No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Ka wharahaerea etahi mahi, ka roa ka tae ki nga patia.

Nga Whenua Rahui O Te Taihauauru.

Te Herihi (Mr. Herries), (mema mo Pei o Pereti). — Ka patai ahau ki te Pirimia,—(1.) Mehemea he pono ranei te kupu e mau nei i roto i etahi pitihana kei te utu te Kai-tiaki o te Katoa i te taake whenua mo runga mo nga whenua e puritia ana e ia i raro i te Ture Whakatau Rahui o Te Tai Hauruau, 1892, a mehemea kaore ranei etahi o aua whenua e kapea ana kia kaua e utu taake whenua? (2.) Tera ranei te Kawanatanga, mehemea e tika ana taua korero, e tahuri ki te whakarereke i te ture mo tenei take, kia pa atu ai te kapenga a te ture ki ia rahui kotahi me ia Maori whai paanga ranei?

Te Raiti Honore Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon), (Pirimia).—Ae, mai o mua iho e haere nei e utua tonutia ana te taake whenua e te Kai-tiaki o te Katoa mo runga mo nga whenua rahui o te Tai Hauauru mehemea kua riihitia te whenua. E utua ana taua taake i runga i te wariu o ia riihi motuhake. Mehemea kaore i te riihi te whenua, a kaore kau he moni i hua i runga, e kore ano hoki e taea te utu he taake. I maharatia kaore e taea te whakaae kia kapea te paanga motuhake o te tangata; engari, na runga na te whakatau a te Tumuaki Kai-whakawa o te Hupirimi Kooti i mua tata ake nei mo runga i te keehi a Rathbone ki te Kaitiaki o te Katoa, ka whiriwhiria houtia ano tena ahua; notemea tena pea e taea i raro i tena whakatau te whakahe atu ki taua taake. E kitea ana e te Tari o te Kai-tiaki o te Katoa ka nui rawa te page 26taumaha o taua taake ki runga ki nga Maori no ratou nga whenua, a mehemea i muri iho o te whiriwhiringa o taua whakatau ka kitea ka taea ano te tono kia utua te taake whenua katahi pea te Kawanatanga ka whakaaro i nga menemana e tika ana hei whakaora i tena mate.

Rahui Maori O Puketapu.

Te Heningi (Mr. Jennings), (mema mo Egmont).—Ka patai ahau ki te Heketari o te Koroni, mehemea tera ranei ia e whakahau atu ki te Ropu Tiaki i nga Whenua Purotu kia uiuia e ratou mehemea e tika ana kia tangohia i nga Maori a kia tukuna ki raro i te mana o te Tari te Whenua Rahui Maori o Puketapu tekiona 5, Poraka III, takiwa ruri o Huiroa, Taranaki? (Kupu whakamarama: Ko tenei wahi he wahi ataahua rawa, a he wahi whai tikanga ano hoki i runga i nga korero o mua, i te mea he tuunga pa whawhai, a he urupa tupapaku ano hoki. E tika ana kia naomia atu i naianei tonu he tikanga e whakaorangia ai taua ngaherehere kei pau i te kau.)

Honore Te Waari (Hon. Sir J. G. Ward), (Heketari o te Koroni).—Ko te rapunga kia kitea mehemea e tika ana kia hoatu taua whenua ki raro i te mana o Te Ture Tiaki i nga Whenua Purotu ka tukua atu ki nga Komihana hei ripoatatanga ma ratou. Kei te uiui hoki te Tari i naianei kia mohiotia ai mehemea e tika ana kia rahuitia etahi pa, tekau ma whitu aua pa Maori tawhito, kei roto i te Porowini o Taranaki.

Kimihanga A Hare Hongi I Nga Korero O Te Iwi Maori

Te Makenapa (Mr. McNab) (mema mo Mataura).—Ka patai ahau ki te Minita Maori,—(1) Ka whakaatu mai ranei ia ki te Whare mehemea he aha te tukunga iho o nga mahi a Hare Hongi i whakaturia nei i era tau atu hei kohikohi i nga korero o nga iwi Maori; (2) kei te watea ranei aua tuhituhinga hei tirohanga ma nga tangata tino mohio, me nga tangata e hiahia ana ki te hurahura i aua tuhituhinga; a (3) kei te mahi tonu ranei a Hare Hongi i naianei i taua mahi?

