No te tekau ma tahi karaka i te awatea ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Ka whakahaerea etahi Pire me etahi atu mahi a te Whare, ka tae ki te:—

Pire Reiti Whenua Maori.

Ka tae mai te kupu a te Runanga Kaunihera e ki mai ana kua paahitia tenei Pire apiti atu ki etahi menemana, a e tono ana ratou kia whakaaetia aua menemana e te Whare o te Iwi.

Te Honore Timi Kara (the Hon. Mr. Carroll), (Minita Maori).—Ka motini, Kia kaua e whakaaetia nga menemana, a kia whakaturia ko Te Herihi (Mr. Herries), ko Te Auhana (Mr. Houston), me ia hei Manatia (Managers) ki te tuhituhi i nga take i whakahengia ai. Ko te ahua o aua menemana he whakatakoto i tetahi porihi whenua Maori hou nei, a ki taku mahara e kore rawa e taea te whakaaetia e te Whare me te Kawanatanga. Ko te Pire nei he Pire whakatakoto huarahi e pa ana mo te reititanga o nga whenua Maori me nga huarahi e taea ai te kohi atu i aua reiti. Kua tahuri tera Whare ki te whakahau mai ki tenei Whare me te Kawanatanga i page 95nga aronga porihi whenua Maori e maharatia ana e ratou, waihotia atu ana e ratou nga tekiona whakatakoto huarahi tia tu ana, engari puta ke atu ana ratou ki te tohutohu i etahi ahuatanga hei mahinga mo te taha ki te Kooti Whenua Maori me ana whakahaere, me era atu ahua.

Te Herihi (Mr. Herries), (mema mo Pei o Pereti).—E tino whakaae ana ahau kia whakahengia nga menemana, ahakoa e whakaae ana ano toku ngakau ki te porihi i whakapuakina i tera Whare. Otira e hiahia ana ahau kia paahitia te Pire, a e mohio ana ahau e kore rawa e taea e te Kawanatanga te whakae atu ki aua menemana i te mea e tino takahi ana i ta ratou porihi; engari me [unclear: whakaau] kaha ahau i tenei ahua na, ko aua menemana e tonoa mai nei kia whakahengia e tatou, a e takahi nei i te porihi a te Kawanatanga, i tautokona e tetahi o nga Minita o te Karauna i tera Wkare, a na taua honore mema tonu i motini tetahi o aua menemana.

Te Honore Timi Kara.—Kaore tera menemana i roto i te Pire.

Te Herihi.—E mohio pai ana te honore Minita i motini a te honore Mahuta kia patua a tekiona 8 o te Pire, a ko tena hoki tetahi i nga tino tekiona whai tikanga o te Pire nei. Haunga nga mea i whakauruhia e taua honore mema, engari ko nga mea i patua atu e ia te mea nui. A kaore rawa he painga e whakakorengia ai e te honore mema—e Timi Kara—tenei ahua na, kua kore i riro mai i nga Minita nga mea i maharatia e ratou i whakaturia ai a Mahuta ki taua Whare.

Te Haringi (Mr. Harding), (mema mo Kaipara).—I mahara ahau i runga i te whai korero a te Kawana i whakapuakina nei i runga i te torona i whakaae ai a Mahuta ki te nohoanga Minita mona he mea kia noho ai ia hei tohutohu i te Kawanatanga mo nga mea katoa e pa ana ki tetaha Maori. Mehemea kua tahuri tetahi mema o te Kawanatanga ki te tautoko i tetahi motini e takahi ana i te porihi a tenei Kawanatanga mo tetaha Maori, ha, ki taku mahara ko te mea tika pea me tahuri nga Minita te ata whiriwhiri i to ratou ahua.

Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Tokerau.—Ka ki, kua whakarereketia nga tikanga o tenei Pire e te Runanga Kaunihera, a he tohu tena kaore taua Pire e pai ana ki nga mema o tera Whare. Kua kite ratou ka mate te iwi Maori mehemea ka paahitia tena Pire i runga i tona ahuatanga i tukua atu ai i tenei Whare. No reira muua ana e ratou kia patua te rarangi 8. E whakamana ana taua rarangi i te Minita Maori ki te tuku atu i nga whenua Maori kaore i utu i nga reiti ki raro i te mana o te Kaunihera Whakahaere Whenua Maori o te takiwa kei reira nei taua whenua e takoto ana. Mahara ana te Runanga Kaunihera e whakamana ana taua rarangi i te Kaunihera Whenua Maori ki te mokete me te uta atu i era atu ahua taumahatanga ki runga ki nga whenua Maori kaore nei i utu i nga reiti. Ko te motini kia patua te rarangi 8 e hara ia Mahuta i muu, engari na tetahi o nga mema tawhito mema mohio o te Runanga Kaunihera. Kaati, i te mea kua hoki mai taua Pire nei ki konei, i te mea kua patua atu taua rarangi, e hiahia ana ahau ki te kokiri i tetahi rarangi hou i naianei, a ka muua e au kia whakauruhia atu kia pai ai te takoto o taua Pire.

Te Pika.—Kaore e ahei kia muua e te honore mema he rarangi hou i tenei taima.

Henare Kaihau.—E tumanako atu ana ahau kia homai he taima hei whakauruhanga atu maku i tenei rarangi hou. Ko te Pire nei i runga i ona whakatikatikanga kaore e pai ana ki nga honore mema, [unclear: o reira] e hiahia ana ahau ki te whakauru i tetahi rarangi hou kia paingia ai e nga honore mema. Kaore ahau e pai kia paahitia te Pire i runga i tenei ahua raruraru ona e takoto nei. Taku hiahia me panui atu e au ki te Whare nei te menemana e mea nei ahau kia muua e au.

Te Pika.—I muri iho i te paahitanga o tetahi Pire i tenei Whare, a kua tukua atu ki tera Whare, a kua menemanatia hoki i reira, heoi ma tenei Whare he whakaae ranei he whakahe ranei ki aua menemana, kia tae ki te runangatanga (Conference) ka ahei nga kaiwhakahaere (Managers) mo te taha ki tenei Whare ki te whakaara rarangi hou, me te mea mai ki tenei Whare kia whakauruhia.

