Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1904-1905

Niu Tireni. — Nga Korero Paremete. — Runanga Kaunihera, 1905. — Huihuinga Tuatoru O Te Tekau Ma Rima O Nga Paremete. — Nga Whai Korero a nga Mema Maori

page 1

Niu Tireni.
Nga Korero Paremete.
Runanga Kaunihera, 1905.
Huihuinga Tuatoru O Te Tekau Ma Rima O Nga Paremete.
Nga Whai Korero a nga Mema Maori

Turei, te 27 o Hune, 1905.

No tenei ra ka wkakatuwheratia e te Kawana te Tuatoru o nga Tuunga o te Tekau ma rima o nga Paremete o Niu Tireni, a pai ana te Kawana ki te whakapuaki i te whai-korero e whai ake nei.

Whai-Korero.

E nga Mema Honore o te Runanga Kaunihera me nga Mema o te Whare o nga Mangai o te Iwi,—

E tino pono ana te koa o toku ngakau i taku tutakitanga ano ki a kontou e noho huihui nei i roto i te Paremete.

I roto i te wa e hiki ana te Whare i tae atu ahau ki etahi wahi o te koroni me te whakamohio haere i ahau ki nga tangata, a ko aku whakaaro i kite ai ahau i te tuatahi mo runga mo to ratou piripono ki te Torona me te aroha nui ki to tatou Kingi Tino Atawhai, kua whakauria rawatia. Ko te whakaaro piripono i whakahuatia i roto i ia mea kotahi o nga pukapuka whai-korero i tukua mai ki ahau i tino hou rawa ki roto ki toku ngakau, me te kaha rawa o nga kupu powhiri moku i nga wahi katoa, hei koanga ngakau moku, a e tohu ana hoki i te whakahonoretanga tika ki tenei turanga tiketike e tu nei ahau.

Ko nga maramatanga i tupu ake i roto i a au i mua ake nei mo runga mo nga mea nui whakaharahara tena e taea e tenei koroni kua whakauria rawatia e nga mea kua kitea nei e au. Nui atu te whai koha mai a te Wairua Ora ki tenei whenua, a kei te whiwhi koutou i konei i ia mea kotahi o nga mea katoa e ora pai ai te tangata.

E koa ana ahau mo taku kahanga ki te whakamihi atu ki a kontou mo te mau o te ora o te koroni. Kua nui haere te kaha o nga tangata ki te utu moni, e tohungia ake nei i roto i nga ritaana o nga mahi e whakahaeretia ana e te Kawanatanga, ko a tatou Reriwe me nga Katimauta nga mea i tino nui atu. Ko nga ahuatanga o te iwi nui tonu kua nui rawa te pai haere, me te tirohanga atu ki mua nui atu te ataahua mai, me te ora o te ngakau me te koa kei nga taha katoa e tau ana.

Me ki atu ahau kua whakaturia ko te Honore William Pember Reeves te Hai Komihana mo te Koroni o Niu Tireni. Ka whakatakotoria atu ki o koutou aroaro te Warati o tona whakatuunga a tona wa.

I runga i nga motini i paahitia e te Whare o nga Mangai o Te Iwi, tohutohu mai ana aku Minita kia whakaturia, a i whakaturia hold e au, he Roiara Komihana hei uiui mo runga mo nga ture e pa page 2ana mo nga whenua me nga whakanohonohoanga whenua. Kaore ano i mutu noa nga mahi a taua Komihana, engari ka mutu a nga ra tata e haere mai nei, a ki taku mahara tena e tae atu ki a koutou tana ripoata i roto ano i te taima i whakaritea hei rohe mutunga mai e te motini i paahitia nei mo taua take.

I runga i te hiahia kia mohiotia ai nga whakaaro a nga Maori i tukuna nei e o ratou tupuna etahi whenua kei Porirua me era atu wahi o te motu o Aotearoa ki etahi kai-tiaki mo etahi take motuhake, kua whakaturia e au, i runga i te tohutohu mai a aku Minita, he Roiara Komihana, a e whakahaere nei i tana uiuinga. Ka whakatakotoria tana ripoata ki o koutou aroaro.

I runga i te whakamananga a te Paremete, kua whakahaerea he tikanga kia whakaturia he ekipihana ma nga iwi katoa ki Karaitiati. E kiia ana kia whakapuaretia taua ekipihana a te marama o Noema, 1906.

I mua ake nei, tera tetahi tangata no Niu Tireni, i haere atu i raro i te kanataraka mahi mana ki Amerika, a, te taenga atu ki reira kaore i tukuna kia u atu ki uta i San Francisco. I a ia e hoki mai ana i runga i te tima ki tenei koroni, no te taenga mai ki Honoruru whakaititia ana ia e te kapene o taua tima. Tukuna atu ana he kupu ma roto i te mangai o te Hekeretari Nui mo nga Koroni ki te Kawanatanga o Amerika, a oti pai ana taua take, a kua utua tikatia tena whakaitinga.

Ka koa koutou kia rongo kei te mau tonu te piki haere o te maha o te tangata u i roto i te koroni, he nui ke atu nga mea i mai i nga mea i haere atu, a i tino neke atu hoki i roto i tenei tekau ma rua marama kua hori tata ake nei. Kei te neke haere ake ano hoki te whanawhanau tamariki. Mai o te tau 1890 kua tae ki te 230,000 te tokomahatanga ake o te iwi, a ko te huihuinga katoatanga o nga iwi o te koroni, hui atu hoki ki nga Maori, e kiia ana i naianei kua tae ki te 900,682 tangata.

Ko te nui rawa o nga Hainamana e haere mai ana, me te waihotanga i mua ake nei o tetahi rima-tekau tangata o ratou hei taumahatanga ki runga ki te Poari Awhina Rawakore i Otakou, he take ena hei ata whiriwhiritanga nuitanga ma koutou.

Ko nga ritaana tena e whakatakotoria ki o koutou aroaro e whakaatu ana kua nui haere rawa i roto i tenei tau nga hariharinga i runga i a tatou reriwe, a he tohu tena kua nui te tupu haere o a tatou taonga whakatupu, a kua whanui haere nga mahi e mahia ana i roto i to tatou koroni, a ko te nui haeretanga ake o nga tangata e haereere ana he tohu tena kua nuku ake nga moni hei whakapaunga haeretanga ma te tangata. Ko nga ritaana o te Katimauta e whakaatu ana kua pumau te nukunga ake i nga mea o tera tau, a ko te tukunga iho o te tikanga whakangawari i te utu mo te hariharinga i nga taonga o o tatou iwi whanaunga kua ahua piki haere ake te utautanga taonga mai i te Kingitanga Huihui o Ingarangi; otira ko te utanga taonga mai i nga whenua o nga iwi ke kua heke iho, a no reira kua ahua hoki haere iho i naianei nga moni mehemea ka whakaritea atu ki nga tau o mua atu.