Te Honore Timi Kara (Hon. Mr. Carroll), (Minita Maori).—Ko taku utu tenei,—(1.) He ahua nui ano nga tuhituhinga kua tukua mai e Hare Hongi ki te Kawanatanga. (2.) Kaore ano aua tuhituhinga i watea hei tirohanga. (3.) No te 30 o Hune kua taha ake nei ka mutu te mahi a Hare Hongi ki te Kawanatanga. (Kupu apiti: I runga i te mea me whakatikatika marire i mua i te perehitanga, na reira e tika ana kia tukua aua tuhituhinga a Hare Hongi ki tetahi ropu ruarua, tino mohio hei mahi.)

Nga Kaunihera Marae O Araiteuru Me Era Atu Takiwa.

Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita Maori, Tera ranei ia e whakahau kia panuitia i roto i te Kahiti o Niu Tireni nga ingoa me nga rohe o te Kaunihera Marae o Araiteuru me era atu takiwa Kaunihera Marae i te motu o Te Waipounamu, i naianei tonu, notemea ko nga kupu tohutohu a aua Kaunihera mo runga i era take, tae noa hoki ki nga mapi me era atu maramatanga katoa, kua tukua noatia atu ki te Hupiritini o Nga Kaunihera Marae i Poneke?

Te Honore Timi Kara (Hon. Mr. Carroll, Minita Maori).—Ko nga rohe o te Takiwa Kaunihera Marae o Araiteuru i panuitia i roto i te Kahiti o Niu Tireni, No. 62, i te 7 o nga ra o Akuhata, 1902. Kaore he Ture e ki ana kia panuitia atu ano; engari mehemea e mea ana te patai a te honore mema mo te panuitanga o nga rohe mutunga mai o nga kainga me nga pa kua oti nei te whakatakoto i raro i nga ritenga o tekiona 6 o "Te Ture Whakatikatika i te Ture Kaunihera Maori, 1903," ka whakaotia tatatia tena i naianei tonu.

Makereti Pihopa (Mrs. Evans).

Te Moihi (Mr. Moss), (mema mo Ohinemuri).—Ka patai ahau ki te Minita Maori, Kua mahia ranei tetahi tikanga mo runga mo te pitihana a Makereti Pihopa (Mrs. Evans), i runga i te kupu tohutohu atu a te Komiti mo nga Mea Maori ki te Kawanatanga i tera tau?

Te Honore Timi Kara (Hon. Mr. Carroll), (Minita Maori).—I tono te kai-page 27pitihana kia ara ano he whakawakanga mo etahi whenua Maori i runga i te mea he iti rawa nga paanga i whakataua ki a ratou ko ona whanaunga i aua whenua. Ko te kupu tohutohu a te Komiti mo Nga Mea Maori i penei, me tuku atu ki te Kawanatanga kia uiuia. I riro mai te ripoata a te Tiati nana i whakawa te tono kia whakatautaua nga paanga o nga tangata i Rota 65 me 69 Parihi o Waipu, e korerotia nei i roto i te pitihana. Kaore kau he keehi e ara ai he whakawakanga tuarua.

Horowhenua Moana.

Te Whiira (Mr. Field), (mema mo Otaki).—Ka patai ahau ki te Minita Maori, Mehemea ka whakamanaia ranei e te Kawanatanga, kua tino kore ranei ratou e whakaae ki te whakamana, i a ratou kupu whakaae mahamaha noa iho ka mahia e ratou he tikanga e riro mai ai a Horowhenua Moana hei Moana ma te katoa, i raro ano ra i te tiakitanga o nga take Maori ki taua Moana, me te tiaki i te ngaherehere e kaha rawa nei te pan me te ngaro haere i nga taha tika o taua Moana, kei tuturu ngaro rawa atu?

