E nga Mema Honore o te Runanga Kaunihera me nga Mema o te Whare o nga Mangai o te Iwi,—

E tino pono ana te koa o toku ngakau i taku tutakitanga ano ki a kontou e noho huihui nei i roto i te Paremete.

I roto i te wa e hiki ana te Whare i tae atu ahau ki etahi wahi o te koroni me te whakamohio haere i ahau ki nga tangata, a ko aku whakaaro i kite ai ahau i te tuatahi mo runga mo to ratou piripono ki te Torona me te aroha nui ki to tatou Kingi Tino Atawhai, kua whakauria rawatia. Ko te whakaaro piripono i whakahuatia i roto i ia mea kotahi o nga pukapuka whai-korero i tukua mai ki ahau i tino hou rawa ki roto ki toku ngakau, me te kaha rawa o nga kupu powhiri moku i nga wahi katoa, hei koanga ngakau moku, a e tohu ana hoki i te whakahonoretanga tika ki tenei turanga tiketike e tu nei ahau.

Ko nga maramatanga i tupu ake i roto i a au i mua ake nei mo runga mo nga mea nui whakaharahara tena e taea e tenei koroni kua whakauria rawatia e nga mea kua kitea nei e au. Nui atu te whai koha mai a te Wairua Ora ki tenei whenua, a kei te whiwhi koutou i konei i ia mea kotahi o nga mea katoa e ora pai ai te tangata.

E koa ana ahau mo taku kahanga ki te whakamihi atu ki a kontou mo te mau o te ora o te koroni. Kua nui haere te kaha o nga tangata ki te utu moni, e tohungia ake nei i roto i nga ritaana o nga mahi e whakahaeretia ana e te Kawanatanga, ko a tatou Reriwe me nga Katimauta nga mea i tino nui atu. Ko nga ahuatanga o te iwi nui tonu kua nui rawa te pai haere, me te tirohanga atu ki mua nui atu te ataahua mai, me te ora o te ngakau me te koa kei nga taha katoa e tau ana.

Me ki atu ahau kua whakaturia ko te Honore William Pember Reeves te Hai Komihana mo te Koroni o Niu Tireni. Ka whakatakotoria atu ki o koutou aroaro te Warati o tona whakatuunga a tona wa.

I runga i nga motini i paahitia e te Whare o nga Mangai o Te Iwi, tohutohu mai ana aku Minita kia whakaturia, a i whakaturia hold e au, he Roiara Komihana hei uiui mo runga mo nga ture e pa page 2ana mo nga whenua me nga whakanohonohoanga whenua. Kaore ano i mutu noa nga mahi a taua Komihana, engari ka mutu a nga ra tata e haere mai nei, a ki taku mahara tena e tae atu ki a koutou tana ripoata i roto ano i te taima i whakaritea hei rohe mutunga mai e te motini i paahitia nei mo taua take.

I runga i te hiahia kia mohiotia ai nga whakaaro a nga Maori i tukuna nei e o ratou tupuna etahi whenua kei Porirua me era atu wahi o te motu o Aotearoa ki etahi kai-tiaki mo etahi take motuhake, kua whakaturia e au, i runga i te tohutohu mai a aku Minita, he Roiara Komihana, a e whakahaere nei i tana uiuinga. Ka whakatakotoria tana ripoata ki o koutou aroaro.

I runga i te whakamananga a te Paremete, kua whakahaerea he tikanga kia whakaturia he ekipihana ma nga iwi katoa ki Karaitiati. E kiia ana kia whakapuaretia taua ekipihana a te marama o Noema, 1906.

I mua ake nei, tera tetahi tangata no Niu Tireni, i haere atu i raro i te kanataraka mahi mana ki Amerika, a, te taenga atu ki reira kaore i tukuna kia u atu ki uta i San Francisco. I a ia e hoki mai ana i runga i te tima ki tenei koroni, no te taenga mai ki Honoruru whakaititia ana ia e te kapene o taua tima. Tukuna atu ana he kupu ma roto i te mangai o te Hekeretari Nui mo nga Koroni ki te Kawanatanga o Amerika, a oti pai ana taua take, a kua utua tikatia tena whakaitinga.

Ka koa koutou kia rongo kei te mau tonu te piki haere o te maha o te tangata u i roto i te koroni, he nui ke atu nga mea i mai i nga mea i haere atu, a i tino neke atu hoki i roto i tenei tekau ma rua marama kua hori tata ake nei. Kei te neke haere ake ano hoki te whanawhanau tamariki. Mai o te tau 1890 kua tae ki te 230,000 te tokomahatanga ake o te iwi, a ko te huihuinga katoatanga o nga iwi o te koroni, hui atu hoki ki nga Maori, e kiia ana i naianei kua tae ki te 900,682 tangata.