Ko te utanga atu i tenei whenua i nga taonga tena e pirau haere nei, tetahi take tino nui. Ki te whakaaro a aku Kaitohutohu e tika ana kia whakanohoia nga tangata whai hipi me nga tangata mahi paamu miraka ki runga ki tetahi ahua turanga e whiwhi ai ratou i te utu tika mo to ratou kaha me ta ratou mahi ahu whenua.

Tetahi hoki, ko te taenga rawatanga atu ki te £2 10s. i te tana, te utu mo te hariharinga taonga mai i te Kingitanga Huihui o Ingarangi, i te mea he 12s. anake i te tana te utu mo te haringa mai i aua tu taonga nei ano i Amerika nei ki konei, he tino mea nui ano hoki tena hei whakaaroarohanga.

Tetahi mea pai hei korerotanga atu maku ko tenei, ahakoa te nukunga haeretanga ake o nga moni e riro mai ana i nga Katimauta, engari ko nga moni taake e tau ana ki runga ki ia panepane tangata kotahi o te iwi kua hoki iho, mehemea ka whakaritea atu ki nga ahuatanga o enei tau mutunga e rua kua hori tata ake nei.

Kei te mohio koutou ko te Tari o nga Poutapeta me nga Terekarawhe, me te Tari Reriwe, o nga Tari Kawanatanga nei, kua oti te kowhiriwhiri te ahuatanga o page 3ona apiha, a kua puta tahi he painga ki te Kawanatanga tae noa ki nga tangata e mahi ana i roto i aua Tari. E whakaaro ana aku Minita, kia mama ake ai, a kia kotahi ai hoki te ahua, ko te mea tika me kowhitiwhiti te ahua o nga apiha puta noa i nga Tari katoa a te Kawanatanga, a ko te moni e utua ana i naianei ki nga apiha o te Tari Pirihimana me te Tari Reriwe e ka whakamutua ana te mahi a te tangata i te taenga ki te kaumatuatanga ona, me hanga kia pa atu he tikanga pera ki ia Tari kotahi a te Kawanatanga.

I runga i te mea kua rereke nga ahuatanga, me te kore e pumau o te tokomahatanga o nga tamariki e haere ana ki nga kura, kua waiho nei hei kaupapatanga whikanga utu-a-tau, no reira ka whakatakotoria atu ki o koutou aroaro he Pire menemana i te Ture mo nga Kura, hei whiriwhiri ma koutou, i runga i te mahara kia whakanekehia ake he utu-a-tau mo nga kai-whakaako kura. Ko te rapunga huarahi e taea ai te whakarite he tikanga utu moni ki nga kai-whakaako kura e whakamutua ana, nui atu te uaua, a, mo te taha ki nga kai-whakaako kua kaumatuatia nei he tino nui rawa atu te uauatanga. Otira, ka whakatakotoria ano he tikanga mo tena, a kei te noho tumanako atu hoki aku Minita kia hohoro te paahitia hei ture.

Hei tikanga e tautokona ai nga mahi o te koroni, me te whakanoho ki runga ki te nohoanga totika, me te hanga huarahi e mama ai te oti o nga mahi me nga raititanga, e whakaaro ana aku Minita e tika ana kia whakamahia nga mana matua mahi e noho ake nei i roto i a tatou awa, me nga roto, me nga taheke wai. E tino tika ana kia penatia mehemea e maharatia ana kia whakataetae tika atu tatou ki era atu whenua e iti iho nei te utu o nga kai-mahi, e roa atu nei nga haora mahi, a e hoki iho nei te utu o nga kaha matua mahi i o nga mea o tenei koroni. Ka whakatakotoria ano he tikanga mo runga i tena mahara hei whiriwhiri ma koutou.

Ko te whakanohonohoanga tangata ki runga ki nga whenua Maori tetahi mea e hiahiatia ana e nga Maori me nga Pakeha tahi. Kei te araitia te nekeneke haere o te noho a te tangata i runga i te nui rawa o nga takiwa whenua Maori e takoto mangere ana, a i runga i te mea e tika ana kia puputu iho te noho, no reira, e maharatia ana, hei painga mo nga Pakeha me nga Maori tahi, kia timataria atu he whakamatau ki te whakanohonoho i nga Maori nona nga whenua ki runga ki nga wahi o aua whenua e tika ana hei kainga, hei oranga, mo ratou, a, i muri iho i tena, me whakarite he whenua i runga i te ritenga tenata mo nga Maori whenua kore o taua hapu kotahi, iwi kotahi ranei, a ko nga whenua toenga me tango i raro i tetahi ture e rite ana ki te Ture Tango Whenua hei Nohoanga Tangata, ma nga Poari Whenua e whakahaere aua whenua, a ko nga painga e hua mai ana i runga me riro i nga Maori nona aua whenua; ko te whakanohoanga o nga Maori ki runga ki o ratou ake whenua ma nga Kaunihera Maori tena e whakahaere. Ka whakatakotoria ano he Pire e pa ana mo tenei take nui.

Ko nga mahi maina o te koroni, nga koura me nga waro, kei te pai te haere. Ko te kiteatanga o etahi riiwhi whai koura i te taha rawhiti o te pae maunga iwituaroa i waenganui o Katapere me Westland tetahi mea nui, a tera ano etahi tohu e tika ai kia maharatia kua kitea pea he mahinga koura pumau tonu kei taua takiwa. Ko Takuta Pere, o Kanata, kua whakaturia hei upoko mo te Tari o nga Kohatu me nga Oneone, a kei te tirotirohia nga wahi whai koura o te whenua nei i naianei. Kua tu he runanga korero, i tae atu ai nga Kai-whakawa Waorene me nga Kai-tirotiro Maina me nga Enitinia, a te tukunga iho, ka whakatakotoria etahi tikanga kupu whanui atu, pai atu, a ko ake nei. E hiahiatia ana kia nui ake he wai mo Otakou ki waenga, e hara i te mea mo nga mahi koura anake, engari mo era atu mahi whakapai whenua katoa, a mehemea ka rite, ka kitea, hei tino painga nui tena.

Ka tae atu he ope pupuhi ma tenei koroni ki Bisley i tenei tau. Ko te ope kua oti te kowhiriwhiri, e maharatia ana tena e hapai tika i te ingoa o te koroni. I riro mai i to Niu Tireni ope pupuhi i Bisley te Korapoa Kapu i te tau 1904, a hei tino koanga ngakau hoki mehemea ka kaha tenei ope hou e haere atu nei page 4hei mangai mo Niu Tireni ki reira ki te pupuri i taua taonga kia tatou mau ai.

Kua homai e te Kawanatanga o Ingarangi ma Niu Tireni te kaipuke manuao nei a "Sparrow." Ka whakatakotoria he kupu kia hangaia taua manuao hei kaipuke akoakotanga, a ka tonoa kia whakaritea e koutou he moni mo tena take.

He maha nga take i roa ai te whakatuunga o te Runanga korero mo te Taura Terekarawhe o te Moana Nui-a-Kiwa. E koa ana ahau ki te ki atu kei te noho taua Runanga i naianei.

