahi tikanga o roto ka ahei e tatou te whakatika a tenei Paremete e haere ake nei. Tena pea te mea nei koutou e kore maua e tae mai a tenei Paremete e haere ake nei ki te whakahaere i tenei take. Ka tae tonu mai maua ki konei.

H. Taipua.—E hiahia ana ahau ki te tuku atu i aku kupu whakapai ki nga mema o tenei Whare i tautoko nei nga mema Maori runga i tenei Pire. E tino mohio ana ahau mehemea e penei ana te whakahaere i nga Pire tera e oti tetahi Pire pai. Kaua nga mema pakeha e whakakawea ki nga mema Maori e rangi me tahuri ki te awhina i a ratou penei me nga mema e awhina nei i nga mema Maori naianei. E hiahia ana ahau ki te ki atu e aroha ana ahau ki te mema mo te Waipounamu i runga i te nui o tana tohe ki te turaki i tenei Pire, E hara tana i te whakaara tetahi whawhai mo runga i tenei Pire erangi e tono ana ia kia whai taima ia ki te whiriwhiri i nga tikanga o roto. Kua mea etahi mema ki te Whare tera e nui te mate e pa ki nga Pakeha o riihi ana i aua whenua me ka kore e pahi tenei Pire hei Ture. Ki taku mahara he pehi kau tena i o matou whakaaro, he whaka nui kau mai tena i te mate e kiia nei tera e pa ki nga Pakeha. Kahore au e whakaae tera e pa he mate ki aua pakeha i runga i te nukuhanga o tenei Pire. E whakaaro ana; ahau he mea tika kia whai kupu matou me ka whakaekea tetahi Pire whakauaua toimaha hoki ki runga ki nga Maori i roto i nga ra whakamutunga o te Paremete ka tono atu ahau ki te Kawanatanga kia whakaarohia te tono a te mema mo te Waipounamu. E mea ana ahau he mea tika kia aroha mai ratou ki taua tono inahoki he kaitautoko tonu ia no te Kawanatanga i nga pootitanga katoa. Mehemea e korero ana ahau mo runga i te taha ki au e kore au e tono atu ki te Kawanatanga no te mea ehara ahau i te kai-tautoko o te Kawanatanga, kahore au e pai kia unuhia tenei Pire mo appo korero ai, ko te mea pai me nuku mo a tera Paremete. E kore hoki nga pakeha e pana atu i runga i taua whenua i roto i te takiwa poto e takoto ake nei. Kua rongo nei tatou meaake ka mutu te Paremete na kahore ano matou i matau ki nga tikanga o roto o tenei Pire kahore ano hoki nga tangata nona te whenua i mohio. E tino mohio ana ahau mehemea e hanga ana tetahi Pire e te Whare e pa ana ki nga Pakeha penei me tenei e pa nei ki nga Maori a ka meatia kia korerotia tuarua tuatorutia kua araia tonutia i reira ano e nga mema pakeha katoa i runga ano hoki i te tika. Ka tono atu au ki te Kawanatanga me tenei Whare kia nukuhia te korerotanga mo nga Pire Maori katoa mo a tenei Paremete e haere ake nei ka korero ai. Tera pea matou e hinga i runga i ta matou tono inahoki he tokoiti rawa matou oteia ka tahuri tonu matou ki te arai i tenei Pire kei paahi. Ki taku whakaaro e tika ana te whakahe a nga Maori ki tetahi Pire i paahitia e tenei Kawanatanga. I te wa e tu ana te Kawanatanga o mua paahitia ana e ratou he Pire kia kaua nga Roia e uru ki roto i te Kooti Whenua Maori i puta ano hoki te whakaae a tenei Whare kia kaua nga Roia e tapoko ki roto i te Kooti. Na kua puare nga tatau kia ratou inaianei. Ko te Ture i paahitia e te Kawanatanga o mua i mea ko nga moni o roto i nga whenua ma nga tamariki me tuku ki te Kaitiaki mo te Tokomaha. Inaianei i raro i nga mahia a tenei Kawanatanga kau tua nga moni a nga tamariki ki nga kaitiaki, a kainga ake e ratou. I haere te hoko a te Kawanatanga o mua i runga i te eka ko ta tenei Kawanatanga he mea tuku topu te moni ki te tangata ara he mea utu hea. He whakahua kau taku i enei mea hei whakaatu i nga mea e whakahe nei au ki tenei Kawanatanga, ka whakahua ahau inaianei ki tetahi Pire pahitia hei Ture i te tahi o nga ra o Hanuere kua hori ake nei. I runga i taua Pire mahara ana ahau he mea tika kia kokirihia tetahi Pire ki page 23te Whare hei arai i te whakahaere o taua Pire i roto i te takiwa e tu nei au hei mema. Na kua whakamana e te Kawanatanga taua ture kino. Tera ano tetahi atu Ture e tipu ai he raruraru e tau ai he mate ki runga ki nga Maori a e mea ana te Kawanatanga kia pahitia. Ko taua Pire ko te Pire Rahui Maori o te Tai Hauauru. Kua oti noa ake te whakauru nga ingoa o nga Maori ki runga ki etahi whenua i to ratou na takiwa. A ahakoa te whakatikanga o ta ratou take ki te whenua i runga i te tukunga o nga Karauna Karaati e meatia ana inaianei kia tukuna te mana o aua whenua ki tetahi Ateha kia whakahaerengia e ia i runga i tana hiahia i pai ai ia, ki taku whakaaro he mea he rawa tenei. Ki taku whakaaro e rere ke ana i nga tikanga o te ture Pakeha e mea nei me waiho ki ia tangata te tikanga ki te whakahaere i tona ake taonga. E ahua tuku ana tenei tu mahi kia tupu ai he tahae. E tuku atu ana koutou i te mana ki tetahi tangata ke atu kia whakahaerengia e ia i runga i tana hiahia i pai ai ia. He maha nga mahi a tenei Kawanatanga kahore e paingia e au.

