Pire Whakahaere Whenua
Maori.

Tame Parata.—E te Tumuaki e hiahia ana hoki au ki te whakapuaki i etahi kupu torutoru nei mo runga i tenei Pire e korerotia nei. Ko nga Mema katoa e whakahe nei ki tenei Pire no Aotearoa. E mahara ana pea ratou ki te paahi tenei Pire e kore ratou e ahei te whakahaere i tetahi tikanga mo runga i nga whenua Maori o tenei Motu. I raro i tenei pire e mohiotia ana e nga Maori katahi ano te huarahi e whakahaerea paitia ai nga whenua Maori ara me ma ratou tahi ma te kawanatanga e whakahaere. I mua e haere mai ana te Pakeha ki te hoko a he maha a ratou huarahi whakahaere. E mohio ana ahau he nui nga mate o nga Maori i mua i runga i nga tini huarahi whakahaere whenua ara ki toku whakaaro hoki ko etahi o nga whenua e whakahaere a nei i raro i te tohutohu a etahi kamupani tetahi huarahi i puta ai te mate ki nga Maori. Ki taku mohio ko etahi o nga Mema e turaki nei i tenei Pire e whakahoa a na ki aua kamupane koia na te take i tahuri ai ki te turaki. Ki taku mahara tera ano etahi rarangl i roto i tenei Pire e he ana ko etahi a pai ana, E pai ana no te kau-page 11papa o tenei Pire ta te mea e whai mana ana nga Maori ki te whakahaere i o ratou whenua Ko taku ki tenei mo runga i nga Komiti e kiia nei kia whakaturia, e tukua atu ana ma ratou e whiriwhiri i nga tangata i mahara ai ratou he tangata tika kia tu hei Komiti whakahaere i a ratou whenua. Kua mea etahi Mema e kore e mana tetahi mahi ienei Komiti a ko tona tukunga iho tera e whakahaere e ratou nga whenua hei painga ano mo ratou ake. E mea ana hoki ratou ehara tenei i te Pire pai erangi me hanga mai i tetahi Pire pai atu i tenei. Ko tenei ka patai atu au he aha i kore ai e mauria mai e te Kawanatanga i roto i nga tau e rua te kau kua pahure nei tetahi Pire e paingia ana e nga Maori? Ki taku mohio ka mana ana no te mahi a aua Komiti ko etahi Mema e mea ana e kore e mana erangi ka pai au kia whakaaturia mai e ratou te Komiti kua noho i tenei Motu a kua mahi i tetahi mea he e taea e ratou te whakaatu mai. Ko etahi Mema e ki ana kahore ratou e rahurahu atu ki nga whenua Maori kahore ratou e hoko. Ko taku i hiahia ai kia whakaaturia mai e nga Mema e turaki nei i tenei Pire nga rarangi he i konei nga rarangi he i tera wahi, me te ki mai e kore tenei e tika. Ko taku i pai ai kia timata ratou i te timatanga a ka whakaatu haere ki nga Mema Maori me nga Mema Pakeha i a ratou whakahe ki te Pire puta noa. Kua ki hoki etahi Mema e hara i te mea tika kia kaua nga Maori e utu reiti i runga i a ratou Poraka nunui e takoto kau nei. Na mo runga i tena ka whakamahara atu au ki taua Mema i te Tiriti o Waitangi e mea nei kia mau ki nga Maori nga tikanga whakahaere i o ratou whenua i raro i a ratou tikanga me a ratou ritenga Maori ano. Ki te taketia nga whenua Maori e puritia ana e ratou i raro i a ratou tikanga me a ratou ritenga Maori he pakaru tena i nga tikanga o te Tiriti o Waitangi kua whakahuatia nei e au. E tukua atu ana ki nga Maori te tikanga kia tukua mai o ratou whenua ki raro i nga tikanga o tenei Pire kia kore ranei. Ko te rarangi te 14 e whakarite ana i tenei mo aua tangata. E kore e roa taku korero mo runga i tenei pire inaianei tate mea e tukua atu ana ki te komiti mo nga mea Maori. Ka whai taima taua Komiti ki te whiriwhiri i nga rarangi o taua Pire ki te whakarere ke hoki i etahi kia ahei ai te whakahaere i taua Pire. Ki taku whakaaro ekore e tino oti tetahi Pire pai inaianei. E mohio ana hoki tatou ahakoa he pire Pakeha e pahitia ana e tenei whare kahore e tino pai nga tikanga i te tuatahi erangi i ia tau i ia tau e kitea ana e koutou nga wahi e tika ana kia whakatikatikaia. Ka pera ano hoki tenei Pire. Ekore pea e pai i te tuatahi. Ekore pea e pai te whakahaere i te tuatahi otira tera ano e taea te whakahaere. A ki te kitea e tatou e kore e taea te whakahaere i tenei Pire. Ka taea ano e tatou te whakakore atu. Na mo runga i te whakahaere o te Kooti Whenua Maori. Ki taku mahara me tuku katoa ki raro o te Kooti Whenua Maori ma taua Kooti e whakahaere kia ahei ai te tuku atu i nga karati ki nga hapu ki nga tini tangata kia kore ai e taea te tango i a ratou e tetahi tangata ke. Mehemea he rangatira au e whiwhi ana ki etahi Poraka nunui ka tono tonu au ki te Kooti kia ahei ai au te whakaatu i taku take ki te whenua ki toku hapu ki nga tamariki ranei ki tetahi ke atu ranei. Ko taku mahara tenei mo runga i tenei mea. Otira kei nga rangatira Maori o tenei Motou a ratou whakaaro mo runga ia ratou na whenua. Ko te mea e whakahe nei au ko nga tini huarahi e whakawai nei i nga Maori ki te tango i te moni kia riro atu ai o ratou whenua. Kua puaki ake aku kupu i hiahia ai ahau ki te korero inaianei mo runga i tenei pire. Heoi te mea e takoto nei ko te whakawhetai atu ki te Tumuaki me nga honore Mema mo ta ratou ata whakarongo ki aku korero i au e korero atu nei ki te whare.