E pouri ana ahau ki te whai kupu mo te matenga o te Honourable Sir Alfred Jerome Cadman, K.C.M.G. (Te Karimana), he maha nei ona tau i tu ai hei Minita ma te Karauna, a ko ia nei hoki te Pika o te Runanga Kaunihera i te wa i mate ai ia. E pouri ana ano hoki ahau ki te whakapuaki kupu mo te matenga o Mr. George Fisher (Hori Piha), he Minita no te Karauna i mua, a he maha nei ona tau i tu ai hei mema mo te Taone o Poneke i roto i te Whare o nga Mangai o te Iwi.

E nga Mema o te Whare o nga Mangai o te Iwi,—

Ko nga pukapuka tohutohu i nga moni e maharatia ana tena e hua mai me nga moni tena e whakapaungia i tenei tau, ka whakatakotoria ki o koutou aroaro, a i te hanganga ai hoki o aua pukapuka i ata whakaaroarohia te taha ki te oti tika o nga mahi me te ata tiaki marire i te moni kei whakapaua noatia. Ko nga moni i hua mai i te tau kua hori ake nei i neke atu i nga mea i maharatia, a toe ana he toenga rahi i runga i nga whakahaeretanga o taua tau, a i nga marama kua hori ake nei o tenei tau ano neke atu nga moni i hua mai i nga mea o aua marama nei ano o tera tau.

Ko te nekehanga atu o nga moni i kohikohia me te pai o nga ritaana i riro mai mo runga mo ta tatou moni whakamutunga i nama ai, me te pikanga haeretanga o te utu e riro mai ana mo a tatou punga taake, e whakaatu ana kua pai haere rawa te ingoa ora o te iwi, a e koa ana hoki ahau ki te ki atu kua hoki haere iho te itareti. Ma tenei ahua ka kaha haere nga mahi, me te whakamahinga o nga painga e takoto nei i to tatou whenua ake, a ka pumau he painga ki nga tangata utu taake.

Ko nga moni i pau hei utu penihana ki nga kaumatua totika o to tatou koroni ka kitea e hoki iho ana i nga mea i pau i te tuatoru o nga tau kua hori ake nei. Kua nui rawa te pai haere o te ahua o nga moni o te koroni, a ki te whakaaro a aku Kaitohutohu me whakaneke atu te penihana kia noho ki te 10s. i te wiki hei riiwhi mo te 7s. e utua ana i naianei.

Ka tonoa koutou e nga kupu o te pukapuka o nga mahi nunui, a ko ake nei whakatakotoria ai, kia hanga tikanga e whakahohorotia ai te mahinga o nga raina reriwe tino whai tikanga, e hanga ai he terewhone kia tae atu ki nga tangata e noho ana i runga i nga poraka whenua i tua pamamao, a hei whakaoti wawe hoki i nga rori ki nga kainga nohoanga tangata i waenga koraha.

Na runga i te tokomahatanga haeretanga o nga tamariki e haere ana ki nga kura i nga wahi e noho nui ana te tangata, ahua kikii rawa ana etahi, a na te nui haere o te noho ki runga ki nga whenua e tika ana kia whakaritea kia whakarahingia ake he whare kura. Ka tonoa koutou kia pooti i tetahi moni nui ke atu hei hanga whare kura, ara mo nga whare kura i nga takiwa katahi ano ka nohoia houtia nei te tino tikanga.

Ko nga moni awhina me nga moni kohikohi a te iwi ki roto ki nga kaute a nga ropu takiwa, e tika ana kia whakanohoia ki runga ki tetahi turanga pai ke atu, a e whakaarohia ana kia tukua te katoatanga o nga moni roiate o nga rakau me nga harakeke ki nga ropu takiwa na ratou nga rori e haerengia ana e whakakinongia ana i te kaatatanga o aua taonga.

Ka apititia atu ki te rarangi moni nga moni e tika ana hei whakahaere i te tatauranga o te iwi, a hei whakaea hoki i nga raruraru o te pootitanga mema e haere ake nei.

Ka koa koutou kia rongo he nui nga whenua kua riro mai i tenei tau i raro i te Ture Tango Whenua hei Nohoanga ma te Tangata. Ia tekihana whenua kotahi o te Lindsay Estate, i Heretaunga, me te Greenfield Estate i Otakou, kua tangohia e te tangata; a mo te taha ki Flaxbourne Estate kotahi rawa ano te tekihana iti, page 55 ano nga eka, kaore ano i tangohia e te tangata, a ahakoa tena kaore ano i ngata te hiahia o te tangata ki te whenua. Tera atu etahi atu wahi whenua nunui i nga motu e rua nei e whawhatia atu ana, a me whakarite rawa te hiahia kia puputu te noho a te tangata. Hei koanga ngakau mo tatou te tere o te neke haere o te noho puta noa i te koroni, me te whanui haere o nga makete mo a tatou taonga, me te pai o nga utu e mau nei.

Na runga na te nui o te whenua e ahei ana i raro i te ture e mau nei i naianei kia puritia e ia tangata kotahi i roto i tenei mea i te paro (ara taone) a kua kapea nei kia kaua e ahei kia tangohia i raro i nga rarangi muru o te Ture Tango Whenua hei Nohoanga Tangata, no reira kaore rawa e riro mai he whenua hei kainga mo nga kaimahi i roto i nga taone. He mea tika kia whakahokia iho i tena nui mehemea ia me tango he whenua mo tena take i whakaarohia nei e te Paremete.

He tokoiti rawa nga kai-mahi e whiwhi ana i te moni hei whakaara whare mo tatou, a namaia ana e ratou he moni mo te itareti nui, a te tukunga iho, he nui nga whare ririki, he noa iho nei te ahua. Ahakoa kua hanga he tikanga i raro i te Municipal Corporations Act e whakamana ana i nga Paro Kannihera ki te whakarite kainga mo nga kai-mahi, engari kaore kau he mea kotahi kia oti. Hei arai atu te noho puputu rawa, a hei whakarite whare totika mo nga kai-mahi, ki te whakaaro a aku Minita ko nga mana e whakawhiwhia ana ki nga ropu takiwa me tango tahi ano e te Kawanatanga he mana pera ano ki a ia ake, me te whai mana ki te hanga kainga mo nga kai-mahi, ki te whakaputa moni-a-nama ranei mo tena take. Ko te rarangi ture e tika ana hei whakamana i tena mahi ka whakatakotoria atu hei whiriwhiritanga ma koutou.

Ko nga ture e mana nei, whakamana nei kia whakaputaina atu he moni-a-nama ki nga tangata noho whenua, e whakarite anake ana kia tae ena tu moni nama ki te 50 anake i roto i te 100 o te paanga o te kai-tango reti ki te whenua e riihitia ana e ia. Ki te whakaaro a aku Kai-tohutohu e tika noa atu ana Kia nuku atu i tena he moni whakaputa-a-nama, a ka tonoa koutou kia whakatika i te ture hei whakatutuki i tena whakaaro.