Te Honore Timi Kara (Hon. Mr. Carroll). (Minita Maori).—E riro mai ai a Horowhenua Moana hei whenua ma te katoa me matua whakaae e nga Maori nona. Kua rite te whakaaro a te Kawanatanga kia whawhatia atu ratou mo runga i taua take a tona wa tuatahi e taea paitia ai. Tera ano hoki pea e taea te whakaoti he tikanga pai. Ka tonoa atu ki nga Komihana mo Nga Whenua Purotu kia whakaaro ratou mo te ngaherehere Maori i nga taha tika o taua Moana.

Rahui Maori O Mangamaunu.

Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita o Nga Whenua, He aha te take i roa ai te ruritanga o nga wawahanga o te Whenua Rahui Maori o Mangamaunu i Kaikoura? (Kupu whakamarama: Kei te mohio te Minita, i puta he tino kupu whakaae i tera tau ka timatatia te ruri a te paunga tonutanga o te toru marama i muri tonu iho i te whakatau a te Kooti wawahi, engari ki te titiro iho, e noho nei kaore ano i timataria taua ruri.)

Honore Te Takana (Hon. Mr. Duncan), (Minita o nga Whenua).—Tetahi wahi o te roa, no te rironga katoatanga o nga tangata o te Tari Ruri o Wairau (Marlborough) ki te ruri i nga wawahanga o te Flaxbourne Estate me te Woodside Runs. Kei te haere atu he kai-ruri i naianei ki te timata i te ruri wawahi o Mangamaunu, a ka whakahohorotia e ia te mahi.

Reriwe O Te Karaka.

Wi Pere (mema mo nga Maori o Te Tai Rawhiti).—Ka patai ahau ki te Kawanatanga, Mehemea, i te mea ko te raina reriwe e mahia atu nei i naianai i Kihipane ki Opotiki tera e hangaia a tona wa kia puta atu ki Hauraki ra ano, a he nui nga moni e hua mai ki te koroni, ka whakanohoia ranei e ratou he moni ki runga ki te rarangi moni mo Nga Mahi Nunui o tenei tau hei whakaoti i taua raina atu i Te Karaka tae noa ki Motu i roto i tenei tekau ma rua marama e takoto ake nei? (Kupu Whakamarama: He nui nga mahi ma taua raina, notemea ko taua takiwa katoa kei reira nei taua raina e haere ana kua nohoia katoatia e nga tangata mahi paamu me nga tangata whakatupu hipi, a he tino nui rawa atu nga kau me nga hipi kei taua takiwa e haere ana i naianei; e whia ano hoki nga rau miriona rakau tino whai wariu kei roto i taua takiwa; no reira e kaha noa atu ana taua takiwa ki te whakaea atu i taua moni. Ko tenei tikanga e mau nei i naianei heoi kau nga moni e hoatu ana ko nga moni e oti ai kia rima anake nga maero o taua raina i te tau kotahi, kaore rawa i te pai, a e peehi ana hoki i te tupu o taua takiwa.)

Honore Hooro-Teone (Hon. Mr. Hall-Jones), (Minita mo Nga Mahi Nunui).—Kaore ahau e mahara ana tera ahau e kaha ki te whakarite i tetahi moni kia pera rawa te nui e taea ai te whakatutuki nga hiahia o te honore mema, engari e tumanako atu ana hoki ahau kia whakaritea he moni e taea ai taua mahi kia wawe te oti.

"Te Ture Taonehipi Maori, 1895."

Te Whiira (Mr. Field), (Mema mo Otaki).—Ka patai ahau ki te Minita Maori, Mehemea ka kawea mai e ia he Pire hei whakatikatika i "Te Ture Taonehipi Maori, 1895," penei na: ma te whakaara whare rawa, ma te hanga ranei i tetahi tino whakapainga, ka tika kia puritia e te kai-tango ia riihi kotahi a muri ake nei whakaputaina ai i raro i taua Ture?

