Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1904-1905

Te Pire Reiti Whenua Maori (Nama 2)

Te Pire Reiti Whenua Maori (Nama 2).

Te Honore Timi Kara (Minita Maori). Ka ki, e mohio ana nga honore mema tera tetahi Pire penei ano te ahua i kawea mai ki konei i mua tata ake nei a he roa te whaikorerotanga mo runga i taua Pire, a he hira noa iho nga putake kei waho noa atu o taua Pire i korerotia i reira. Kati me ki ake ahau ko tenei take he tino take e whakaarohia nuitia ana i roto i nga mahara o nga tangata i nga tini wahi o te koroni, a kua tae mai te kupu a o ratou iwi ki te nuinga o nga mema o tenei Whare kia whakahaerea e ratou kia mahia tetahi ture marama, ka whakanoho ai ki runga ki te pukapuka o nga ture hei whakatau reiti ki runga ki nga whenua Maori. E kore ahau e tono atu kia korerotia katoatia nga mea katoa i te whakahaeretanga o tenei Pire, notemea ki taku whakaaro pai atu me whakamutu atu e tatou tena mahi a nga mema, he tika ke atu i etahi atu Pire me etahi atu Ture me etahi atu putake i waho ke noa atu o te mea e whakahaeretia ana ka kohi mai ai ki roto ki a ratou whai korero, me te hahu ake i etahi take hei whakahetanga ma ratou, e hara nei i tenei Kawanatanga i mahi. Tera te roanga atu o ana korero, me titiro i Hansard.