I runga i te whakaaro ki te taumaha me te nui o nga mahi e mahia ana e nga Kai-whakawa, tae noa hoki ki nga mea hou kua apitiria atu hei mahi ma ratou, e maharatia ana e tika ana Kia whakanekehia atu he utu-a-tau mo ratou, a ka whakatakotoria atu he tikanga pena ki o koutou aroaro.

E nga Honore Mema o te Runanga Kaunihera me nga Mema o te Whare o nga Mangai o te Iwi,—

Ko te kore nga i tika te ture, me tona korenga i kaha ki te tiaki i nga tamariki wahine, kua kitea tatatia ake nei; me tetahi menemana mo te Ture Kirimene, ara, whakaroa atu i te taima e ahei ai kia whakatakotoria te kupu whakapae hamene nei ki runga ki nga tangata hara pera, e tika ana kia whiriwhiria wawetia e koutou.

Ki te whakaaro o aku Minita, na runga na te nui whakaharahara rawa o nga itareti e iatingia ana mo nga moni e tukua-a-namatia ana i etahi wa, no reira e tika ana kia hanga he rohe mutunga mai mo nga itareti me nga utu, me rereke ano te aronga mo ia ahua punga e whakaputaina atu nei he moni nama i runga, a me hanga ki te ture. Ka whakatakotoria he kupu mo runga i tena take.

Kua whakamatauria ano kia whakatakotoria he huarahi harihari meera i waenganui o tenei koroni me Vancouver. Whakaae ana te Kawanatanga o Queensland ki te tuku i ana nei whakaritenga ki raro, engari tera atu etahi raruraru kua ara, a kua hangaia ano tetahi atu kanataraka i waenganui o te Kawanatanga Huihui o Atareria me Canada. Ka mau tonu aku Kai-tohutohu ki te whakamatau ki te whakatakoto huarahi harihari meera i waenganui o Vancouver me Niu Tireni.

Ko nga ture e pa ana ki nga whakahaere a nga ropu takiwa e tau ana kia whakatikangia. Ko tenei take nui kua whakaaroarohia e aku Kai-tohutohu, a ka whakatakotoria he tikanga hei whakawatea atu i te Paremete me te Kawanatanga i etahi o nga mahi nunui mo te iwi, kia nui ai he taima hei whakahaerenga ki runga ki nga tikanga nunui ke page 6atu; kia whakakohia iho te maha o nga ropu takiwa; kia whakawhiwhia he mana whanui atu ki nga mea e toe ana, a kia whakapaingia ake hoki to rotau tu ora i runga i te moni.

E whakaaro ana aku Kai-tohutohu e tika ana kia whakarereketia nga ture e pa ana ki te whakatautaunga wariu, me nga wariutanga e mania ana e te Tari Whakatau Wariu a ko ake nei me pa anake ki nga Tari Kawanatanga, me te waiho atu i nga ropu takiwa kia mahi ana i a ratou ake wariutanga, a ki te tupono ka whakahengia etahi wariutanga me whai mana te Kawanatanga ki te tango i aua whenua ina utua e ratou kia 10 i roto i te rau te nekehanga atu ki runga atu i te wariu i whakataua e te tangata nona.

Na te roa o te whakahaeretanga i nga take i raro i te Conciliation and Arbitration Act (ara, Te Ture Apitireihana, Whakangawari Raruraru hoki) he ahua nui te raruraru i puta. E tino whakaaro ana aku Kai-tohutohu me hanga rawa he tikanga hangai e mutu atu ai ena whakaroanga, me whakarite he wa mutunga mai hei whakaputanga whakatau i muri iho i te whakawakanga o nga keehi; a ki te kore e taea tena i runga i nga ahuatanga e mana nei i naianei me whakatu ano tetahi atu Kooti kia rua tahi ai. Ko tena, me etahi atu whakatikatikanga o te Conciliation and Arbitration Act, ka tonoa kia whiriwhiria e koutou.

I runga i te whakahaeretanga o te Workers' Compensation for Accidents Act (ara, Ture Whakaputa Utu ki nga Kaimahi i Whara-a-Aitua nei) kitea ana ko te ahua o taua ture e mau nei kaore i te pai te takoto, a e maharatia ana e tika ana kia ahei nga kai-mahi ki te tono me te whiwhi i te utu moni topu mehemea ka mate ana i te mate pumau tonu, me whakaputa ano etahi wahi utu ki a ratou—i raro ano i nga tupatotanga e tika ana—a nga wa e ata whakaritea ana, i mua o te whakawakanga a te Kooti i nga tono.

Ka whakatakotoria he Pire ki o koutou aroaro hei whakawhanui atu i te mana whakahaere i nga raina waea kawe korero uira; hei whakapai hei whakatopu i a tatou ture pooti mema; hei peehi i te mahi petipeti moni; hei hanga huarahi et ika ake ai te tirotiro me te whakapai o a tatou hohipera me nga whare manaakitanga turoro, me te tirotiro i nga paraiwete hohipera me nga whare tiaki turoro; hei hanga tikanga pai ke atu mo te tiaki o te tangata me te rawa kei pau i te ahi; a hei whakatika hoki i te tu o nga ope tinei ahi; hei whakakore atu i te rarangi 3 o "Te Shops and Offices Act, 1904," me te hanga ano i era atu menemanatanga mo taua ture tena e kitea e tika ana; hei tuku hangai tonu atu i etahi take ki te iwi nui tonu i runga i te pooti; me era atu Pire e tika ana kia mahia ka whakatakotoria ki o koutou aroaro hei whiriwhiritanga ma koutou.

Kua tuturu te whakaaro a aku Kaitohutohu, hei tikanga e tiakina ai te iwi, a hei painga hoki ki nga tangata katoa e paangia ana, ko nga taonga katoa e hangaia ana i roto i te koroni me maaka me whai tohu penei na i hanga i Niu Tireni.

Ko te tere rawa o te haere o a tatou ngaherehere tetahi mea hei tino whiriwhiringa ma koutou. I runga i tenei ahua e mau nei o te whakaputanga rakau atu i a tatou ngaherehere kauri e kiia ana ka pau katoa aua ngaherehere i mua mai o te rua tekau tau, no reira e tino tika ana kia kaha rawa te tiaki i nga ngaherehere me te whakato haere i te rakau. E maharatia ana hoki, ko te rahuitanga o etahi wahi ngaherehere, e hiahiatia nei ona rakau mo etahi tino mahi motuhake, tetahi take e tika ana kia whakaaroarohia e koutou.

Hei whakangawari i te whakawhitiwhitinga i nga whenua Maori, hei whakakaha i nga Maori ki te whakawhitiwhiti ki a ratou whakamaori, e whakaaro ana aku Minita kua tae tenei ki te wa tika hei whakakorenga atu i nga tiute pane kingi i runga i nga tuku whakawhiti pera, a kia whakawhanuitia atu ano hoki nga huarahi e taea ai te whakawhitiwhiti i nga whenua.