Henare Kaihau. —Taku hiahia me whakamarama atu e au ki nga honore page 96mema te take i tino mea ai ahau ki te whakauru i tenei rarangi. E tino mohio ana ahau i te paahitanga o tenei Pire e tenei Whare e hanga ana i te mate kino rawa atu ki runga ki te iwi Maori, no reira ahau i mohio ai e kore rawa e puta i te Runanga Kaunihera. Mohio ana ahau kaore e kore te menemanatia tetahi wahi nui ona i reira. Engari i naianei, i te mea kua hoki mai nei ki konei me patai atu ahau kei whea rawa te ora mo nga Maori i roto i taua Pire ki te kore tenei rarangi hou aku e whakauruhia atu ki roto? Ki an nei pai noa atu ahau kia paahitia tenei Pire Reiti mehemea ia e tukua ana nga Maori kia riihi ana i o ratou whenua kia puta ai he reweniu ki a ratou i runga i aua whenua e taea ai e ratou te utu i ena reiti. I raro i nga Ture e pa ana ki te taha Maori i paahitia nei i roto i nei tau tata kaore rawa nei e ahei kia tu tahi nga Maori i runga i te turanga kotahi e tu nei te iwi Pakeha o tenei koroni hei pononga ma Ingarangi. I te paahitanga o te Ture Whakahaere i nga Whenua Maori o te tau 1900 ka tangohia katoatia atu te mana o nga Maori ki te whakahaere ki te riihi ranei i o ratou whenua, ahakoa ano he whenua o ratou e puritia ana i raro i nga Karauna Karaati i whakaputaina i raro i te Ture o te 1852, a ko aua whenua e tino tika ana ratou i raro i te Ture o te 1852, ki te riihi ki te whakahaere pewhea ranei kaore he take e matua tono ai kia whakaaetia e te Kawana i roto i tona Kaunihera. Ka haere mai ana he Pakeha ra waho ka whakahua i te moni reti nui ki nga Maori, engari kaore nga Maori e tukuna ana ki te riihi i o ratou whenua, me matua whakaae rawa te Kawanatanga. Te tukunga iho o tera mahi he mea ano ka haere rawa mai te rua tekau te toru tekau ranei tangata ki konei ki Poneke nei a pau ana te £200 te £300 ranei a aua tangata kia whakaaetia e te Kawanatanga, a ahakoa tena he mea ano kaore e whakaaetia kia riihi ratou i to ratou whenua. Ki taku mohio kaore e tika kia paahitia te Pire nei i runga i tona ahau e takoto nei; ko te mea tika rawa me porowhiu atu ki waho. Mehemea ka kawea mai e te Kawanatanga he Pire poto e rua ano ona rarangi e whakamana ana i nga Maori o te motu o Aotearoa kia riihi ana i o ratou whenua, kua mahi ratou i te mahi tika Ko tenei mahi a te Kawanatanga he hanga Ture kia riro atu ai nga whenua Maori katoa ki roto ki o ratou ringaringa. Kaore nga honore mema e kore te kite kei te whakamatea te iwi Maori. He aha te paahitia ai he ture e puta ai he painga ki nga Maori? Ko tenei mea ko te ture kei runga atu i nga mea katoa, me nga mana me nga tika o te iwi Maori i whakapumautia rawatia ki a ratou e te ture. Ma nga mema honore e titiro e tiaki kia tika ai te mahinga o nga ture e mahia ana. Ki taku titiro ko te Paremete o Niu Tireni te tino Kingi—inahoki ko te Peremete ki te whakatakoto i te kaupapatanga e tu mai nei te Kingi i runga. No reira e tono atu ana ahau ki nga honore mema kia paahitia he ture e tu tahi ai te iwi Maori i runga i te turanga kotahi e tu nei te iwi Pakeha. E mohio pai noa atu ana ahau ki te whakautu ka homai akuanei e te Minita Maori nei mo enei korero aku, ka ki ia kaore nga mema Maori e mohio ana, a kaore nga Maori e kaha ki te whakahaere i o ratou whenua. Ko ahau, ko Kaihau, e ki atu ana ki tenei Whare kaha noa atu nga Maori ki te whakahaere i o ratou whenua, a e mohio ana hoki te iwi Pakeha he iti rawa nga morehu whenua e toe ana ki te iwi Maori i naianei. A ahakoa haere mai ana te Kawanatanga me te Pire penei te ahua hei muru i o matou i o matou nei toenga whenua. E tino mohio pai ana ahau e kore rawa nga mema Pakeha e whakaae kia paahitia he Pire penei te ahua mehemea e pa ana ki ratou. E ki atu ana ahau ko te taima tika tenei e whakatakotoria ai he tikanga hou. Kei te mohio noa atu matou nga Maori ki te tiaki i to