Te Pire Whakapumau I Te Rangimarie O Te Tai Hauauru.

H. K. Taiaroa.—E hiahia ana au ki te whai kupu ki te Whare mo runga i to Pire kua tukua mai nei e te Kawanatanga a e huaina ana ko te Pire Whakapumau i te Rangimarire o te Tai Hauauru, tetahi he tautoko naku i te menemana a te Mema mo Karaitieti ki te Tonga. Tera pea te Whare ka whakahe i au mo te tautokotanga i taua menemana otira ka whakapuaki ano au i aku korero mo te Pire. I te tukunga mai a te Minita i tona Pire kia korero tuaruatia i tono ia kia korero nuitia e nga mema katoa o tenei Whare koia au i tu ai i naianei ki te whai-korero mo reira. Era au e ki atu ki tenei Whare i roto i nga tau kotahi te kau e tu ana au hei Mema, taku mahi tena he whakahe tonu i te rau-patu a te Kawanatanga i nga whenua maori notemea e rongo ana au e tino mohio ana hoki i he taua rau-patu i runga i te tikanga o te ture. Kaore he mema o roto i tenei Whare, ahakoa pakeha, ahakoa Maori, i nui atu i au tona piripono ki a Te Kuini, timata mai rano i te takiwa o toku papa tae mai ano ki au nei; na i nga ra o mua i te mea e tauhou ana te ture ki konei i kaha taku papa ki te tuku i tona atawhai ki runga ki nga pakeha me tona mahi he awhina i a ratou, na i te taenga ki te takiwa e tata ana ia te ngaro atu ko tona kupu ano tenei ki nga mea o muri i a ia kia kaha ratou ki te whakahaere i aua tikanga ana: Na ahakoa e whakahe ana au ki tenei Kawanatanga me a ratou tikanga ko taku hiahia nui tenei kia mahia te tika ki runga ki te iwi maori me te iwi pakeha me te whakatakoto i etahi huarahi e kotahi ai raua. E korero ana au i runga i toku mohio ki te taha maori na ko taku ki tenei e kore rawa e puta tetahi pai i roto i tenei Pire, e kore e mutu i a ia te raruraru maori. I tera Paremete i roto i taku: whai-korero mo te Pire Rahui Whenua Maori o te Tai Hauauru i ki tonu atu au ki te Minita mo te Taha Maori e kore rawa e oti i taua Pire nga raruraru o taua takiwa; i tino matau hoki au ko nga whakaaro o nga Maori o tau takiwa kei runga noa atu i nga mea o roto i taua Pire, i pa rawa mai tena mohiotanga ki roto ki au. Kaore hoki he tangata o roto i tenei Whare ahakoa ko wai, ahakoa ko te Hiana ko Ta Hori Kerei ranei e mohio rawa ana ki nga tikanga o to Maori, a e taea ana e ratou nga whakaaro katoa me page 8nga ritenga Maori, koi na te take i ki ai au i reira tera ano etahi pito o te taha Maori kihai i taea te whakaaro. Na mo runga i tenei Pire e ki ana te Minita mo te taha Maori he Pire hei whakapumau i te Rangimairire ki te Tai Hauauru i tenei Pire engari a muri ake ka riro hei whakatipu raruraru ki reira. Ko te whakaaro a te Minita mo te Taha Maori kia puritia hereheretia atu a Te Whiti ki tera Motu kia whakahaereerea ia i reira kia kite ai i nga mea whakapaipai a te pakeha kia kite ia i nga mea nunui o reira a ma kona e nui ai ona whakaaro; ko taku kupu tenei ma kona a Te Whiti e mohio ai ki te whakahaere tikanga a tona hokiaga atu ki tona kainga. He iti rawa nga tangata e penei ana te nui o te matauranga me Te Whiti. He tangata ia e mohio ana ki nga tikanga me nga whakahaere a te pakeha kua tino whiriwhiria e ia nga Karaipiture Kua taea katoatia e ia; na kit e taea e te kua taea katoatia e ia; na ki te taea e te tangata te hopu katoa nga tikanga o te Karaipiture e taea ana hoki e ia te hopu nga mea nunui. I whakaakoa nuitia a Te Whiti ki te kura; i kurangia ia hei minita; na Te Rimene i i whakaako, no e ki ana a Te Rimene he tangata matau rawa a Te Whiti. Ka haere aku korero i naianei mo runga i nga raruraru o te Tai Hauauru. Ko te tino take a aua raruraru ko nga whakaaetanga ki nga Maori kia hoatu he rahui ma ratou, na kaore ano i whakamanaia