Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1904-1905

Turei, te 4 o Oketopa, 1904

Turei, te 4 o Oketopa, 1904.

Na te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Ka whakahaerea etahi Pire me etahi atu mahi ka tae ki te pitihana a—

page 79

Niniwa Ki Te Rangi Me Etahi Atu.

Te Auhana (Mr. Houston), (mema mo Pei Whairangi).—Ka kawe mai i te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga i te pitihana a Niniwa Kiterangi me etahi atu. E inoi ana te kaipitihana kia whakaturia tahitia nga Maori ki runga ki te turanga kotahi e tu nei nga Pakeha mo runga mo te whakahaeretanga o o ratou whenua; a ko te ripoata a te Komiti e penei ana, he mea tenei e pa ana ki te tikanga porihi (policy), a kaore ratou e whakapuaki kupu mo tena taha, engari e mea ana me tuku atu tenei pitihana ki te Kawanatanga kia whiriwhiria. E motini ana ahau, Me takoto ki runga ki te teepu, a me tuku atu ki te Kawanatanga kia whiriwhiria.

Ka whai korero etahi mema Pakeha, a i muri i a ratou ka tu ake ko:—

Wi Pere (mema Maori mo te Tai Rawhiti).—Ki taku mahara kaore e tika kia whakaarohia nuitia te ripoata a Takuta Pomare. Na Pomare noa iho tena korero. Kaore hoki i taea e Takuta Pomare te arai i te hoko a tona tuakana ake nei i te whenua i Wharekauri. E hara a Pomare i te tangata i heke iho i te rangi e whakarongo kaha atu ai nga mema honore ki ana kupu; no te whenua nei ano ia, e hara i te mea heke iho i te rangi. Ko te take tena i kore ai i taea e ia te arai i te hoko a tona tuakana i tona whenua. He ruarua aku nei kupu. Mehemea ka paahitia e tenei Whare tetahi aronga ture e mau rawa ai nga whenua Maori katoa puta noa i te koroni kia kaua rawa e hokona taea noatia te ra o te Karaiti, ka ki atu ahau ko te mea tino tika tena. Ko te mahi tika ma tenei Whare me here rawa nga whenua Maori kia kore rawa ai e taea te hoko taea noatia te mutunga o te ao; a ka oti tena me wehewehe nga whenua me te whakatautau i nga hea paanga o nga tangata i roto i nga taitara o nga whenua. Engari ko te hiahia o taku hoa o Kaihau nei e hiahia ana ia kia unuhia atu nga here kia tino whai mana ai nga Maori ki te hoko; a mehemea ka penatia e kore e roa tenei rima miriona eka e korerotia nei e Takuta Pomare ka tuturu ngaro rawa atu. Mawai e whakapono nga korero a tenei tangata a Kaihau? Ma Wi Pere? "No whia." E ki ana a Kaihau tukua katoatia atu ki nga Maori nga whenua ma ratou e whakahaere a katahi ka whakaturia tetahi ahua Kaunihera Maori hou. Engari kua oti noa atu te whakatu he Kaunihera. Kaore a Kaihau e pai ana ki taua Kaunihera. He aha te take? Kaore he wahi paku nei mana i roto; kaore he miiti; ko te take tena. Kaati, ko enei tu tangata e korero penei nei me tenei tangata me Takuta Pomare i roto i tana ripoata, kaore rawa ahau e whakaae, kore rawa atu. A mo te taha ki nga whakaaro i whakapuakina e etahi o nga mema o tenei Whare tae noa ki etahi o nga mema o te Kawanatanga e kore rawa ahau e whakaae ki tetahi mea kotahi o a ratou nei kupu. Engari mehemea e ki ana koutou kia matua rahuitia rawatia nga whenua Maori katoa puta noa i te motu nei mo nga Maori ake taea noatia te ra o te Karaiti, kei kona ahau e tautoko ana. Mehemea ka matua penatia katahi ahau ka whakaae ki te kupu a te honore mema mo Pei o Pereti e ki nei kia wehewehea nga whenua kia wawahia. Ki taku mohio e ono tekau ma whia ranei nga miriona eka whenua i nga motu e rua o Niu Tireni nei; a e whia eka o ena kei te toe mai ki nga Maori i naianei? E wha anake nga miriona. Pewhea koia i riro ai i nga Pakeha te nuinga katoatanga