Ko te nui rawa o nga Hainamana e haere mai ana, me te waihotanga i mua ake nei o tetahi rima-tekau tangata o ratou hei taumahatanga ki runga ki te Poari Awhina Rawakore i Otakou, he take ena hei ata whiriwhiritanga nuitanga ma koutou.

Ko nga ritaana tena e whakatakotoria ki o koutou aroaro e whakaatu ana kua nui haere rawa i roto i tenei tau nga hariharinga i runga i a tatou reriwe, a he tohu tena kua nui te tupu haere o a tatou taonga whakatupu, a kua whanui haere nga mahi e mahia ana i roto i to tatou koroni, a ko te nui haeretanga ake o nga tangata e haereere ana he tohu tena kua nuku ake nga moni hei whakapaunga haeretanga ma te tangata. Ko nga ritaana o te Katimauta e whakaatu ana kua pumau te nukunga ake i nga mea o tera tau, a ko te tukunga iho o te tikanga whakangawari i te utu mo te hariharinga i nga taonga o o tatou iwi whanaunga kua ahua piki haere ake te utautanga taonga mai i te Kingitanga Huihui o Ingarangi; otira ko te utanga taonga mai i nga whenua o nga iwi ke kua heke iho, a no reira kua ahua hoki haere iho i naianei nga moni mehemea ka whakaritea atu ki nga tau o mua atu.

Ko te utanga atu i tenei whenua i nga taonga tena e pirau haere nei, tetahi take tino nui. Ki te whakaaro a aku Kaitohutohu e tika ana kia whakanohoia nga tangata whai hipi me nga tangata mahi paamu miraka ki runga ki tetahi ahua turanga e whiwhi ai ratou i te utu tika mo to ratou kaha me ta ratou mahi ahu whenua.

Tetahi hoki, ko te taenga rawatanga atu ki te £2 10s. i te tana, te utu mo te hariharinga taonga mai i te Kingitanga Huihui o Ingarangi, i te mea he 12s. anake i te tana te utu mo te haringa mai i aua tu taonga nei ano i Amerika nei ki konei, he tino mea nui ano hoki tena hei whakaaroarohanga.

Tetahi mea pai hei korerotanga atu maku ko tenei, ahakoa te nukunga haeretanga ake o nga moni e riro mai ana i nga Katimauta, engari ko nga moni taake e tau ana ki runga ki ia panepane tangata kotahi o te iwi kua hoki iho, mehemea ka whakaritea atu ki nga ahuatanga o enei tau mutunga e rua kua hori tata ake nei.

Kei te mohio koutou ko te Tari o nga Poutapeta me nga Terekarawhe, me te Tari Reriwe, o nga Tari Kawanatanga nei, kua oti te kowhiriwhiri te ahuatanga o page 3ona apiha, a kua puta tahi he painga ki te Kawanatanga tae noa ki nga tangata e mahi ana i roto i aua Tari. E whakaaro ana aku Minita, kia mama ake ai, a kia kotahi ai hoki te ahua, ko te mea tika me kowhitiwhiti te ahua o nga apiha puta noa i nga Tari katoa a te Kawanatanga, a ko te moni e utua ana i naianei ki nga apiha o te Tari Pirihimana me te Tari Reriwe e ka whakamutua ana te mahi a te tangata i te taenga ki te kaumatuatanga ona, me hanga kia pa atu he tikanga pera ki ia Tari kotahi a te Kawanatanga.

I runga i te mea kua rereke nga ahuatanga, me te kore e pumau o te tokomahatanga o nga tamariki e haere ana ki nga kura, kua waiho nei hei kaupapatanga whikanga utu-a-tau, no reira ka whakatakotoria atu ki o koutou aroaro he Pire menemana i te Ture mo nga Kura, hei whiriwhiri ma koutou, i runga i te mahara kia whakanekehia ake he utu-a-tau mo nga kai-whakaako kura. Ko te rapunga huarahi e taea ai te whakarite he tikanga utu moni ki nga kai-whakaako kura e whakamutua ana, nui atu te uaua, a, mo te taha ki nga kai-whakaako kua kaumatuatia nei he tino nui rawa atu te uauatanga. Otira, ka whakatakotoria ano he tikanga mo tena, a kei te noho tumanako atu hoki aku Minita kia hohoro te paahitia hei ture.