Honore Timi Kara (Hon. Mr. Carroll), (Minita Maori).—Kei te aroaro o te Whare nei i naianei he Pire whakatikatika i Te Ture Taonehipi Maori, a kia tae ki te whakahaerenga o taua Pire ka ahei kia motinitia e te honore mema kia rite ki tana e patai nei.

Ki taku mohio ka tino marama te Whare koia ano kua tino nui rawa te tupu haere o taua takiwa i roto i tenei tekau tau kua taha ake nei. I roto i nga tau mutunga e toru kua taha tata ake nei he nui whakaharahara rawa nga whenua kua nohoia e nga tangata noho hou, kua nui rawa te neke haere ake o te maha o te tangata o te Taone o Kihipane tae noa ki nga takiwa o uta atu. Mehemea ka whakaotia atu te reriwe ki Motu kua whakaturia tetahi mahi rakau nui atu. Mehemea kaore e nui ana nga moni kei te Kawanatanga hei mahi i taua reriwe kua kiia ake nei e au, kaati ko te mea tika me nama e ratou he moni motuhake hei whakaoti i taua raina, a waiho ma nga moni Katimauta o taua takiwa e whakaea atu taua moni nama. Kaore ahau e tono ana kia tukua nga moni o te koroni—e pakangatia nei i roto i tenei Whare i nga wa katoa—hei whakaea atu i taua nama; notemea e tika ana ahau kia ki ake ko nga moni Katimauta e kohikohia ana i taua takiwa e tukua atu ana i nga tau maha kua hori ake nei hei page 29whakaea atu i nga moni i pau i nga mahi hanga reriwe me era atu mahi puta noa i te koroni. Ka kotero ano ahau i taku kupu kua korerotia nei e au i roto i tenei Whare i roto i nga tau maha, ko taua takiwa e korero nei ahau e patua noatia ana e whakakorea noatia ana i nga wa katoa, ano he motu wehe ke noa atu i Niu Tireai nei. I era atu takiwa katoa o te koroni kua whakaotiotia nga raina reriwe, a i naianei kua kite atu matou kua tahuri kontou ki te whakatapata rawa i nga raina o etahi o aua takiwa. Ko nga moni katoa e utua ana e toku takiwa e tukua ana hei whakaea atu i nga moni i namaia hei painga mo era atu wahi o te koroni. Mehemea ko tenei anake te whakautu mai a te Kawanatanga mo taku patai tika, marama, pai, kaati he whakautu pohehe rawa atu kino rawa atu nei tena whakautu, a e whakaatu ana hoki i te ata he marire o nga tikanga e whakahaeretia nei. Mehemea ka pera ta ratou mahi, ka ki atu ahau "e pai ana," "engari timata atu i naianei me pupuri katoa nga tiute Katimauta e kohikohia ana i te takiwa o Turanga, me whakapau ki roto ki taua takiwa anake." Wehea rawatia taua takiwa kia mutuhake atu i era atu wahi katoa o Niu Tireni, a waiho ma nga tangata o reira e nama he moni motuhake mo ratou anake a ma ratou ano e utu atu taua nama. He aha koia te take kia penei tonu te he o nga mahi mo toku nei takiwa? He maha nga poraka whenua nunui o taua takiwa kua oti te tua nga ngaherehere e nga Pakeha e noho ana i runga, ko nga rakau nunui anake i waihotia kia tu ana, a mehemea ka mahia te reriwe i naianei tonu kua ahei aua rakau kei reira nei e tu ana kia kania ki te mira hei papa; engari mehemea ka waihotia kia wha kia rima ranei tau kua pirau katoa aua rakau kua kore e pai hei miratanga. Tetahi hoki, tera etahi atu tangata o taua takiwa e kaha ana te titiro ki mua, kei te pupuri i a ratou ngaherehere katoa—kaore e tua ana i nga rakau—a ko ratou kei te tiaki i te tino painga nui mo ratou i runga i tera whakaaro. Kei te utu ratou i nga reiti, me te whakatoe ano i a ratou nei