atu? He mea pewhea i riro atu ai te ono tekau miriona eka i roto i nga ringa o nga Maori? Na runga anake na te mana hoko i tukua ki roto ki nga ringa o nga tangata i runga i nga Karauna Karaati kia ahei ai te tamaiti a te tangata ki te hoko i tona hea ahakoa pewhea to whakahe a tona matua i te mea he take tona ki te whirihoura. E kaha ana ia ki te hoko, e kaha ana tona whaea ranei ki te hoko ahakoa te whakahe a era atu o nga tangata nona te whenua; me ia tangata kotahi e kaha ana ki te hoko i te mea kua uru tona ingoa ki te whenua. Kati ko tenei tangi e tangihia nei i nga wa katoa "ko te mana, ko te mana: homai ki ia tangata kotahi te mana ki te mahi i tana mahi i pai ai," kua haunga ki taku ihu. E ono tekau rawa nga miriona eka kua riro atu i roto o te ringa o nga Maori i runga i te whakahaeretanga he o tena mana e korerotia nei. No reira e kore rawa ahau e whakarongo ki nga korero porangi penei page 80te ahua. He tuturu korero pohehe noa iho. Me ki tuturu te Whare me to Kawanatanga kia kotahi te kupu mo ake tonu atu, me kaua rawa e hokona tetahi whenua Maori kotahi nei a muri atu ahakoa pewhea. Tena ko te mana whenua e korerotia nei, ka kore i riro mai i a Kaihau tana hiahia i whakaaro ai ia i tetahi tau, katahi ka tahuri ka hanga i tetahi whakaaro hou mana a tetahi tau atu; a ko tana hiahia tenei, e mea ana ia ko te mana o nga whenua Maori katoa me tuku atu ki ona ringa kia pera noa atu te nui o tona puku. Ko ahau kore rawa ahau e whakaae ki te hamupaka. Mai o toku urunga tuatahi mai ki tenei Whare taku mahi tuturu he tautoko i nga Pire katoa e maharatia ana e au tena e aro hei hapai ake i te iwi Maori. Kua tohutohu atu ahau i era tau atu i mua ake nei e rima anake ano nga miriona eka whenua e toe ana i roto i nga ringa o nga Maori; a e rima mano tae atu ranei ki te tekau mano nga Maori kore rawa nei he whenua i a ratou. Ko te kupu tuturu tena a te Pirimia, "Taihoa," ka hoatu e ia he whenua mo ratou; engari kaore ano i hoatu e ia. I tenei tau ano hoki kaore kau he whenua i whakaritea e ia mo aua tangata whenua kore, a kaore hoki he Pire i hanga mo taua take. A muri atu nei e kore rawa ahau e whakarongo ki tetahi kupu kotahi a tetahi Pakeha tena e ki mai "Mehemea ka pena koe ka pera ranei mo te taha ki nga Maori ka oti pai nga mea katoa." Kore rawa ahau e whakaae atu ki ena tu korero. Ko te tukunga iho o tenei ahua akuanei ko nga wahi toenga whenua e wha anake nei miriona eka e toe ana ki nga Maori i naianei ka tuturu ngaro rawa atu i a ratou. Tera tetahi Pakeha i Turanga i mua, ko Kapene Rira tona ingoa; hokona ana e ia te whenua o tetahi Maori i taua takiwa; a, no te rironga katoatanga atu o te whenua o taua tangata katahi ka korero tawai a Kapene Rira mo taua tangata. Ka patai atu ia ki taua tangata: "E hoa kei whea to kainga i naianei?" Ka whakautua e te tangata ra: "Kei Te Aoparauri." Katahi ka ki atu a Kapene Rira: "Kaore; kei runga koe i te ngaio i naianei e noho iho ana e karanga iho ana 'to tere hou, to tere hou,' penei i te manu nei." Koinaka tonu nei te mahi a tenei Whare ki nga Maori nei. E mea ana ratou kia whakanohonohoia nga Maori ki runga i te rakau penei me taua tangata tangi iho ai penei me te tikaokao "to tere hou, to tere hou." Kaore ahau e ki ana na te Whare nei te nuinga o tena mahi he engari na Kaihau; ko tona hiahia hoki tena kia whakanohoia nga Maori katoa ki runga i te ngaio karanga iho ai "to tere hou, to tere hou" A muri atu nei e kore rawa ahau e whakarongo atu ki nga korero a Kaihau ranei a wai tangata atu ranei.

Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—I whai kupu te honore mema mo Pei o Pereti mo re mate o nga Maori i runga i te noho huihui; kaati, he kupu pai noa iho pea tena, engari na tena noho huihui tonu i ora ai nga Maori me o ratou whanaunga, me i kore kua mate noa atu i te hemo kai. Kei te pewhea koia te ahua o te iwi Pakeha i tenei koroni? Ko nga Pakeha rawa kore i pau nei a ratou moni i a ratou mahi pohehe, kaore he moni, kaore he taonga, kaore he aha, a kaore nei e kaha ana ki te mahi, e awhinatia ana ki nga moni taake i tenei koroni me era whenua atu, hangaia ana he whare hei nohoanga mo ratou, a waihotia ana ratou hei taumahatanga ki runga ki nga tangata utu taake. Engari i runga i te noho huihui o nga Maori ko o ratou tangata mate pera te ahua e awhinatia ana e o ratou whanaunga, hoatu ana he kainga mo ratou, he whenua hoki hei mahinga kai ma ratou. A i ki ano hoki te honore mema mo Pei o Pereti ko te mea tika me whakanoho nga Maori ki runga ki te turanga kotahi e noho nei nga Pakeha, a ki te hiahia ratou ki te hoko i o ratou whenua tukua kia hoko ana. He korero pohehe rawa tera ma tenei hanga ma te mema. I pewhea koia i mua? I whai mana nga Maori o Te Waipounamu ki te hoko i o ratou whenua a hokona ana e ratou, mate ana ratou me a ratou tamariki me o ratou uri whakatupuranga; haere atu ana o ratou whenua ngaro atu ana i a ratou, a kua haere mai o ratou uri i naianei ki te Kawanatanga tono ai kia hoatu he whenua Karauna mo ratou. He mea whakapatipati nga Maori o Te Waipounamu kia whakaae ratou ki te hoko i o ratou whenua i runga i etahi tikanga i ata whakaaetia ki a ratou; a kaore nei ano kia whakatutukitia aua tikanga, a kua mate nga Maori i te kore whenua. page 81Waimarie ana aua Maori i te kaha o to ratou mema e noho nei, na tonu kaha hoki i te wa e tu ana ko Te Karimana te Minita Maori whakaritea ana e tenei Kawanatanga he whenua mo ratou. Kaati, ra kua tino kite nei tatou i te mate mehemea ka hoatu ki nga Maori te mana ki te hoko i o ratou whenua, a e kiia ana koia i naianei kia takua ratou kia hoko ana i o ratou toenga whenua, ahakoa kaore e nui ana aua toenga hei oranga mo ratou ake [unclear: ano] Titiro ki te ahua e takoto nei i te motu o Aotearoa. Kua hoatu ki nga Maori te mana ki te hoko i o ratou whenua, a kua hokona e ratou, a he mano he mano nga Maori kua kore he whenua i naianei i runga i tena mahi; haere mai ana te mema mo te Tai Hauauru ki konei ki te Paremete nei ki te homai ki te Kawanatanga i te rarangi ingoa o nga Maori whenua kore i whakatakotoria nei ki runga ki te teepu o te Whare i te tau 1900, he tono tena na nga Maori o Waikato me te Rohe Potae i roto i te mangai o Kaihau kia hoatu he whenua e te Kawanatanga mo nga Maori whenua kore, ko te take na te hoatutanga a te Kawanatanga i te mana hoko ki nga Maori na kona ratou i whenua koretia ai. Na kaore rawa e taea e te mema o te Tai Hauauru te whakautu i tena korero. E mea ana ia kia hoatu ano ki nga Maori te mana ki te hoko i o ratou whenua i runga i o ratou hiahia, a kua homai nei hoki e ia ki te Kawanatanga he rarangi ingoa e ono rawa mano e rima rau ingoa tangata o nga iwi o Waikato e noho mai nei i Waikato me te Rohe Potae me te tono mai kia whakawhiwhia aua tangata ki nga whenua Karauna. He mea pewhea koia aua tangata i whenua koretia ai? E hara i te raupatu a te Kawanatanga. He tika i raupatutia etahi whenua i Waikato, engari ko te nuinga o ena tangata e ono nei mano e rima rau i whenua koretia i runga i ta ratou mahi ake ano ki te hokohoko i o ratou paanga whenua. A e tonoa mai ana i naianei kia whakahokia atu he whenua Karauna ki aua tangata na ratou nei ano i rukeruke o ratou whenua. He tikanga rereke rawa tera. Kaore nga Maori e hiahia ana kia whakawhiwhia ratou e te Kawanatanga ki te mana hoko. Ko te hiahia nui me te hiahia pono o nga Maori katoa i nga motu e rua nei he tono ki te Paremete kia mahia he ture e kore ai o ratou toenga whenua e pahuhu atu i a ratou me o ratou uri, a he riihi anake te mea e whakaaetia, me awhina ranei ratou kia kaha ai ki te mahi i o ratou whenua. Kaore rawa ratou e hiahia ana kia tuaruatia mai ano enei ahuatanga i pono mai nei i mua, kia haere mai ranei ratou ki te Kawanatanga ki mai ai, "Kua pau i a matou o matou whenua te hokohoko atu no reira me homai he whenua Karauna mo matou." E hara tena i te hiahia o nga Maori totika kia whakawhiwhia ratou ki te mana hoko i o ratou whenua a i muri nei ka hoki mai ki te Paremete hei whakaora i a ratou, kia penihanatia ai ratou e te Kawanatanga. Kaore i te pena te hiahia o nga Maori kia waihotia ratou hei whakaoranga ma nga ropu atawhai tangata. To ratou hiahia kia kaua e tonoa atu ki te Kawanatanga kia whakaputaina he penihana ki nga Maori whenua kore. Kua hokona katoatia e nga Maori te nuinga o o ratou whenua, he iti rawa te wahi e toe ana, a ko te tikanga me here rawa aua toenga hei oranga mo ratou, kaua rawa e riro taea noatia te matenga rawatanga atu o te tangata whakamutunga o te iwi Maori…. Ko nga pitihana i kokiritia e te mema o te Tai Hauauru, e Henare Kaihau, e inoi ana i te mana ki te hoko ki te aha ranei i nga whenua i runga i te hiahia o te tangata nona, engari e tono ana hoki kia whakakorea atu nga Kaunihera Whenua Maori e tu nei. Ko te hiahia o nga kaipitihana he whakatu i tetahi atu ahua Kaunihera me Maori anake nei ona mema. Na Kaihau tena korero i te tau 1897. Tana hiahia nui tonu tena mai o reira tae mai ki te tau 1900, kia kotahi te Kaunihera Maori nui tonu kia rua tekau ona mema ma Mahuta e whakatu, a ma nga Maori katoa o te koroni nei etahi e whakatu, a ko nga raruraru o te whakahaeretanga o taua Kaunihera me whakaea i roto o nga taake me nga reiti ka whakanohoia e taua Kaunihera ki runga ki nga whenua o nga Maori.