I runga i te mea i mahia e te Paremete he tikanga i tera tu nga ona, whakaturia ana he whare nanaa turoro i Poneke, a e whakahaerengia ana i naianei kia whakatuturia ano etahi atu whare pera ki etahi atu wahi o te koroni. Ko te ture page 7mo te rehitatanga o nga kai-whakawhanau wahine kua whakatutukitia, a he nui nga mea kua rehitatia. Ka whakaritea he tikanga e akoakona ai he naahi whakawhanau wahine me era atu ahua neehi, a i runga i tena kua rite tetahi mea kua roa nei e hiahiatia ana, ara kua whakatokomahatia ake nga neehi i roto i te koroni.

E tino mohio ana ahau ka tahuri koutou ki te ata whiriwhiri marire i te tu o te koroni me era atu o nga take kua whakatuturia atu nei e au hei tirohanga iho ma koutou, a ka noho tumanako tonu atu toku ngakau kia waiho ai te tukunga iho o a koutou mahi me a koutou whakatau, i runga i te manaakitanga a te Atua, hei tino hapai ake i te ora, i te koanga ngakau, i te humarie, me te painga pumau o te iwi o tenei whenua ataahua.

Turei, 15 o Akuhata, 1905.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Kaunihera.

Te Matenga O Te Honore Hori Kerei Taiaroa.

Honore Piti (the Hon. Mr. Pitt, Attorney-General).—Kaha rawa atu toku pouri i te mea kua huihui nei ano tatou ki konei i tenei ra i muri iho i tetahi hikitanga poto o te Kaunihera, e whai take ana ahau ki te tono atu ki te Kaunihera kia whakaaetia tetahi motini, ka motinitia nei e ahau i naianei tonu, e pa ana ki tetahi i te wa o tona hemonga me nga taumaha mua atu i tana matenga, he mema no tenei Kaunihera. E te Pika, i te wa katoa e tu ana a ia hei mema e hara i te mea ko ona hoa mema o te Kaunihera anake i manaaki i a ia, engari i manaakitia ia e nga tangata katoa i mohio ki a ia. E te Pika, no te wha o tenei marama, i roto i te Taone o Poneke, i mate ai a te Honore Hori Kerei Taiaroa. Taua tangata, te Pika, i noho ki nga manga e rua o te Paremete o te koroni, me te mau tonu o tona ngakau ki nga mea katoa i pa ki te iwi Maori. Mo nga take i motuhake ki te Pakeka tena pea he pooti kau te mea i oti i taua honore mema; engari mehemea i puta ake he take ki te aroaro o te manga o te Paremete i noho ai ia, ki te aroaro ranei o te Komiti mo nga Mea Maori, e pa ana ki te iwi Maori, ka tahi ka takoto marama kaha hoki nga whakaaro o taua honore rangatira mo aua take. Ahakoa he uri, he mema, a te Honore Taiaroa no te iwi o Ngaitahu—he iwi i ingoa nuitia i roto i nga tau tuatahi o tenei koroni mo tona wehi-kore me ona mahi toa i roto i nga pakanga i waenganui i nga Maori o tenei koroni—ko taua honore rangatira he tino tangata ngakau marie. E te Pika, kahore ke whakaaro i roto i ahau i taku kitenga mutunga i a ia i roto i tenei Whare, i nga wiki e rua e toru ranei kua pahemo nei, ka penei te tere o tona ngaronga atu i a tatou. Ki te ahua ra he tangata a ia e pangia ana e te chronic bronchitis, e pangia tonutia ana ranei e taua mate, a i turi hoki taua honore rangatira ki nga kupu whakaatu a ona hoa kia hoki a ia ki tona kainga kia pai ai te tiaki i a ia, kahore, i u tonu tana noho ki Poneke nei, he tumanako nona tera ka taea e ia te whakahaere tonu i ana mahi Paremete. Ko te mutunga ra, tere ana tona ngaro, a kua kore nei ia i waenganui i a tatou i naianei. E te Pika, ka tono atu ahau kia whakaaetia e te Kaunihera tetahi kupu pumau ka motinitia e ahau, me taku tono atu ano ki te Kaunihera kia whakaae, hei tohu manaaki ki te maharatanga atu ki te matenga o te Honore Taiaroa, me hiki te Kaunihera mo apopo. E te Pika, ko te kupu pumau ka tono atu nei ahau kia whakaaetia e te Kaunihera ko tenei, ara: E hiahia ana tenei Kaunihera kia ata tuhia ki ona pukapuka tona whakaaro nui mo nga mahi Paremete i whakahaerea e te Honore Hori Kerei Taiaroa, kua mate, mo tenei Koroni, me te mihi atu ano o te Kaunihera ki tana pouaru me tana whanau kia mohiotia mai te pouri o te Kaunihera me te aroha nui kia ratou i a ratou e noho mai nei i roto i te mate.

Honore Kapene Peiri (the Hon. Captain Baillie).—E te Pika, notemea hoki ko ahau tetahi i mohio tonu ki a te Honore Taiaroa kua mate nei, mai o tona urunga ki te Paremete, ka tu ake ahau ki te tautoko i te motini a toku hoa honore. page 8Ki taku mohio ko taua honore mema tetahi o nga mea tuatahi o nga mangai mo te iwi Maori i whakaturia i raro i te Ture Mema Maori i whakatakotoria ra e Ta Tonore Makarini (Sir Donald McLean). I noho ia hei mema mo nga tau e waru, kotahi tekau ranei, i roto i tera Whare, na, mo nga tau e rite ana pea ki te rua tekau ma rima kua hori ake nei i noho tonu taua honore rangatira hei mema mo tenei Kaunihera. E mohio ana tatou ki te kaha rawa o tona ngakau ki nga mea katoa i pa ki te iwi Maori. Ko ia tetahi o nga mea tino mohio o tatou tuakana, teina ranei, mo te taha ki te iwi Maori; ko tetahi hoki ko ana korero katoa i ata whakarongona e nga honore mema. E tino mohio ana ahau, i ahau e korero nei, ko aua whakaaoro ano o nga honore mema, ara, e tino rongo ana tatou i tenei mate kua pa mai ki te Kaunihera, me te kaha rawa o to tatou mihi atu ki tana pouaru me tana whanau mo ratou kua noho nei i roto i te mate. E tu atu ana ahau hei tuara mo te motini a toku hoa honore.

Honore Pikatana (the Hon. Mr. Pinkerton).—E te Pika, i haere mai ahau i te wahi o te koroni nei i noho ai a te Honore Taiaroa, kua mate nei, mo nga tau maha—i noho ia ki te takiwa o Taiaroa Heads—e tika ana kia kii ahau ko taua honore rangatira i tino mohiotia, i tino manaakitia ki roto i taua wahi o te koroni. Ki toku whakaaro tera e kitea ana kahore e ngaro atu te iwi Maori i tenei whenua, notemea kua ranu haere te Maori me te Pakeha. Ko Taiaroa kua mate nei i tirohiatia ko te hononga atu o nga Maori o mua ki te Pakeha, no taua take i tino whakaaro nuitia ia e nga iwi e rua. I a ia e tiaki kaha ana i nga take tika mo tona iwi Maori, kaore taua honore rangatira i whakahaere i aua take i runga i te ahua whakawehi; pai rawa atu tana whakatakoto i ana hiahia ki te aroaro o te Paremete ki te aroaro ranei o era atu upoko, kahore rawa a ia i tu whakawehi atu. Ko te take ra he pai marire no tona ngakau, me tana hiahia hoki kia haere totika nga mea katoa i waenganui i nga iwi e rua, na reira ra ka mahara manaaki atu nga iwi e rua ki a ia. E tino mohio ana ahau ka whakaaetia e nga mema katoa tenei motini, me te motini tera ano hoki e tukua atu ki tana pouaru me tana whanau.