Takau hei miratanga kia puta ra ano te reriwe ki te ngaherehere kia taea ai aua rakau te harihari atu ki nga makete. Kua tohutohu nui te Kawanatanga i naianei me whakaora nga rakau. Kaati, e toru nga tau i mua ake nei heoi te tino kupu a te Kawanatanga ki nga tangata, koia tenei, "Tuaina nga ngaherehere, kia kaha ki te tua i te ngaherehere me te whakapai i te whenua." A te tukunga iho o taua kupu tohutohu he nui whakaharahara rawa nga eka whenua ngaherehere tino whai wariu nei kua topea kua whakangaromia ona rakau papai. He take nui ano hoki tena e tika ai kia mahia taua raina tae rawa atu ki te mutunga mai o te whenua e taea ana kia puta ki taua whenua rakau i mua o te pirautanga o nga rakau maroke e tu ana i runga, kei pirau kua kore e pai hei miratanga. Taka iho he tau taka iho he tau kaore he mutunga o taku tohe tonu ki te Kawanatanga kia whakaritea mai he moni mo taua mahi ki taku takiwa, engari e noho nei kore rawa ratou e whakaae ki te whakamana i taku tono. Ko te mahi tika ma tatou he hapai ake i te koroni kia rewa, kaua e whakatotohungia kia toremi. Engari tenei ke te miharo rawa o tenei ahua ki ahau nei ko te korenga kaore i totohu noa atu i nga mahi a era atu mema i roto i o ratou nei takiwa. He aha rawa koia te painga e puta i runga i te mahinga kia toru anake maero o tenei reriwe i roto i te tau kotahi? Heoi kau te take o tena mahi he whakaaro anake ki nga tangata e hiahia ana ki tetahi mahi ma ratou, he whakapatipati i aua tu tangata kia koakoa ai ratou, na kona ka hoatu pakupaku nei te mahi ma ratou. Mehemea e whakaaro pono ana te Kawanatanga kia puta te koroni me whakarite rawa e ratou he moni hei mahi i taua raina kia puta tonu atu i naianei tonu, oti atu. Engari mehemea heoi ano ta nga mema e hiahia ana kia rima anake ano nga maero e mahia i tenei tau kia rima ano a tera tau, kaati he patipati pooti noa iho te tikanga o tena tu mahi. E hara i te mea e mahi tika ana koutou hei painga nui mo te koroni; engari mehemea ka whakaotia tatatia tenei raina penei me taku tohe e tohe atu nei ahau kua nohonohoia. page 30taua whenua katoa e te tangata i taua wa tonu, a ka timata tonu te hua ake he moni i runga i taua takiwa i taua wa tonu. Tera pea etahi atu mema kua oti nei te mahi nga reriwe o o ratou takiwa kei te kata mai ki ahau mo enei korero aku. Kei te whakatakariri rawa atu ahau ki tenei whakautu mo taku patai. Ki ahau nei he tino patai rangatira taku patai, engari ko te whakautu he whakautu tutua. E tono atu ana ahau ki te Whare kia namaia he moni kia £200,000 hei whakaoti i taua reriwe i naianei tonu, a ma nga tangata o taua takiwa e utu nga initareti o taua moni. Waihotia atu nga moni o te koroni, e whawhaitia nei e nga mema i nga wa katoa, kia takoto ana; waiho kia pakanga ana ratou ki a ratou ano mo tena moni mehemea e pai ana ratou, engari ko nga moni tena e hua ake i toku takiwa i runga i ona hipi i oua kau me ona rakau ka rahi noa atu hei utu i te initareti o ta ratou nama. E kore rawa ahau e whakaae i naianei kia tukua nga moni e hua ake ana i toku nei takiwa hei whakaea atu i nga nama tawhito o te koroni kua toru tekau tau wha tekau ranei tau o etahi o aua nama e takoto ana.

Haere tonu nga mahi a te Whare a hiki noa i te rua tekau meneti ki te tahi karaka i te po.