He Honore Mema. — He Paremete Maori tena.

Hone Heke—Ae, e whakatu ana i te Paremete Maori hei whakahaere i enei whenua katoa. Ko taua whakaaro pai rawa nei ana a te mema o te Tai Hauauru page 82nana ano i turaki i te tau 1897, tukua ana e ia kia taka atu ana tana Pire. I te tau 1898 ka haria mai ano e ia he Pire hou ano, engari e whai ana i taua huarahi whakaaro nei ano. Mea ana ia kia hoki iho te maha o nga mema o nga Kaunihera, a me Maori anake ano nga mema. I te tau 1899 kaha rawa atu te whakapai a taua honore mema ki te Kawanatanga mo ta ratou Pire, a pera ano i te tau i muri iho. I te tau 1900 nana i mea kia Mahuta kia tuhituhia he reta e whakawhetai ana ki te Kawanatanga mo te paahitanga o te Pire Whakahaere i Nga Whenua Maori o taua tau. I panuitia ano taua reta e te New Zealand Times. A i naianei e mea ana te mema honore kia whakakorea atu nga mema Pakeha o nga Kaunihera Maori, a e tautoko ana te mema mo Pei o Pereti i tera korero ana. E he ana tena pitihana, kaore e tika kia whakaarohia paitia e te Whare. E toru rawa whakakorenga atu e te Whare nei o tena korero me Maori anake nga mema o nga Kaunihera.

Te Pika—Kua pau te taima.

Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru). — Ki taku titiro ko te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga i enei pitihana kaore rawa i rite ki nga hiahia i whakaaturia mai nei e nga kia-pitihana e whakaatu nei i te whakaaro o te tino tokomahatanga o nga iwi Maori o te motu o Aotearoa nei. Ko te ritenga o taua ripoata e penei ana, me tuku atu aua pitihana ki te Kawanatanga kia whiriwhiria; engari kaore kau he kupu a te Komiti mo runga i aua pitihana. Ki taku mahara e tino pohehe ana te Komiti ki te kawe mai i te ripoata pena te ahua. Metemea nei e wehi ana ratou ki te whakaatu i to ratou ake mahara. No te mea e ki ana hoki ratou, ko te inoi a nga kai-pitihana e pa ana ki nga tikanga porihi a te Kawanatanga Kaati, mehema ka whakakorea atu e te Kawanatanga te inoi a nga kai-pitihana, ka pewhea ra nga take e whakahuahuatia ana i roto i aua pitihana? Te take tuatahi i whakaarahia ko te Tiriti ki Waitangi. Na taku hoa honore na te mema Maori o te Tai Tokerau nana tonu nei i whakaara te Tiriti o Waitangi ki tona urunga tuatahi mai ki tenei Whare. Kaore rawa i whakaaetia te tono a taua honore mema; a i naianei kua ngenge ia, kua whakarerea e ia taua tono ana. Tetahi o nga take e inoi nei nga kai-pitihana kia uiuia, ko te raupatutanga o o ratou whenua i te wa o te whawhai. E tono ana ratou ko nga tangata kua whenuakoretia i runga i taua raupatu me whakawhiwhi ki tetahi whenua mo ratou. Kaati, e hara i te mea e tuku noa mai ana nga Maori i a ratou pitihana ki konei, engari e tino tika ana a ratou inoi. Heoi kau ta ratou e tono ana me whakahoki mai he whenua kia ratou; i te mea ko te tuturu hawhe o aua whenua i murua hetia atu i runga i taua raupatu. He rarangi ingoa ano taku i whakatakoto i mua ake nei ki runga i te teepu o tenei Whare o nga tangata whenua kore; engari e hara i ahau nei i timata tena mahara. Na te Kawanatanga tonu i mea mai ki ahau, i te tuatahi e whakaaro ana ratou kia whakahokia mai aua whenua ki nga Maori whenua kore o te takiwa o Waikato me Tauranga. Ka kitea tena i roto i nga pukapuka kei reira nei e mau ana nga kerero o te taenga tuatahi atu o te Pirimia ki Waikato. Me tohutohu atu e au ki te honore mema o te takiwa Maori o te Tai Tokerau e hara i te mea i haere pohehe mai ahau ki konei tono ai i nga tono kuare mo te taha ki oku iwi: E tino whakaae ana ahau ki te korero a te honore mema mo Pei o Pereti. E tino tika ana te korero a taua honore mema i korero at mo nga Maori o te motu o Aotearoa nei. Ko te raruraru nui e peehi nei i nga Maori mai o te timatanga tae mai ki naianei ko nga whakahaere he me nga whakahaere kuare a tena Kawanatanga a tena Kawanatanga, a taka marire ki tenei Kawanatanga katahi ka tino kino atu i nga whakahaeretanga katoa o mua atu. E mea ana ratou i naianei kia kawea mai nga whenua Maori katoa ki raro i te whakahaere o nga Kaunihera Whakahaere Whenua Maori, a ka mate rawa atu nga Maori i raro i tena ture, ka tino kino atu i nga whakahaere e mau [unclear: nei te] takiwa o te Tai Hauauru i raro i te