Hei tikanga e tautokona ai nga mahi o te koroni, me te whakanoho ki runga ki te nohoanga totika, me te hanga huarahi e mama ai te oti o nga mahi me nga raititanga, e whakaaro ana aku Minita e tika ana kia whakamahia nga mana matua mahi e noho ake nei i roto i a tatou awa, me nga roto, me nga taheke wai. E tino tika ana kia penatia mehemea e maharatia ana kia whakataetae tika atu tatou ki era atu whenua e iti iho nei te utu o nga kai-mahi, e roa atu nei nga haora mahi, a e hoki iho nei te utu o nga kaha matua mahi i o nga mea o tenei koroni. Ka whakatakotoria ano he tikanga mo runga i tena mahara hei whiriwhiri ma koutou.

Ko te whakanohonohoanga tangata ki runga ki nga whenua Maori tetahi mea e hiahiatia ana e nga Maori me nga Pakeha tahi. Kei te araitia te nekeneke haere o te noho a te tangata i runga i te nui rawa o nga takiwa whenua Maori e takoto mangere ana, a i runga i te mea e tika ana kia puputu iho te noho, no reira, e maharatia ana, hei painga mo nga Pakeha me nga Maori tahi, kia timataria atu he whakamatau ki te whakanohonoho i nga Maori nona nga whenua ki runga ki nga wahi o aua whenua e tika ana hei kainga, hei oranga, mo ratou, a, i muri iho i tena, me whakarite he whenua i runga i te ritenga tenata mo nga Maori whenua kore o taua hapu kotahi, iwi kotahi ranei, a ko nga whenua toenga me tango i raro i tetahi ture e rite ana ki te Ture Tango Whenua hei Nohoanga Tangata, ma nga Poari Whenua e whakahaere aua whenua, a ko nga painga e hua mai ana i runga me riro i nga Maori nona aua whenua; ko te whakanohoanga o nga Maori ki runga ki o ratou ake whenua ma nga Kaunihera Maori tena e whakahaere. Ka whakatakotoria ano he Pire e pa ana mo tenei take nui.

Ko nga mahi maina o te koroni, nga koura me nga waro, kei te pai te haere. Ko te kiteatanga o etahi riiwhi whai koura i te taha rawhiti o te pae maunga iwituaroa i waenganui o Katapere me Westland tetahi mea nui, a tera ano etahi tohu e tika ai kia maharatia kua kitea pea he mahinga koura pumau tonu kei taua takiwa. Ko Takuta Pere, o Kanata, kua whakaturia hei upoko mo te Tari o nga Kohatu me nga Oneone, a kei te tirotirohia nga wahi whai koura o te whenua nei i naianei. Kua tu he runanga korero, i tae atu ai nga Kai-whakawa Waorene me nga Kai-tirotiro Maina me nga Enitinia, a te tukunga iho, ka whakatakotoria etahi tikanga kupu whanui atu, pai atu, a ko ake nei. E hiahiatia ana kia nui ake he wai mo Otakou ki waenga, e hara i te mea mo nga mahi koura anake, engari mo era atu mahi whakapai whenua katoa, a mehemea ka rite, ka kitea, hei tino painga nui tena.

Ka tae atu he ope pupuhi ma tenei koroni ki Bisley i tenei tau. Ko te ope kua oti te kowhiriwhiri, e maharatia ana tena e hapai tika i te ingoa o te koroni. I riro mai i to Niu Tireni ope pupuhi i Bisley te Korapoa Kapu i te tau 1904, a hei tino koanga ngakau hoki mehemea ka kaha tenei ope hou e haere atu nei page 4hei mangai mo Niu Tireni ki reira ki te pupuri i taua taonga kia tatou mau ai.

Kua homai e te Kawanatanga o Ingarangi ma Niu Tireni te kaipuke manuao nei a "Sparrow." Ka whakatakotoria he kupu kia hangaia taua manuao hei kaipuke akoakotanga, a ka tonoa kia whakaritea e koutou he moni mo tena take.

He maha nga take i roa ai te whakatuunga o te Runanga korero mo te Taura Terekarawhe o te Moana Nui-a-Kiwa. E koa ana ahau ki te ki atu kei te noho taua Runanga i naianei.

E pouri ana ahau ki te whai kupu mo te matenga o te Honourable Sir Alfred Jerome Cadman, K.C.M.G. (Te Karimana), he maha nei ona tau i tu ai hei Minita ma te Karauna, a ko ia nei hoki te Pika o te Runanga Kaunihera i te wa i mate ai ia. E pouri ana ano hoki ahau ki te whakapuaki kupu mo te matenga o Mr. George Fisher (Hori Piha), he Minita no te Karauna i mua, a he maha nei ona tau i tu ai hei mema mo te Taone o Poneke i roto i te Whare o nga Mangai o te Iwi.