aua whakaaetanga o te ra ano i whakaaetia ai tae mai ki naiahei; na mehemea ki te paahitia e tatou tenei Pire, a ki te waiho kore oti tonu aua whakaaetanga me nga ripoata a nga Komihana, ki ta koutou mohio era ano e mutu nga raruraru o tera takiwa? Kua kite a Te Whiti i nga, ripoata a nga Komihana; kua kite ia i te mapi; kua tirohia e ia nga korero katoa e pa ana ki aua ripoata me tenei mea e mahia nei e tatou; kua rongo ia i nga whai-korero katoa mo te taha turaki me te taha, tautoko i nga Pire mo te Tai Hauauru. Ki taku mahara me kaua e ki te Minita mo te taha Maori he poropiti a Te Whiti; mehemea he poropiti a Te Whiti kati he porupiti katoa tatou i roto i tenei Whare; katoa nga mema tae noa ki te Minita mo te taha Maori he poropiti katoa i runga i te ahua o nga korero. Ko taku whakaaro tenei heoi ano te huarahi e mutu ai tenei raruraru me whakakore atu i enei Pire me tuku a Te Whiti kia whakawakia ki te aroaro o te Kooti. Ka ki atu au ki te Minita mo te Taha Maori koi na te take i tahuri ai a Te Whiti ki te parau whenua, he mea nana kia whakataua taua raruraru. I te takiwa i hopuhopua nga herehere i maharatia i reira ko te mea pai me whakawa e te Kooti i runga i te ture. I mauria etahi o aua herehere ki Hokitika me etahi, atu wahi o tera Motu erangi kaore rawa ratou i whakawakia. Ko taku kupu tenei ki nga Mema o tenei Whare he aha te take i kore ai e whakawaka aua Maori. I he te mahi a te Kawanatanga i runga i te Ture o te tan 1863 notemea i mutu te mana o taua Ture i te tau 1872 i te tau 1873 ranei. I te tukunga o nga herehere a i te whakahokinga i a ratou ki o ratou kainga i korerotia atu e ratou kia Te Whiti kihai ratou i whakawakia no reira a Te whiti i tahuri ai ano ki te hanga i tetahi atu raruraru kia hopungia ko ia tonu a ma reira hoki e whakawakia ai taua raruraru; na kua hopungia a Te Whiti kei te tatari ia i naianei i roto i te Whareherehere kia whakawaki ia na kua homai enei Pire hei whakakore i te whakawa o Te Whiti. I roto i nga matuakorero o tenei Pire kua oti te whakatau he hara to Te Whiti raua ko Tohu a e mea ana kia puritia tonu ki roto i te Whareherehere. Kei te mohio nga Mema o tenei Whare ki nga kupu o taua matuakorero heoi e kore au e whakaroa ki te panui atu ano i nga korero. Ki taku whakaaro ko te mea tika ma tatou he tuku i a Te Whiti kia whakawakia; ahakoa kei te tika ta tatou mahi i runga i te ture kei te he ranei, ahakoa he he, he tika ranei te mahi a te Kawanatanga ko te mea tika me tuku e tatou a Te Whiti kia whakawakia. Kaore au e whakapono ki nga korero a te Mema mo Te Teemu me te Mema o Akarana ki te Marangai (Ta Hori Kerei) i ki raua me pupuri a Te Whiti ki roto ki te Whareherehere, me kaua e Whakawa. He aha te take i hopukia ai a Te Whiti? I hopukia hoki pea kia whakawakia. Kua hereheretia a Te Whiti kua hoatu ki ro Whareherehere noho ai. Mehemea i hara nui a Te Whiti, i kohuru ia, me whakawa ia i runga i taua hara. He aha kia wehi ai tenei Whare ka pewheatia ranei taua whakawa notemea ma te huri Pakeha ano e whakawa, a ma nga Tiati Pakeha, e hara page 9noki i te mea he Maori nga kaiwhakawa i a ia. Kanui te hoha o taku ngakau ki te mahara ake ki nga whakaaetanga a nga Kawanatanga ki nga Maori; ko aua whakaaetauga te tino putake o enei hara katoa, penei hoki nga mahi i mahia ki tera motu; tera hoki etahi mea nui i whakaaetia i reira e hara i te mea i whakaaetia na te kupu anake engari he maha nga mea i tuhituhia rawatia. Na he aha te kupu a nga Minita i tenei ra? Ko ta ratou ki tenei—Kaore matou e kaha ki te whakamana i ena whakaaetanga, kaore e taea e matou te whakaaro ena mea—Na mehemea aua Maori i piri-pono nei kia Te