whakahaere a te Kai-tiaki o te Katoa. Ko enei ahua Kaunihera Whenua Maori e tu nei e hara rawa tena i te mea e hiahiatia ana e nga Maori. Ko to ratou hiahia he Kaunihera Maori, he Maori anake nei ona mema; tatemea ko nga Maori e mohio ana ki nga mea e hiahiatia ana e ratou; a e kaha noa atu ana page 83ratou ki te whakahaere i o ratou hiahia. Ko te tono tena i tonoa e au ki te Kawanatanga i te tau 1900. Ko nga mema Maori e rua kua mutu ake nei te korero e ki ana kaore e taea e nga Maori te whakahaere a ratou mahi me a ratou tikanga; engari ko ahau e ki ana kaore ahau e whakaae ana ki tena korero. E whakaatu ana tena tu ahua korero i te tuturu kuare rawa o nga tangata nana nei tena korero. Ko nga mema tokorua nana nei tena korero e wkakaatu ana he tangata kuare rawa raua, he tangata kore mohio. He mea pooti mai ahau ki konei ki tenei Whare e oku iwi, a ko oku iwi he iwi whai whenua, heoi kau hoki te takiwa e nui ana nga whenua Maori e ahei ana hei nohoanga ma te tangata ko toku takiwa anake e tu nei ahau hei mema. Kei te takiwa o te mema Maori o te Tai Tokerau he itiiti rawa nei nga wahi whenua Maori, a ko nga whenua katoa o te takiwa o te mema o te Tai Rawhiti kua kapi katoa i te mokete. A i whakaae ano hoki te mema o te Tai Rawhiti he £250,000 te moni nama kei runga i aua whenua, a haria rawatia mai ana he Pire ki konei i tera tau hei whakaora i a ia kia tu ano ia ki runga ki ona waewae; anei ke te mea whakamiharo, kaore rawa tetahi whenua kotahi o te takiwa o te Tai Rawhiti, e tu nei te mema o te Tai Rawhiti hei mangai. e taea te tuku mai ki raro i te Kaunihera Maori. I ki te honore mema nei ahakoa pewhea kaore rawa e tika kia tukua nga tangata o toku takiwa kia mokete ana kia hoko ana i o ratou whenua. E aha ana koia taua mema i roto i tona takiwa? Ko nga whenua katoa kei raro i te mokete, a e hokohokona tonutia ana e ratou i nga ra katoa. Na taua honore mema tonu i ki mai ki ahau e whakahe ana ia ki te homaitanga o nga whenua ki raro i to raua tiakitanga ko tona hoa kai-tiaki ko te Minita Maori nei. E ki atu ana ahau mehemea e kaha ana te Whare ki te whakaae i te inoi e mau nei i roto i nga pitihana kua kokirihia ra e au ka taea e au te hoatu i tetahi hawhe miriona eka whenua ki roto ki te makete i tenei tau ano. Na hei tohu tena mehemea kowai te tangata e korero pono ana i roto i tenei Whare. Ko te kupu tena a te tangata e whai mana ana ki te korero pono i roto i te Whare nei. He aha koia te pai o te korero rupahu penei me etahi mema kaore rawa nei he eka whenua kotahi i a ratou hei tukutukunga ma ratou? Ko te honore mema mo te Tai Rawhiti kua rite tonu ki taua tangata i korero ra ia: "to tere hou" kau ana i konei penei me te tikaokao, a haere kau atu ana ki waho o te Whare. He aha te take? He kii rawa no tona puku i nga hoko, i nga mokete, i nga tiiti, me era atu ahua mea pera; kaore he mea ke atu e uru atu i te mea kua kii rawa; ko te take tena i oma atu ai ia ki waho. Kaati, i ki te mema o te Tai Tokerau he tikanga ke taku, moku ano te mea e whaia atu ana e au.