Honore Mahuta.—E te Pika, e tu ake ana ahau me te kaha rawa o te pouri o toku ngakau—he pouri ra mo te paanga mai o Aitua ki tenei Whare, tangohia atu ana e ia mo ake tonu atu a te Honore Taiaroa. Kaha rawa te mamae o toku ngakau i te korenga o to tatou hoa i tona nohoanga i tenei ra—a ia i pupuri tonu i te ora mo tona iwi, nga Maori, ki tana ngakau, me te mea ano hoki i whakahaerengia e ia ana ngoi i nga wa katoa hei painga mo te iwi Maori. Me aha i te mea no naianei tata ake nei i noho ai ahau hei mema mo tenei Kaunihera, kaati kua rongo ahau i te ingoa o te Honore Taiaroa me ana mahi e korerotia ana ki nga wahi katoa o Niu Tireni. I taku taenga mai ki Poneke nei ka tutaki ahau ki a ia i roto i tenei Whare, ka mohio ahau he tika tonu aua korero mona, e hara i te pakiwaha i te tito ranei, e ngari he wahi kau o nga painga o taua rangatira honore. He rangatira ia i whakahaere i ana kaha i runga i nga mea katoa i mohio ai ia he painga i roto mo nga iwi e rua. I naianei ra kua whakarerea ake tatou e ia; kua haere atu ia i taua huarahi e haere ai nga tangata katoa; kua haere atu ia ki tona Atua. Tena koutou katoa i roto i tenei huihuinga honore; tena koutou katoa. He nui taku whakapai i nga kupu mihi kua korerotia nei e koutou, me te kaha o to koutou pouri mo te mate kua pa mai ki tenei Kaunihera. Ka mohio te ao i naianei ki o tatou whakaaro mo te Honore Taiaroa kua mate nei. Ka mohio hoki te ao tera i tirohia paitia a ia e tatou, a ia ra me ana mahi, me te mea ano hoki i a ia kua haere atu nei, tera i waiho ake e ia etahi ahuatanga e mahara tonu ai tatou ki a ia, kahore e taea te wareware. Kaati, e tautoko ana ahau i te motini kua korerotia nei mo te Honore Taiaroa. Kia ora, kia ora tonu koe, e te Pika; a kia ora tonu hoki koutou, e nga rangatira honore!

Whakaaetia ana te motini.

Hiki ana te Kaunihera i te tekau ma rua meneti ki te toru karaka p.m.

page 9

Taite, te 26 Oketopa, 1905.

No te hawhe paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Kaunihera.

Pire Whakanohonoho Whenua Maori.

Ko tetahi o nga Pire i tae ake ki te Kaunihera i tenei ra ko "Te Pire Whakanohonoho i nga Whenua Maori," he mea tuku ake i te Whare o nga Mangai o Iwi. I takoto taua Pire ki te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori, a i whakatikatikaina iti nei etahi wahi, a i whakaae te Minita mo nga Mea Maori ki aua menamana, i reira hoki te Minita i te wa i whiriwhiria ai te Pire e taua Komiti.

Ko nga honore mema i korero mo runga mo taua Pire ko, Piti (Hon. Mr. Pitt), ko Te Omana (Hon. Mr. Ormond), ko Maketonore (Hon. Mr. Macdonald), ko Tione (Hon. Mr. Jones), ka Te Rika (Hon. Mr. Rigg). I korero whakapai ratou katoa mo taua Pire. I penei a Te Honore Mahuta i te wa tonu e takoto ana te Pire ki te aroaro o te Kaunihera, ara:—

Honore Mahuta.—E te Pika, i mua o to haerenga atu i to nohoanga, e hiahia ana ahau ki te kii tera e whakapai ana ahau i nga korero a te Honore Piti, Roia Tianara a te Kawanatanga, mo runga mo tenei Pire. Kua mohio pai tatou katoa ki te ahua o te Pire, kaati, e tika ana kia kii mehemea ka noho hei Ture tera ka ora rawa nga Maori. E tino whakapai ana ahau ki nga korero a te Roia Tianara a te Kawanatanga, engari e hiahia ana ahau ki te whakamahara atu i te Kaunihera ki ona Ture Tuturu; he mea tika koia me whakamaori ngutu kau mai e te Kaiwhakamaori tenei Pire ki au, me tae mai ranei tetahi kape Maori ki au, notemea hoki e whai take ana tenei Pire ki nga mahi Maori, a e pa ana ki nga Maori. Kahore ahau e whakahe ana i te Pire, i nga korero ranei a te Roia Tianara a te Kawanatanga, e ngari ka tere te oti mehemea he kape Maori i au o te Pire, kia taea ai hoki e ahau te korero me te ata whiriwhiri. Engari kore rawa atu ahau e kaha ki te pupuri i roto i toku mahunga katoa i nga tikanga o tenei Pire i runga i te whakamaori-a-ngutu kau a te Kai-whakamaori.

Honore Omana (Hon. Mr. Ormond).—Ki toku whakaaro e he ana te Honore Mahuta i a ia a e kii nei kahore ana kape Maori o te Pire nei, notemea e mohio ana ahau i whakamaoritia te Pire i te wa e korerotia ana i tera Whare, na reira kua maha rawa nga aheitanga e taea ai e te honore rangatira tetahi kape Maori o te Pire mana, haunga ia etahi menamana i mahia ki tetahi o nga rarangi. Mehemea kahore ano kia tae atu ki a ia te whakamaoritanga o aua menamana e tika ana ma te Kai-whakamaori e hoatu ki a ia; tera ano hoki he mea tika kia perehitia aua menamana kia tino marama ai a ia. Engari ra, ki toku whakaaro kahore he take e pouri ai a te Honore Mahuta notemea i roa taua Pire e takoto ana i waho o te Kaunihera te mohio ai ia ki te ahua o te Pire.

Ka mutu nga korero a Te Omana mo te Pire, ka tu atu ano a te Honore Mahuta, ka kii, e hiahia ana ahau ki tetahi whakamaramatanga. I kii ahau tera e pai ana ahau ki tenei Pire, a e tautoko ana ahau i nga korero a te Roia Tianara a te Kawanatanga. Ko taku hiahia kia mohio mehemea kua pewheatia taku ui mo te taha ki nga Ture o te Kaunihera? E kii ana ahau kahore e tika me whakamaori-a-ngutu kau he whakamaoritanga o tenei Pire maku, me homai ano he mea perehi.