matou ora me o matou tika, a me tika nga mahi mo te taha kia matou. Puta noa i te motu e haere tonu ana nga tamariki Maori ki nga kura, a e puta ana i nga uiuinga matauranga. E akona ana ratou ki nga mahi paamu, mahi toakipa, mahi kaipuke, me era atu tini mahi katoa e taea ana te akoako i Niu Tireni nei, me nga mahi katoa he pa ana ki aua mea e taea katoatia ana e nga Maori i naianei; a he aha te take i peneitia rawatia ai matou, he aha i kaiponuhia atu ai nga mea e keremetia tikatia atu nei e matou? Mehemea ka murua atu page 97o matou whenua e te Kawanatanga ki a ratou mau ai, me pewhea koia matou nga Maori e puta ai? Ka tuturu matemate atu nga Maori mehemea ka tangohia atu e te Kawanatanga o matou whenua ki a ratou pupuri ai. Mehemea ka hereherea penatia matou kua kore rawa he oranga e ora ai matou. No reira e tono atu ana ahau ki te Whare kia whakaaetia mai taku tono i tono ai ahau i mua tata ake nei, kia whakaurua he rarangi ki tenei Pire hei whakamana i nga Maori ki te riihi i o ratou whenua, a me te utu i ta ratou wahi o nga reiti ki nga moni reweniu e hua ake ana ki a ratou i aua riihi. Tena pea te Kawanatanga e ki, "ae," mo a tera tau ka mahia e ratou he Pire pera, engari e tino mohio ana ahau ahakoa mahia e ratou he Pire pena nohea e rite ki o matou hiahia. He pena tonu nga korero mai a te Kawanatanga i nga wa katoa. Kaore rawa i to tika tenei mahi a te Kawanatanga e nukarau nei i a matou ki nga kupu [unclear: pna] "ae, ae" i te tau i te tau. Me ki atu ahau ki nga honore mema ka ono tekau ma wha raw a tau e peehia ana te iwi Maori e tenei mate. A mohio pai noa atu ana te [unclear: Miita] Maori ki enei mate katoa, a i roto i te wa e tu ana ko ia hei mema mo tetahi o nga takiwa pootitanga o te iwi Maori rite tonu tana korero i reira ki aku korero e korero atu nei ahau i tenei ra. Ma tena pea e kite marama ai te Whare nei kei te tika aku korero kei te tika taku whakahe ki nga mate e patu nei i te iwi Maori i roto i tenei ra [unclear: Engar ahakoa] pewhea te tangi me te aue a nga Maori kaore rawa e whakaarohia ana e tenei Whare. Na he wa tika tenei kua homai hei mahinga ma koutou i tetahi painga mo te iwi Maori i runga i te whakauruhanga atu o te rarangi penei me taku rarangi hou i korero ake ra ahau. Ki te whakaae mai koutou ki tenei rarangi kua mahi koutou i tetahi painga totika e ora ai nga Maori. Kaore e takahi ana i tetahi o nga ture e mana nei i naianei heoi ano tona tikanga he whakakore atu i tena mana herehere i nga whenua Maori, me te arai atu i a ratou kia kaua e haere mai ki konei ki Poneke nei whakapau ai i o ratou taima me a ratou moni. Heoi ano nga tangata Maori kaore e pai ana ki tenei tikanga ko nga tangata kaore rawa nei he whenua i a ratou; tatemea ko nga tangata whai whenua katoa e hiahia ana kia whakakorengia atu te Kaunihera Whenua Maori. Kua kitea noatia atu tera i runga i nga pitihana maha kua tae mai ki konei e whakahe ana ki aua Kaunihera Maori, me te ki nui tonu e ka riro atu o matou whenua oti tonu atu ki nga Kaunihera, e kore rawa e hoki mai ki o matou uri i roto i te kotahi mano tau e takoto ake nei. I runga i te kaha rawa o te pouri oku mo runga i tenei take mumura ake ana oku toto i rato i a au puta noa i oku ringa i oku wae, e kore e taea e au te pupuri nga korero e hu ake ana i roto i toku ngakau mo runga i tenei mate. Taku hiahia me hari mai e nga honore mema he Pire e rite ana ki tetahi hau ora pai nei e pupuhi mai ana ki toku rae, kia ahei ai ahau te nono iho ki raro okioki ai i runga i te mohiotanga kua oti he painga. E tono atu ana ahau ki te Paremete kia hanga mai he ra pai mo te iwi Maori, i runga i te paahitanga o nga tikanga ture e ora ai ratou, a e mutu ai e kore atu ai hoki nga mate me nga raruraru me nga taumahatanga e peehi kino nei i a ratou i roto i enei tau e ono tekau ma wha kua pahemo ake nei.