Hone Heke. — Kao, kaore rawa ahau i pera

Henare Kaihau.—I ki ia e tautoko ana ahau i tetahi tikanga mahara e whakahengia ana e ia. I ki ia e hiahia ana ahau kia whakaturia he Kaunihera Maori me Maori anake ona mema. A mehemea hoki e tika aua kei te pena taku hiahia, he aha koia te he? I te mea no nga Maori nei hoki te whenua? Mo te aha hoki kia homai he tangata ke hei whakahaere i nga whenua o etahi atu tangata? Kua kite pea te honore mema kua tino ea tana korero i enei kupu aku. E kore rawa ahau e whakaae kia peke mai tetahi atu tangata ki te whakararuraru i te whakahaeretanga o nga whenua o oku nei iwi. A e kore hoki e mutu taku tohe ki tenei Whare kia whakatakotoria mai e ratou he Pire e whakamana ana i oku iwi ki te whakahaere i o ratou whenua i runga i o ratou hiahia hei painga mo ratou, me te whakamana i a ratou ki te rahui tuturu mo ake tonu atu nei i nga wahi whenua e rite ana o nga whenua e kiia aua kia riihitia e ratou. Mo te taha ki nga hoko, kua whakaturia hoki he Komiti Uiui mo runga mo ia hoko kotahi mokete kotahi ranei o ia piihi whenua Maori; e kore rawa e taea te tuku i runga i tetahi o aua huarahi ki te kore i matua whakaaetia e te Kaunihera. Kaore rawa ahau nei e kite ana he aha ranei te he o tena. Ka ata uiuia mariretia i mua o te whakaaetanga. He maha nga tangata o to ratou iwi ake ano e noho ana i roto i nga Maori i roto i enei ra kua akoakona rawatia ki te mutunga mai o te matauranga; e mohio ana ki nga mahi paamu, me era atu mahi tini noa page 84iho; a ki te kore e tika kia tukua tena tu ahua tangata ki te whakahaere i ona whenua hei painga hei oranga mona; kaati, kaore rawa nei he pai o te korero a muri atu nei. Me homai rawa he ture penei me taku e ki atu nei mehemea e hiahiatia ana kia taea te ora o nga iwi e rua i roto i te koroni. Ahakoa e tu kau ana ko ahau anake ko toku kotahi nei i runga i tenei take, a e tu ana ko aku hoa Maori tokorua kua mutu ake nei te korero, engari e mea ana toku ngakau me kaua te Whare e tirotiro mo tena ahua Ko ahau ko Kaihau anake nei te mema Maori he whenua Maori nei kei roto i tona takiwa pootitanga, ara nga tu ahua whenua Maori e hiahiatia ana e te Pakeha; a mo te aha hoki kia whakarongo atu ai nga honore mema ki enei tangata kaore kau rawa nei o ratou whenua hei tukunga hei riihitanga hei ahatanga? Kua mutu taku nei whakarongo ki nga korero mai a te Kawanatanga ki ahau. Ko aku hoa Maori e rua kua mutu ake nei te korero kei roto tonu i nga ringa o te Kawanatanga, a kaore rawa e hiahia ana kia whakatikatikaina tetahi mea kotahi, engari ko nga mea anake e kiia ana e te Kawanatanga kei kona raua e tautoko ana. E hara ahau i te tangata pera. Kua mutu taku whakarongo atu ki a ratou i naianei. E whakapuaki atu ana ahau i nga hiahia o nga iwi Maori na ratou nei ahau i tono mai ki konei. Kaore rawa oku nei hiahia kia neke ake toku nei ingoa i roto i tenei Whare i runga i tetahi huarahi ke atu i tena; a e tono atu ana ahau ki te Kawanatanga kia kawea mai he Pire hei whakarite i nga take kua korerotia nei e au i roto i nga ra o tenei wiki tonu. Mehemea ka whakaroangia atu i tena ka tahuri ahau ki te kimi i tetahi atu huarahi e takoto ai toku hiahia ki runga ki te teepu o tenei Whare. He hira noa iho nga korerotanga atu ki te Whare i te kaha rawa o te whakahe a nga Maori ki enei main he e maranga ake nei o ratou reo ki te aue puta noa i te motu katoa, a mate ana etahi o ratou i roto i ena tukinotanga. Ko te mahi tika ma tenei Whare me tahuri [unclear: taa] i naianei tonu nei ki te whakaora i nga Maori, notewea mehemea ka whakaroangia haeretia tena e tae ki te rua tekau ki te toru tekau ranei, ki te rau tangata atu ranei e mate i mua o te whakaoranga. He aha koia te take e mate tonu nei ratou i roto i enei ra? He kore hoki kaore rawa nei he oranga e puta ana ki a ratou i runga i o ratou whenua i te kino o nga tikanga e mau nei i naianei, a kaore e taea e ratou te mahi moni e nui ana hei utu kai kakahu hoki mo ratou. Kaore e taea e ratou te hoko o ratou whenua, kaore hoki e taea e ratou te mahi o ratou whenua notemea ki te mahi tetahi Maori i tetahi piihi whenua kua