Te Omana (Hon. Mr. Ormond).—Kahore koia he whakamaoritanga i a i koe?

Honore Mahuta.—Tenei tetahi kape Maori kei au, e ngari e hara i te whakamaoritanga o te ahua o te Pire e korerotia nei, kua rereke noatu te ahua o te Pire mai o te perehitanga o tenei whakamaoritanga.

Honore Piti (Hon. Mr. Pitt).—I hua ahau i whiwhi a te Honore Mahuta ki tetahi kape o te Pire i te wa kahore ano kia whakatikatikaina taua Pire. Ko nga menemana i tukuna ki te Tari Perehi, kahore ano kia whakahokia mai. I kii atu ahau ki te Kai-whakamaori kia whakamaramatia atu e ia aua mene-page 10mana ki a te Honore Mahuta. Kahore hoki i nui rawa aua menemana, engari, pea, he take nui i roto. Kei te taimaha rawa nga mahi ma te Tari Perehi i naianei, i hiki ra hoki te Kaunihera i te awatea nei i te mea kahore i oti noa nga Pire te perehi.

Honore te Pika (Hon. Mr. Speaker).—He tika e kii ana nga Ture o te Kaunihera ko nga Pire katoa e pa ana ki te iwi Maori me ta ki te reo Maori. I te mea kua tata rawa ki te hikitanga o te Paremete kua tarewatia nga Ture o te Kaunihera kia ahei ai te tere o te oti o nga raruraru; kahore e kore te pa he taimahatanga ki nga honore mema katoa, e taea hoki te pehea me whakaae marire ratou katoa. I whiwhi te honore rangatira ki te whakamaoritanga tuatahi o te Pire, ara, ki te ahua i korerotia i tera Whare, he roa te taima mai o reira hei mohiotanga mana ki te ahua o nga menemana i runga i te whakamarama a te Kaiwhakamaori. Kia kaha rawa te tupato, kia mohio ai te honore rangatira ki nga raruraru katoa.

Ka mutu nga korero a nga mema mo te Pire, ka tu atu a te Honore Piti ka motini. Kia haere atu te Pika i tona nohoanga, kia noho ai te Kaunihera hei Komiti mo te Pire.

Whakaaetia ana te Motini, komititia ana te Pire.

Paraire, te 27 o Oketopa, 1905.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Kaunihera.

Te Pire Whakanohonoho I Nga Whenua Maori.

Roto i te Komiti.

I motini a te Honore Mahuta kia whakakorea atu enei kupu i roto i te Pire, ara: "I nga mea ranei o ratou kei a ratou te nuinga o te wariu o te whenua mehemea he tokomaha atu ratou i te tekau."

Pooti ana te Komiti mo runa i taua motini, ara: "Me waiho nga kupu i motinitia ra kia whakakorea kia mau tonu i roto taua rarangi."

I te Ae, 21.

  • Baldey
  • Bolt
  • Feldwick
  • Fraser
  • George
  • Gourley
  • Holmes
  • Johnston
  • Jones
  • Kelly, T.
  • Kelly. W.
  • Louisson
  • Marshall
  • Miller
  • Ormond
  • Pinkerton
  • Pitt
  • Reeves
  • Thompson
  • Trask
  • Wigram.

I te No, 2.

  • Mahuta
  • Rigg.

Te putanga o te Ae, 19.

Hinga ana te menemana, puritia ana aua kupu, whakaaetia ana te rarangi. Ripoatatia ana te Pire ki te Kaunihera, panuitia tuatorutia ana.

Pire Whakatikatika I Te Ture Mo Nga Kura.

No tenei ra ano i penei etahi korero a te Honore Mahuta mo runga mo te Pire Whakatikatika i te Ture mo Nga Kura i te wa e korerotia ana taua Pire i roto i te Komiti, ara:—

Honore Mahuta.—E te Pika, ka nui taku koa mo etahi o nga korero a nga mema mo runga mo tenei Pire, a e hiahia ana hoki ahau ki te tautoko i etahi kupu i rongo ai ahau mo te ahua o etahi o nga kura. Ohorere ana pea nga mema i ahau e tu atu nei ki te whai-korero mo tenei take, notemea katahi rawa ahau ka tu ki te korero i runga i enei take. Kaati tera, mo nga karahipi (scholarships), e hiahia ana ahau kia whakamaramatia te tikanga o tera mea. Mehemea ka kitea tera e pera ana te mohio o etahi tamariki Maori e taea ai e ratou etahi karahipi, ka kii ahau me kauaka e whakarereke notemea he Maori. Me aha i te mea he ahua ano he ahua ano etahi o nga kura a te Kawanatanga, kia rite tonu te tiaki i nga tamariki Maori ki nga tamariki Pakeha. E mohio ana tatou tera etahi kura hei ako i nga tamariki tane ki nga mahi parakimete, me era atu mea; he kura ano hei ako i nga tamariki wahine ki te tuitui, me era atu mea. Na, e hiahia ana ahau ki te kii, ahakoa pewhea te ahua o nga Pire, ki toku whakaaro he mea tika me whakamaori katoa, notemea ko aku tamariki e tupu ake ana i raro ano i te ahua e pa ana ki nga tamariki Pakeha, a, e tau ana ki runga ki au te tiakitanga i a ratou. I tu ake ahau, e te Pika, e nga page 11honore rangatira, kia mohio ai koutou ki oku whakaaro mo runga mo tenei take; ka kii ano ahau kahore e tika kia whakaarahia he mea hei arai i nga tamariki Maori e kore ai ratou e whiwhi ki nga painga e mau ra ki nga karahipi e taea ana e ratou. Kua oti ra hoki te whakamarama atu ki nga tamariki Maori, mehemea ka whiwhi ratou ki te karahipi, tera ratou ka whiwhi ki etahi painga. Kua whiwhi etahi tamariki ki etahi karahipi, engari kahore ano ratou kia whiwhi ki nga painga i mahara ra aua tamariki kei te mau ki aua karahipi. I ngarea e ahau aku tamariki kia haere ki te kura, kia whiwhi ai ratou ki tetahi matauranga, a kua whiwhi, kei te whiwhi haere ratou i taua matauranga, engari kahore ahau e whakaae kia whaititia he mahi ma ratou ina whiwhi ratou ki te matauranga nui. Ko toku hiahia kia taea ano e ratou aua painga e whakaaetia ana ma nga tamariki Pakeha. Mehemea ka whiwhi te Maori ki tetahi matauranga nui, me kauaka katou e pouri i te mea he Maori a ia. Me mea tono matou kia noho ma koutou e tiaki, a whakaaetia ana; na reira mehemea ka whiwhi matou ki te matauranga pai, me pai hoki koutou ki a matou, kauaka e kino. E hiahia ana ahau kia marama koutou ki aku korero. Mehemea e rite ana te matauranga o tetahi Maori me tetahi Pakeha, a kia rite tonu hoki to raua tu. E kii ana ano ahau i tenei, ahakoa pewhea te iwi o te tangata, me kauaka he rereketanga, notemea kotahi tonu tatou, me haere kotahi tatou mo te pai me te matauranga; me ta tatou karanga i era atu iwi kia uru mai kia rite ki a tatou. Kahore oku haereerenga i matara rawa; ka mutu tonu nga iwi e mohio ana ahau, e rua—ko te Maori me te Pakeha. Engari kua rongo iti nei ahau mo etahi atu iwi. E mohio tinana ana ahau ki te Pakeha me te Maori. Tera tetahi iwi e karangatia ana he "Nika,"—tena ano pea to ratou ingoa tika, ko koutou nga honore rangatira e mohio ana. Me aha, e tika ana kia pau katoa o tatou kaha ki te ako i taua iwi. Kaati, i ahau ka whakamutu nei i aku korero, ka kii ano tera i ohorere koutou i au i tu ake nei ki te korero mo runga mo tenei Pire; kaati, ko ahau e hiahia ana i naianei kia rongo i nga whakaaro a era atu mema mo tenei Pire. Kua korero ahau, kahore koutou e kaha ki te kii a muri iho he mema noho puku ahau. E noho tahi nei maua ko te Pakeha—taku hoa a te Honore Piti. Mehemea e whakamaoritia ana a koutou Pire katoa, ka kite koutou he nui aku korero; na e tono ana ahau i naianei kia whakamaoritia nga Pire katoa, atu i tenei ra. Kia korero ahau i etahi kupu a aku tupuna, e penei ana, ara: "E te Kaha rawa, tiakina matou, kia koa tonu ai matou." Kua haere atu a Kuini Wikitoria, kua noho mai ki o tatou aroaro ko Kingi Eruera te Tua-Whitu; e noho mai na hei tiaki i a tatou, e tiakina ana tatou e ia ki ana ture. Kia tika hoki aua ture. Kaua e tirohia rereketia etahi o aku korero; na oku whakaaro ano ahau i arataki. Mehemea kei te he etahi o aku korero e tono atu ana ahau kia pai ta koutou titiro, notemea hoki kahore e pena ana toku mohio me to koutou mo runga mo enei take; engari ra, a koutou rangatira he mohio rawa, he matara rawa ta koutou kite i toku; e ahei ana hoki koutou ki te toro haere ki nga wahi mamao o te ao, na reira, e whakaae ana ahau he mohio rawa koutou. Kia ora tonu koe, e Te Pika, a kia ora hoki te Minita hautu o te Kaunihera, a kia ora ano hoki nga karaka, nga hoa o nga mema. Kia ora.