Te Pereiha. (Mr. A. L. D. Fraser), (mema mo Nepia).—E whakaatu ake ana ahau i taku pouri mo te korenga i perehitia i tuhatuhaina hoki ki nga honore mema enei menemana tino whai tikanga nei. Rongorongo kau ana tatou ki enei menemana i roto i te rapi nei, a i runga i te titiro hakirikiri noa iho nei e kite iho ana he tino menemana whai tikanga nui rawa enei, engari kaore e tika ena mea kia uru ki te Pire Reiti nei…. Ko te Pire Reiti he tino mea nui ki nga Pakeha o te motu o Aotearoa nei, a he tino mate nui tenei mehemea ka mate tenei Pire i te urunga atu o tena rarangi hou kua korerotia nei….

Tera te roanga atu o ana korero me titiro i Hansard.

Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—Ki taku titiro metemea nei e whakataritari ana etahi o nga mema Pakeha—i maharatia ra i te tuatahi e hiahia ana kia paahi tenei Pire—i tenei tipeiti kia mate atu ai te Pire nei. Ko ahau nei kaore ahau e pera, engari i rongo ahau i te tipeiti i tera Whare, a ki te mahara page 98iho i pohehe pea te titiro a etahi o nga mema i taua Whare. Kaati he hiahia noku ki te ki atu i naianei kua takoto atu te kupu whakaae tuturu a te mema Maori o te Tai Rawhiti, me te mema o Te Waipounamu, aku hoki, ki te Kawanatanga, penei: e kore matou e arai i te paahitanga o te Pire Reiti i tenei tau, mehemea ka whakatutukitia e te Kawanatanga tana kupu whakaae kia paahitia he Pire whakakore i te Tiute Whenua Maori. I korero ake ai ahau i tenei kupu kia marama ai nga mema Pakeha i tera Whare ki nga mahara o enei mema Maori e toru nei i roto i tenei Whare mo runga i taua take. Ko to matou hiahia e mea ana kia paahitia te Pire Reiti, kaua nga menemana o te Runanga Kaunihera. Ahakoa pewhea nga whakahe a te mema Maori o te Tai Hauauru me era atu tangata mo nga porihi a te Kawanatanga e mahi ana mo te taha Maori, ka taea ena te whakaara a nga ra timatanga o [unclear: e] tunga o te Paremete e haere mai nei, a he pai rawa me waiho tenei Pire hei Pire Reiti anake.

Te Honore Timi Kara (the Hon. Mr. Carroll), (Minita Maori).—E kore ahau e whakautu i te whai korero roa a te honore mema Maori o te Tai Hauauru. Koinaka tonu ana korero tuturu e rongona atu nei e tatou i nga wa katoa, engari kaore rawa ia e tohutohu mai ana i tetahi tikanga hou, e whakaatu mai ana ranei i nga mea e maharatia ana e ia tena e ora te iwi Maori nui tonu. Heoi ra ko te tangi me te aue tawhito, e, kei te mate rawa te iwi Maori, kei te peehia kinotia e nga tini taumahatanga nui whakaharahara, e kore rawa e ora ki te kore e hoatu te mana whakahaere o nga mea katoa e pa ana ki te taha Maori ki taua honore mema me ona hoa mahi tahi. E korero ana ia kia riihitia nga whenua, kei whea noa atu e haere ana ana korero. Anei te kupu poto a te Maori e rite ana mo nga korero a taua honore mema "He rupahu," kaore kau atu i tua atu. E kore ahau e whakaatu atu ki te Whare nei i te take, engari tena ano nga take, he tino take kaha nei. Tetahi hoki, e korero a wairua noa iho ana ia kia tukua nga Maori kia riihi ana i o ratou whenua i runga i o ratou hiahia.

He Honore Mema. — Nga whenua toenga (surplus lands).