I muri i a ia ka whai korero ko etahi mema Pakeha, ka mutu, ka tu ake ko:—

Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—Kaore ahau e pai Ma puta te panuitanga tuarua o te Pire nei, kia tae atu hoki ki te Komiti, i mua i te whakapuakitanga o taku nei kupu mo runga i taua mea. Ki taku whakaaro kaore e tika kia korerotia te Pire penei te ahua i te wa kaore i konei nga mema Maori. E tino mohio ana ahua mehemea e hangai ana tenei Pire ki runga ki nga iwi Pakeha o roto i nga takiwa pootitanga o nga mema Pakeha, kua poto katoa ratou ki te whakahe. Ko nga honore mema kua mutu ake nei te korero i tenei ahiahi kua ahua rite katoa te aronga o a ratou kupu ki o a te mea mutunga i tu nei ki te korero. Ki tana turanga whakaaro e tika ana ana kupu. Ko ahau e ki ana me matua tuku marire he wa ki nga Maori e marama ai ratou ki nga ritenga e kiia ana e tenei Pire kia hanga—kia utaina he reiti ki runga ki o ratou whenua, a kaore hoki e mutu i te tianara reiti engari he mea ano ka utaina ano he peihara reiti ki runga ki a ratou. E kore rawa ahau e kaha ki te whakaae me noho puku ahau kaua e maranga toku reo ki te whakahe, kia kaua e paahitia tetahi Pire ahakoa pewhea te ahua e mea ana kia utaina atu ano he taumahatanga hou ano ki runga ki te iwi Maori. He mea tono mai ahau ki konei hei mangai mo nga iwi Maori o Te Waipounamu, a ko te mahi tika tena maku he korero mo te taha ki a ratou. Ko nga whenua e toe ana ki nga iwi Maori o Te Waipounamu i naianei he itiiti rawa, a e ki ana ahau kaore rawa e tika kia ki nga mema honore, he he nui whakaharahara rawa kei runga i nga whenua Maori kaore e utu reiti ana, me te hapai i tena korero hei take e paahitia ai te Pire nei. E te Pika, ko te huihuinga katoatanga o nga whenua e toe ani i naianei ki nga Maori o Te Waipounamu e kore e tae ki te rua tekau eka i te tangata kotahi mehemea ka wehewehea kia rite tonu te wahi ma ia mea kotahi o ratou; a mehemea ka utaina atu tenei page 21taumahatanga e korerotia nei i roto i tenei Pire ki runga ki aua whenua, kati, e ki atu ana ahau ki tenei Whare, pai at u te muru atu i aua whenua i a ratou i naianei, ta te mea ko te mutunga iho tena mahi a taihoa. E ki ana ahau mehemea i whakatutukitia e nga apiha a te Karauna nana nei i hoko nga whenua Maori o Te Waipounamu i nga ra o mua, te tono a nga Maori ki a ratou, a i tuturu whakaaetia hoki e ratou—ara kia whakapumautia he whenua rahui e nui ana e rite ana hei oranga totika mo nga iwi Maori—e kore matou e whakapuaki I enei kupu whakahe ki tenei Pire e tu nei ahau ki te whakahe i tenei po. Me whakamahara atu ahau ki te Whare, ko nga whenua i riro i te Kawanatanga i te wa i hokona ai nga whenua Maori o Te Waipounamu i neke atu i te toru tekau miriona eka mo te rua mano anake pauna. Kati, mehemea ka ata whikangia tena ahua ka kitea e tatou e hara tena i te utu rahi mo te eka. Ki taku mahara kaore pea i tae ki te ⅛ kapa i te eka. E tino ki ana ahau e tika ana ahau ki te ata tohutohu rawa ki te Whare nei i nga ahuatanga katoa o tenei take. E ki ana ahau mehemea kaore nga Maori i whakapono atu ki te kupu a nga Kai-hoko whenua a te Kawanatanga i whakaaetia ra e ratou, ae, ka wehea etahi wahi rahui nunui mo ratou, e kore rawa aua Maori e whakaae ki te hoko atu i o ratou whenua mo ena moni. E mohio iho ana ahau ko tetahi o nga tikanga o te Pire e penei ana, ki te kore e utua e tetahi Maori nga reiti i utaina ki tona whenua, ka ahei kia peke atu te Kawanatanga ki te tango i te whenua, ka tuku atu ai ki te Kaunihera Whenua Maori mana e whakahaere, me te utu i nga reiti ki nga moni i riro mai i runga i te hokonga atu o taua whenua. Kati, he aha koia nga tikanga e mana nei i naianei mo runga mo te tukunga o nga whenua Maori? Kei te mohio tatou ki te hoko tetahi Maori i tetahi whenua i raro i nga tikanga e mau nei i naianei, ka utu taua Maori i te tiute tekau rawa pauna i te rau pauna mo runga i tena hoko. Me tohutohu ake e au; i te wa e tu ana ko Te Make te Komihana whakahaere o nga mea Maori i te takiwa o Otakou, i runga i te panuitanga o tana ripoata 131 rawa nga Maori i te takiwa Otakou i taua wa kore rawa nei he whenua kia iti, a he maha noa atu hoki nga mea kaore i neke atu i te rua tekau eka i te mea kotahi, hoki iho ranei. He tika ano pea kia utu reiti nga Maori i runga i etahi aronga tikanga; engari me matua whakawhiwhi ratou ki etahi painga maha me etahi ahuatanga tika kaore nei e whiwhi ana ki a ratou i naianei. He nui nga mate e pehi ana i te iwi Maori, a e whakatikia ana ratou ki etahi ahuatanga me etahi painga maha e whiwhi nei te iwi Pakeha. Otira, e te Pika, i te mea e kite atu ana ahau kua eke mai te Raiti Honore te Pirimia ki runga ki tona nohoanga i naianei, a me taku mohio iho ano hoki i tomo mai ia ki konei ki te whakapuaki i tetahi mea e tirohia nuitia atu ana e te koroni, no reira ka whakamutua e au aku kupu i naianei, a, hei tona wa ano, katahi ahau ka tino korero rawa i aku mahara mo o runga i tenei take.

Hikitia aua te korerotanga o tenei Pire, ka haere tonu ki etahi atu mahi, a no te tekau ma rua miniti ki te tekau ma tahi karaka i te po ka hiki te Whare.