Kuini ka haere ki runga ki aua whenua noho ai i runga i te tikanga o aua whakaaetanga, a ka tipu he raruraru ka kiia no te Maori te he; ka ki koutou kua takahia e nga Maori te ture. Titiro hoki ki nga Maori o Tikaputerewa i haere ratou ki te motu o Rarotoka ki te tango i tetahi tunga Raiti i reira, Ko Te Hiana te Minita mo te taha Maori i taua takiwa tonoa ana e ia a Te Hinemoa ki reira kia hopuhopungia aua Maori, naku i ki atu ki te Minita kia kaua e pera engari me tuku ma Hone Topi Patuki e haere kia ratou korero ai kia mutu ta ratou mahi. I whakaae a Te Hiana i reira ma te Kawanatanga e whakaoti pai taua raruraru mo te taha ki nga Maori engari kaore ano taua raruraru kia whakaotia, Kua rongo nga mema o tenei Whare i tetahi haerenga o nga Maori o Arowhenua ki te tango i tetahi whenua i Waitaki te take hoki mo aua whakaaetanga kihai i whakamanaia. Katahi ka haere tahi maua ko Te Minita mo te Taha Maori (Te Hiana) ka tono atu ki aua Maori kia hoki ano ki o ratou whenua, i tuhituhi pukapuka atu ano au ki aua Maori, i runga i aku korero kia ratou i hapai au i te taha ki a Te Kuini, i ki atu au kia pai ta ratou whakahaere, a kia hoki ano ki runga ki o ratou whenua noho ai, na ahakoa tenei mahi aku ka tonoa e Te Hiana nga Hoia kia haere ki reira ki te hopu i nga Maori. Katahi ka tonoa a Ihaia Tainui me tetahi hawhe-kaihe ki te ki atu ki aua Maori kia hoki; i to raua taenga atu ki reira ka kite raua kua mau pu katoa nga Maori, na mehemea kaore taua hawhe-kaihe a Tiemi Rikete i ki atu ki aua Maori kia waiho a ratou pu kia ata noho, ki taku mohio kua heke ano he toto. No te rongonga o te Tariana o nga Pirihi kanui tona whakapai ki a Rikete raua ko tona hoa mo te pai o te whakahaere; i te noho kuare hoki taua Tariana ki te ahua o taua mea. Na ki ana te Minita mo te Taha Maori (Te Hiana), ka whakaotia paitia taua raruraru, no whea, kaore ano tetahi wahi paku nei o taua raruraru nei kia whakaotia. Heoi ano te take i korero ai au ki te Whare i enei mea kia mohio ai nga Mema i nga putake mai o tenei mea o te raruraru ki nga Maori. Ko nga whakaaetanga kua whakaaetia i mua kaore ano kia whakaritea. Titiro ki nga Maori o tera Motu kaore ano tetahi mea kia mahia mo ratou na he piri-pono tonu ratou ki a te Kuini i nga takiwa katoa, titiro hoki ki nga whakaaetanga o mua kaore ano kia mana; he nui rawa enei mea hei whakapouri i nga ngakau. Ko te Mema mo Tanitini ki te Tonga i korero i tera po mo nga Maori i ki ia he iwi mohoao te Maori; na e te Tumuaki e mea ana au kia ata tirohia e koe enei kupu kia matau ai koe koia nei te whakaaro a te iwi Pakeha mo te iwi Maori; he tika ano he mohoao te Maori engari he aha hoki te Pakeha i nga ra o mua? Kua tirohia o au nga pukapuka i tuhia ano e koutou mo koutou ake, na e kite ana au i pera tonu koutou me nga Maori i mua tera pea taua Mema kaore i mohio ki te tikanga o taua kupu, a he mahara pea nana kaore au i mohio ki ana korero. Kaore pea etahi ona tipuna i taka ki raro ki taua kupu. Otira me pewhea ra he ingoa mo nga tangata e mea nei ki te kohuru i to tatou Kuini? Ka kiia e koutou he aha era tangata? E hiahia ana hoki au kia mohio ki ta koutou ingoa mo nga tangata i Aearanae whakararuraru mai nei, e puhipuhi mai nei i te tangata? Ki taku mohio ko te mea tika me tuku katoa era tu whakaaro ki raro, mehemea hoki he kuare matou kaore ano i tao ki to koutou matauranga e hara i a matou to he. I rongo au na te Romana i homai te marama tuatahi o te matauranga ki te iwi Ingarihi na e mea ana au me pera hoki koutou kia matou me nga Romana, ka tuku mai te painga o to koutou matauranga ki a matou. I tumeke rawa au i nga kupu a te Mema o Akarana ki te