I te mutunga o nga korero a te Honore Piti mo runga mo nga take o te Pire, ka tahuri a ia ki te whaka-utu i nga korero a te Honore Mahuta, i penei a ia, ara: I tino kaha rawa taku whakarongo, me era atu mema o te Kaunihera ki taku mohio, ki nga korero a te Honore Mahuta. Ki te ahua o ana korero e pouri ana a ia, i te mea kua whakawhiwhia nga Maori ki te matuaranga, kaati, i te mutunga a ta ratou kura kahore ratou e ahei ki te whakahaere i taua matauranga kia whiwhi ai ratou ki etahi painga, notemea, ki tana kii, kahore ratou e tirohia ana e te Pakeha. E ahei ana nga Maori kia whiwhi ki nga painga katoa. Mo te taha ki nga kura kahore he rereketanga o te Maori me te Pakeha; e ahei noatu ana nga Maori ki te whakataetae mo nga karahipi katoa e takoto ana mo page 12nga Pakeha, nga karahipi katoa o nga Poari; nga karahipi nunui o te Iwi, me te akoranga utu-kore i roto i nga kura tuarua, me nga technical karahipi. Tera ano o tua atu i tenei, kotahi rau tekau ma toru nga karahipi i motuhake ki nga Maori—e wha rawa taima te nukunga ake i te maha o nga karahipi mo nga Pakeha, ki tetahi ahua whakarite. E hiahia ana hoki ahau ki te whakaatu atu i tenei, ara, tera etahi Maori whiwhi matauranga e mahi ana i etahi o nga tino mahi i roto i te Koroni, ara, ko Takuta Pomare, kei roto i te Tare mo te Ora; ko Ngata, he roia; ko Takuta Butt, he Maori ia kua paahi i te whakamatamatauranga mo te mahi Takuta i Otako, a, tera ano nga kura-mahita tokorua, he Maori, kei te Kareti i Te Aute; tera ano etahi kura-mahita Maori kei roto i nga kura Maori; e rua nga kotiro Maori he neehi hohipera, kei roto i Poneke; e rua kei Nepia, kotahi kei Hukarere; tera ano nga tamariki Maori tokowhitu, i haere mai i nga kura o nga kainga, kua whakanohoia kia akona ki etahi mahi, tera ano etahi kua wareware ahau inaianei. Ko te hiahia o te Tari mo nga Kura kia ngawari te takoto o te matauranga mo nga Maori; me te mea ano hoki e tiakina ana e te Tari mo nga Mea Maori, ki nga mea ra e taea ana, e taua Tari, kia taea e nga Maori whiwhi matauranga he painga mo to ratou mohiotanga.

Panuitia tuatorutia ana te Pire.

Haere tonu nga mahi a mutu noa.

Mane, te 30 o Oketopa, 1905.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Kaunihera.

Ko tetahi o nga Pire i tae ake ki te Kaunihera i tenei ra ko te "Pire Horoi," ara, Te Pire mo nga Ture Whakatau Kereme Whenua Maori, Whakatikatika Ture. He mea tuku ake i te Whare o nga Mangai o te Iwi. I panuitia taua Pire ki te aroaro o te Kaunihera mo te taima tuatahi me te taima tuarua, katahi ka tukuna kia whiriwhiria e te Komiti mo nga Mea Maori. Ka mutu te whiriwhiri a taua Komiti, ka whakatakotoria e te Honore T. Kere te ripoata a te Komiti ki te aroaro o te Kaunihera. I penei taua ripoata, ara:—

"I tukuna atu nei ma te Komiti mo nga mea Maori e whiriwhiri te Pire mo nga Ture Whakatau Kereme Whenua Maori, Whakatikatika Ture; a e whai honore ana taua Komiti ki te ripoata, i runga i te titiro ki te tino nui rawa o nga take o taua Pire, me te tata rawa i naianei o te wa e hiki ai te Paremete, heoi kaore e taea taua Pire te ata whiriwhiri, na reira ka penei te kupu a to Komiti, me kauaka taua Pire e whakahaerea."

Katahi ia ka motini, kia whakaaetia taua ripoata. He take nui nga take o taua Pire: e pa ana ki nga ture whakahaere whenua Maori, he taumaha rawa etahi o nga kupu whai take. I whakaaro te Komiti tera kaore e puta taua Pire i naianei notemea he tata rawa ki te hikitanga o te Paremete.

Whakaaetia ana te Motini.

Hiki ana te Kaunihera ki tera tuunga o te Paremete i te rima miniti ki te waru o nga haora i te ata o te Turei.