Wi Katene.—I mea ko te take i whai kupu ai ahau inaianei no te mea he Pire tenei e pa ana ki nga Maori. Kahore au e tino mohio, mehemea he Pire pai tenei he Pire kino ranei. Erangi ko tenei taku i mohio ai kahore i whai taina te Whare ki te whiriwhiri i tenei mea. I tuha tuhaina teinei Pire inanahi (ara) i runga i te reo pakeha, no naianei tonu i whakamaoritia ai me te tuku mai kia matou. E te Tumuaki mehemea i mauria mai tenei Pire kia tau ai he painga ki runga ki nga Maori e mohio ana kua kore e penei te kaika o te whakahaere tenei Pire (ara) kia oti tonu i te rangi kotahi i nga rangi e rua ranei. Ko te mema i haere mai i te takiwa e puta ai he painga mo tenei mea e mea ana tera hoki e nui te whakapainga i nga whenua hei painga mo nga Maori. E te Tumuaki—kahore au e tino whakaae ki enei korero. Tera ranei tetahi tikanga i roto tenei Ture e mea ana ka hoki katoa enei whakapainga ki nga Maori? Kahore; kaore kau. E te Tumuaki kua puta atu taku kupu i mua tata ake nei kahore ano au i whai taima noa ki te whiriwhiri i tenei Pire. Kahore ano hoki au i whai taima noa ki te titiro e puta ai he whakaaro pehea ranei maku mo runga i tenei Pire, erangi e hiahia ana ahau kia whai taima ki te whiriwhiri i tenei mea. E kore au e whakaroa i te Whare, ko tenei ka waiho e au te whakaaro ki te mema nona tera takiwa.

Wi Pere.—Kahore ano au i titiro i tenei Pire. No te huihuinga o te Whare i te rangi nei i tae mai ai tetahi kape ki toku ringa. Kua kite ahau i tetahi he i roto i tene Pire—kotahi te mea i mahue i tika kia whakarite i te wa e tangohia ai te utu mo nga whakapainga. I raro i nga riihi o mua i whakapaingia ano etahi wahi o te whenua a I runga i nga riihi hou e kore e riro i nga Maori i te hunga whai take nga painga o aua whakapainga, a ka mutu te riihi tuarua katukuna ano aua whenua mo nga tau e rua te kau matahi a pera tonu te haera a kore iho e riro te pai o aua whakapainga ki nga Maori nona te whenua. Ki te mutu pea te riihi tuarua tera e tukuna he riihi tuatoru, a ka tae atu nga tau ki te ono tekau ma toru tau. Tera e penei tonu te haere a taea noatia te mutunga o te ao. Ki taku whakaaro i runga i enei tikanga e kore e puta he tino painga ki nga Maori. Ko tetahi mea hei whakaaro ma tatou kihai i penei te takoto o nga whenua o te Waipounamu, kei te rereke te takoto i nga whenua o Aotearoa. I te taha ki te Waipounamu he iti noa noa nei nga whenua (ara) nga rahui a toe ana ki nga Maori o reira, notemea i riro te nuinga o taua whenua mua he wahi iti nei e toe ana ki nga Maori. A ko nga whenua meatia ana kia tau ki raro i tenei ture, tera e tau he toimaha tanga ki runga. Ki taku whakaaro heoi nga whakapainga e whakaarohia e whiriwhiria ko nga whakapainga kua maha nga tau i muri iho i mahinga. E whakaaro ana hoki au me whakapumau te roa o te taima i muri iho i te whiriwhiringa o aua whakapainga, he mea tika kia whakapumautia taua wa. Ki taku titiro iho ki tenei Pire kahore te wa i whakapumautia. Kahore he kupu i roto i te Pire hei whakaatu ki te mutu nga tau e rua te kau ma tahi ka whiriwhiria te utu o nga whakapainga. Kihai te wa i whakatuturutia kia rua tekau matahi tau, kia wha tekau ma page 24rua ranei nga tau, kahore he whakatuturutanga, kei te he ranei pea taku korero i nga tikanga o tenei Pire. Otira kahore au i kite i tetahi tikanga i roto i te Pire penei me aku kua whakahua nei. A i te mea he iti rawa nga whenua e toe nei e mea ana au me whakahaere i runga i tetahi tikanga e puta ai he ora ki nga Maori. Mehemea e hanga ana he whare pereki ki runga i aua whenua he mea tika kia whakaroaina te reti o te whenua ki nga tangata e reti ana i aua whenua.

Mehemea i kotahi tonu te tangata hei whakahaere i enei whenua i nga wa katoa kua rereke te whakahaere, a tera pea kua pai ake te whakahaere otira kahore e pumau nga whakahaere a te Kawanatanga, ka rua ka toru ranei tau e tu ana he Kawanatanga kua uru mai he Kawanatanga hou me nga ture hou, Tera pea etahi Kawanatanga a mua ake nei te reti ai i aua whenua mo nga tau e rua e toru ranei rau tau.

I taia i runga i te Mana o te Kawanatanga o Niu Tireni, e George Didsbury, Kai-ta o te Kawanatanga.

page break page break