Te Puke Te Ao.—E hiahia ana ahau kia whakaurua he rarangi hou ki tenei Pire ana tukua ki te Komiti a e hiahia aua ahau kia whakaaturia mehemea ka tau mai he tika ki nga tangata iti ki nga tamariki hoki. Ko nga Pire katoa i homai i mua, tupu ake ana he raruraru. Ka homai e tetahi Kawanatanga he pire, ka turakina e tetahi. Kei pouri te Kawanatanga ki oku korero ite mea kei te hapai ahau ia ratou, otiia me whai korero au mo nga mate e pa nui ana ki te iwi Maori, a e noho ana ratou i roto i te mate tae atu nga Maori page 12 i te takiwa o Whanganui. He he no te whakahaere o nga Komihana. Taku hiahia me tuku atu he kupu ako ki aua Komihana kia tuhuri ratou kia mahia tikatia nga mahi. Mehemea ekore e whakamutua enei mahi kino e patu nei i toku iwi, e kore au e pooti ki te Kawanatanga. Kanui toku hiahia kia whakaurua he rarangi hou ki tenei pire. E mea ana ahau tera tetahi ture pai. Ara ko te Ture o te tau 1852. Kua titiro matou ki tenei. Me te Kingi Maori, a erangi rangi tenei. E whakaaro ana a Tawhiao, mehemea ka whakamana. Kanui rawa atu te pai. E tika ana hoki kia titiro te koroni kia ratou ite mea he nui rawa nga tau i noho ke ratou i te Pakeha. Katahi tonu ka piri mai era iwi kia tatou. Kua tae mai hoki te tono a Tawhiao ki te Kawanatanga kia hanga he tikanga pai ma raua. Kia mutu rawa atu te raruraru. E ki penei ana te rarangi 71 o te Ture Whakahaere Mana mo Niu Tireni —ara, Kia Whakaturia he Kaunihera ki nga Takiwi Maori. E hiahia ana ahau kia uru tenei rarangi ki tenei Pire. Me whakaae te Kawanatanga Kia whakaurua. Kaua e waiho kia takoto roa.

Ihaka Hakuene. —E Ta. Ko te rua tenei o nga tau i takoto ai tenei Pire ki te aroaro o te Paremete, a i kii ano ahau i tera tau kei te pai au ki nga ritenga o te Pire nei. Otiia kua ahua hou tenei inaianei, he nui hoki nga wahi i ahua he kua kapea ki waho inaianei. E pai ana ahau ki tenei Pire. Matou katoa ko nga Mema Maori. Engari kaore au e penei, tera e puta mai he tino painga ki te iwi Maori i raro i tenei Pire. Ite whakahaerenga tera pea e kitea, kei te hapa, kei te he etahi wahi, he aha koa. Me wkakamatau, me whakatikatika. E kore pea tenei ture e tino pa ki nga Whenua Maori ki o ratou whenua kua kootitia erangi ko nga hoko me nga reti a te hunga e pai ana ki te pera me whakahaere i raro i tenei Ture. Ko te wahi tuatahi, he whakatu Komihana. Me waiho ma aua Komihana e mahi nga mea katoa i te mea kua rongo ahau kei te pai te whakahaere a nga Komihana ki te Tai Hauauru. Kua rongo ahau kei te noho ora nga Maori i reira. He tika pea, inahoki kua kore haere nga pitihana e tuku mai ana ki te Paremete. He tohu tena mo te maha tika a te Komihana. E Whakarite Komiti ana tenei Pire. He mea nui tenei; a rite ana ki a matou nei tikanga Maori. I te wa o a matou tupuna. Kaore e taea e te tangata kotahi he mahi nui, erangi ma nga rangatira tokomaha katahi ka taea. Koia au e whakarou nei, e pa nui ana tenei Pire ki te taha Maori. He nui noa atu nga Pire e paahitia ana e tenei Whare mo nga Whenua Maori, tae noa ki te Ture i meingatia kia 10, tangata anake ki roto ki te Karauna Karaati. I mea nga tangata, he kai tiaki taua hunga mo te iwi nona te whenua. Kaore, mo ratou ake te whenua, e ai ta taua ture. A he nui te mate i pa ki nga Maori. Muri iho ka paahitia te tahi