Te Honore Timi Kara.—Kaati ra—nga "surplus lands." Engari kaore e taea e ia. E noho nei, kowai te tangata i tohutohu mai i nga huarahi e taea ai tena tikanga hei painga tahi mo te Pakeha raua ko te Maori tahi? Kei kona ka hoki te raruraru o tenei take. I tae mai te roia a te honore mema ki konei ki Poneke i mua ake nei ka whakatakoto i tetahi tikanga hei whakatutuki i ona hiahia. A he aha koia taua tikanga? He mea kia tukua ki nga Maori te mana ki te tukutuku noa atu i o ratou whenua i runga i o ratou hiahia. Katahi ahau ka ki atu ki a ia, "Ka hoatu e ahau tena mana ki a koutou mehemea ka tukua nga whenua ki roto ki te makete e puare ana ki te katoa kia ahei ai te katoa o te iwi e paangia ana te tango i aua whenua hei nohoanga mo ratou mehemea e pera ana to ratou hiahia. Katahi ka penei te whakautu a taua roia." Kaore, ki taku mohio e kore pea aku rangatira—ara te honore mema Maori o te Tai Hauauru me ona hoa—e whakaae ki tena." He ngawari noa iho te whakahe kau ki te Kawanatanga me te Paremete mo te korenga i mahia tikatia he tikanga mo nga whenua Maori, engari he uaua te whakaotinga i tena take. E tono atu ana ahau kia ata whakaarohia e te honore mema te mea tika te mea marama mo nga taha katoa e paangia ana e tenei take a katahi ia ka mohio ki nga uauatanga e arai nei i te whakatutukitanga o tona hiahia. Ko tenei take kaore e tika kia tangohia anaketia ki te taha Kawanatanga ki te taha Apitihana anake ranei, he take nui tenei e aro ana ki runga ki te iwi nui katoa, e pa ana mo runga mo te ora o te iwi Maori. E ki ana te honore mema "he iti rawa nga morehu whenua e toe ana ki a matou i naianei," a e whakahe ana hoki ki nga here nana i toe ai aua whenua ki a ratou. Katahi ra pea hoki te tohu kaha rawa o te pai o ena here ko te iti o nga wahi whenua e toe ana ki nga Maori. He tika te korero a te honore mema e ki nei tera etahi Maori e mohio ana ki te oioi i a ratou, kua akona ki nga matauranga me nga mahi paamu me era atu ahua, engari he takitahi nga tangata pera, kaore i te pera katoa te iwi Maori. Kaore kau he tangata e whakahe ana ki a ia, ki a Kaihau nei, he tangata kaha noa atu ia ki te tiaki me te whakahaere i nga page 99mea e pa ana ki a ia, engari me kaati tonu maana ko nga mea e pa ana ki a ia ake, kaua ia e whawha atu ki o a etahi atu. Mehemea e meatia ana kia whakahaerea te kaha me te mohiotanga o Kaihau hei whakaoti i nga raruraru o te taha Maori he mea ke tera, a e taea ai tera ma te mohiotanga kaha ke atu i nga mohiotanga kua whakaaturia mai e taua honore mema kei a ia e mau ana. Mo te taha ki tenei Pire, i runga i enei korero mahamaha kua korerotia nei, e kore e taea e te Kawanatanga te whakaae atu kia riro ma tera Whare e tohutohu mai i te porihi tika hei hapaitauga ma te Kawanatanga.

Whakaaetia ana te motini, a whakaturia ana ko te Honore Timi Kara, ko Te Herihi, me Te Auhana, hei tuhituhi i nga take i whakahengia ai nga menemana a te Runanga Kaunihera.

I muri iho,—

Te Honore Timi Kara (the Hon. Mr. Carroll), (Minita Maori).—Ka kawe mai i nga take e whai ake nei i whakahengia ai nga menemana i mahia e te Runanga Kaunihera ki tenei Pire:—

"Tekiona 2.—Ko te kupu i apitiria atu ki wahanga tekiona (2), ahakoa ki te paahitia hei ture, e kore e whai mana. E i mea ana kia reitingia nga whenua kaore nei ano i whakatautaua nga taitara, a e mohiotia ana hoki e kore rawa tera e taea ki te kore e matua haaga houtia he tikanga mo te katoa o te mahi reiti.

"Tekiona 8.—Me waiho tena tekiona, e whakahaere ana i nga tikanga e takoto tata mai ana, nga tikanga e mohiotia ana e nga Maori. Mo te taha ki te kupu whakahe e kiia nei kei te whakake etahi Maori ki nga Kaunihera Whenua Maori, kua oti tena i roto i te Pire nei, notemea ko tekiona 9 e whakamana ana i te Minita maana e utu nga reiti e takoto ana hei utunga, kia kore ai e riro ma te Kaunihera e whakahaere tera mahi.

"Tekiona 9.—I roto i tenei tekiona e aro ake ana ena menemana i runga i te patunga o tekiona 8, a mehemea ka whakaorangia tena tekiona me whakahoki ano nga kupu o tekiona 9.

"Tekiona 9a.—Ko te wahanga tekiona tuatahi ke tikanga porihi, a kei waho ke atu i tenei hanga i te Pire Reiti. Ko wahanga tekiona (2) me (3) ko te ture ano tena e mana nei i naianei, no reira kaore he take o ena.

"Ko era atu o nga menemana i mahia e te Kaunihera kaore e whakaheagia ana."

E muu ana ahau, Kia whakaaetia era o nga menemana.

Whakaaetia ana te motini.

Ka haere tonu te mahi a te Whare i etahi atu mahi ana, a no te tekau miniti ki te toru karaka i te ata tu o te Hatarei ka hiki to Whare.