Marangai me te Mema o te Teemu te Minita mo te taha Maori o mua ake nei, ki taku whakaaro kei te whakahaere kau tene page 10Kawanatanga i nga tikanga a aua tangata e rua notemea kaore ano kia puta he korero kua mohio katoa nga Maori na te Mema tonu o Akarana (Ta Hori Kerei) i timata nga tikanga e whakahaerea nei e tenei Kawanatanga, heoi ano taku whakahe ki tenei Kawanatanga he mea na ratou kei te pai ke atu a ratou mahi i te Kawanatanga a Kerei, kaore ia ko aua tikanga pu tonu e whakahaerea nei e ratou; te waiho ano te Kawanatanga a Kerei kia tu ana i te mea e rite tahi ana nga tikanga; otiia ko taku whakaaro tuturu tenei ka Mutu tonu ta tenei Kawanatanga e whai kia mau tonu o ratou nohanga kia ratou. Kua ki hoki te Minita mo te taha Maori na te Kawanatanga tonu o Kerei nga tikanga e mahia nei e ratou, a kua tu mai hoki te Mema mo te Teemu (a Te Hiana) i tona nohanga kua ki ae, na matou aua tikanga. Mehemea ko au te Kawanatanga e kore au e whai i runga i nga huarahi o te Kawanatanga o mua atu i au. Kua kite au e korerotia ana i roto i nga nupepa ko te take i hopukia ai a Te Whiti e tenei Kawanatanga he mea kia tu tonu ratou kia pootitia mai ano. I rongo hoki au i penei ano te knpu a Te Pihopa o Whakatu. I mobio tonu a Te Paraihe me te Eoretana kaore rawa bo pirangi riri o roto i a Te Whiti, na reira raua i liaere ai ki reira. I te kawenga i nga herehere ki tera Motu kotahi tetahi tamaiti i haere ake i roto ko tona ingoa ko Wainui he tamaiti na Tarawhata o Te Muka, katahi ka tono nga Maori o reira kia whakaputaina taua tamaiti ki waho, a tukua ana ki waho, katahi ka pataitia atu ki a ia te take i piri ai ia ki a Te Whiti na kona hoki ia i mau ai ki te Whareherehere a ko wai ka hua tera pea ka mate ia; i kiia atu ano ki a ia mehemea a Te Whiti i whawhai me tona uru ki roto kua mate ano pea ia. Ko tona whakahoki mai tenei "I whakapono katoa matou ki a Te Whiti te take he mobio no matou e kore e whawhai; koia nei ke te hiahia o Te "Whiti; kaore ia i pirangi ki te whawhai i pirangi ke ia ki te rangimarire a kia whakaotia paitia, tikatia, nga mea katoa i waenganui i te tangata me te tangata." I mohio katoa nga tangata o Te Waipounamu e kore e ara he whawhai i runga i te hereheretanga o Te Whiti. He tika ano pea te korero a etahi o nga mema nei mehemea ka takua a Te Whiti tera e heke he toto, erangi ki taku whakaaro ko te mea tika e kore ai e puta he raruraru he whawhai, me whakamana nga whakataunga a nga Komihana a me whakamana nga whakaaetanga o mua ki nga Maori. Me whakamana nga kupu whakaae a nga Komihana ma reira anake e taea ta koutou e hiahia na ara te whakamutu i te raruraru Maori ki tera takiwa. Ko ta tatou whakahaere hoki i tenei mea kei te taha kotahi anake, he Kawanatanga katoa tatou; kaore he tangata hei korero mo tetahi taha; kaore hoki he tangata hei korero mai ki a tatou i nga he kua mahia e te Kawanatanga; no reira au ka mea ko te tikanga pai me whakaneke te korero tuaruatanga o tenei Pire, na me whakatu he Komiti Motuhake i naianei hei ata whiriwhiri i nga taha katoa. E whakaae ana hoki au ki te menemana tuatahi a te Mema mo Otautahi ki te Tonga ara kia ata waiho tenei Pire kia kawea mai rano a Te Whiti raua ko Tohu ki te aroaro o tenei Whare. He aha te pai kia korero hapre tonu tatou mo nga mea e pa ana ki era tangata i wahi ke atu i a tatou? Me pewhea e tino kitea e tatou te tika te he? Te take i korero ai au he pouri noku ki nga mate o nga Maori na ki taku mahara he mea tika ma tenei Whare kia hohonu rawa te rapu i tenei raruraru kia kitea katoa nga mea e pa ana ki reira, ka mutu aku korero ka tautoko au i te menemana a te Mema mo Otautahi ki te Tonga.