ture kia uru katoa nga tangata ki te Karauna Karaati, a tupu ake ana he raruraru ano. Engari tenei Pire, e whakamana ana nga tangata tokowhitu, tokowaru ranei, he mea whiriwhiri hei whakahaere i nga tikanga kia pai ai. Tera tetahi mea e pa ana ki enei Komiti, otiia kia tae te Pire ki roto ki te Komiti ko reira puta. ai toku kupu. Ka korero ahau inaianei mo te mana hoko Whenua o te Karauna anake. I puta ano taku kupu i tera tau, he pai kia waiho ma te Karauna anake e hoko nga Whenua Maori kia iti ai te raruraru. Otiia naku anake tena whakaaro: e hara i te whakaaro a oku iwi. Erangi na te nui rawa o nga porea rea tanga i penei ai toku mahara. Kaore au e whakaaro mo te iti o te utu, mo te nui ranei o te utu, erangi mo nga raruraru kia whakamutua. I te wa i o matou papa i penei te hoko o te whenua: i hoatu te wha rau te rima rau eka mo te kohua kotahi. A he te kau mano eka mo te pu. I runga i tenei tu hoko te utu kihai i tae ki te kapa kotahi mo te eka ite mea hoki e whitu hereni mo te kohua kotahi. Erangi he mea nui te kohua ka tae tena mea ki te tekau o nga whakatupuranga. Koia te take, kaore au e titiro ki te iti o te utu o taua wa ite mea ia he taonga takoto roa ki te tangata nga rawa i riro mai i mua. A inaianei e rua nga kaihoko. Hoatu ana te Kawanatanga he hereni mo te eka, he te kau hereni pea ta te Kamupane, otiia ko te paunga o te moni, ahakoa nui, ahakoa iti, kotahi tonu, he maumau page 13 noa iho tona mutunga. E kore e rere ke te ahua o te tangata Maori raua i tango te tekau hereni, i te tangata i hoko i tona whenua mo te hereni. He tunga kotahi tonu ta raua e kore tetahi e nuku ake, e whiwhi rawa i te painga. Koia ahau e mahara nei, he pai pea kia waiho ma te Kawanatanga anake e hoko te whenua a nga Maori kia iti ai te raruraru. Ahakoa pau atu te whenua te hoki e te Kawanatanga, ka tono te Maori nona taua whenua, ka inoi kia whakahokia tetahi tekau eka, tera e aroha te Kawanatanga a ka hoatu he wahi paku nei ki aia. Tena ko te tangata nana i hoatu te te kau hereni mo te eka, e kore ia e whakahoki tetahi wahi iti nei ki te hunga nona te whenua i te tuatahi. Ahakoa e rua nga tangata homai moni mo te whenua kotahi tonu te ahua, ngaro whenua, ngaro moni, kaore he painga i mahue ki te iwi Maori. Engari heoi te taonga nui a te Maori, ko tona oneone, ki te kore rawa atu tona pihi, ka kiia he tangata kore kore noa iho. Ka waiho tena tangata hei Manene. Kotahi pea te pai o tenei Pire, tera e mau ahua roa nei te whenua ki te iwi Maori. Mehemea ka mate tenei Pire, ka homai he mea ke, akuanei pea ka klia he Waipuke hei whakangaro io matou whenua. Kanui toku miharo ki nga tikanga o tenei Pire. Engari mehemea e ata tukua kia kite nga iwi katoa, he pai rawa. Otiia, ahakoa kahore i kite nga Maori katoa, kei te mohio ahau ki to ratou whakaaro. Ko nga tangata kua ki o ratou puku ka pai ki tenei Pire, ko nga tangata e mate kai ana ka whakahe, ite mea ko ta ratou hiahia, he hoko ite whenua kia ki ai o ratou puku. Tena ko ahau ko te tangata kore whenua, kanui toku pai ki tenei mea. A kei te pai hoki oku mema Maori, he pena tonu pea ratou me au. Ka mutu oku korero mo tenei mea, tukua kia paahitia, me whakamatau. E Pai ana ahau. Ahakoa ka Whakahe oku hoa ki au, na ratou ahau i tuku mai, kei au te tikanga inaianei.