haeremai tetahi kua mea, "kaore koe e tika kia mahi i tera wahi, noku ke a reira." Kaati ra i runga i te titiro ki ena tini raruraru e tino kaha ana taku ki atu ki te Whare kia tautokona e ratou taku korero e ki atu nei ahau e tino tika ana hei painga mo nga Maori kia hohoro te wehewehea nga whenua me te whakatautau i nga paanga o nga tangata, kaua e whakaroangia; a me ki atu ano hoki akau kaua i tenei ahau e mau nei i naianei he tokorua he tokotoru he tokomaha atu ranei nga tangata mo roto i te wahanga kotahi, engari me motuhake atu ki ia tangata kotahi tana wahanga tana wahanga mana e pupuri mana e mahi mana e paamu rite tonu ki te Pakeha. E noho rite ana nga Maori mo tena ahua i naianei, ko to ratou hiahia tena; engari e araitia ana tena hiahia o ratou e nga mema Maori kua korero nei i konei i tenei ra. Ko te he hoki tena o te Maori; ka tu ake ana tetahi tangata ki te wkakatakoto i tetahi tikanga pai, marama, tika, kua tu tonu ake etahi ki te whakahe. He aha te take? Koia tenei te take? Ko taua tangata e whakahe ana kua kore ona whakaaro ake i roto i tona ngakau, engari kua tukuna atu e ia ma tetahi atu tangata e tohutohu mai ki a ia he whakaaro mona he kupu hoki hei korero mana. Koiana tonu tena te tikanga. Kaati, e kiia ana ko tenei tangata ko Kaihau e mea ana kia paahitia tetahi tikanga weriweri, he tangata takahi ture, he tangata kino, he tangata mahi i nga mahi he katoa. Engari e ki atu ana ahau e hara ahau i te tangata taihoa; kaore rawa ahau e pai ana ki te taihoa. E tu atu ana ahau i konei i runga i toku tika, rite tonu toku tika me to nga mema katoa o tenei Whare, a e tono atu ana ahau kia paahitia mai tena ture. E hara page 85i te men i pootitia mai tatou ki konei ki hanga ture mo nga Pakeha anake. I tonoa nga mema o te Paremete ki konei ki te hanga ture hei painga mo nga iwi e rua, i te mea hoki kua iwi kotahi raua i naianei i raro i te mana o to tatou Kuini i mate nei me to tatou Kingi e tu nei i naianei. E hiahia ana ahau kia mohio ahau e puta atu ana ranei tatou ki waho atu o te Tiriti ki Waitangi; o mo te taha ki tena e mea ana ahau kia whakapuakina mai te whakaaro o tenei Whare mehemea ki to koutou mahara e pewhea ana te tuturutanga o te takoto o te Tiriti ki Waitangi i roto i enei ra. Kaore koia nga Maori e whai mana ana i naianei ma ratou ano e whakahaere nga mea e pai ana ki a ratou? Ko te mea tika me kawe mai he Pire hei whakatakoto tikanga e taea ai te whakatutuki i nga hiahia o nga kai-pitihana. Me tohutohu atu e au ko aua pitihana e hara i te mea no toku takiwa anake, engari no te takiwa ano o te Tai Tokerau me te Tai Rawhiti ano hoki. A ahakoa tena, e ki ana nga mema o aua takiwa e rua e hara tena i te hiahia o nga tangata o o raua nei takiwa pootitanga. Otira ka kitea maramatia e noho ana i roto i aua pitihana nga ingoa o nga Maori o te takiwa o te Tai Tokerau me te Tai Rawhiti. Ko te mea tika me whakamana te inoi a nga kai-pitihana kaati te korero whakaroaroa noa iho. Heoi ano te mea nui hei whakaarohanga ma te Whare nei ko te ora mo te koroni nui katoa. Kua kitea hoki i runga i nga uiuinga i te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori kua mate rawa atu nga Maori o te Tai Hauauru i runga i te whakahaere a te Kai-tiaki o te Katoa i o ratou whenua, a ko tera ano hoki tetahi take i tika ai ahau ki te ki me hohoro rawa te hanga mai i tetahi ahua ture hei whakaora i o ratou mate.

Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—He kupu i pa mai ki taku tinana. E he ana te kiinga ko taku whai korero he mea tohutohu mai na te Kawanatanga. I whakapuaki anake ahau i toku whakaaro tuturu ake mai o mua atu i taku urunga mai ki roto ki tenei Whare, a e noho nei ahau, ko te toenga o nga whenua Maori me tuturu mo nga Maori anake ano, kaua rawa raton e whai mana ki te hoko i o ratou whenua, engari me riihi, me mahi ranei e ratou ano; a me mutu te hoko a te Kawanatanga i nga toenga Whenua Maori

Ka haere tonu nga whai korero a etahi atu mema taea noatia te hikitanga o te Whare i te rima karaka.

No te hawhe-paahi i te whitu karaka i te po ka noho ano te Pika ki runga ki tona nohoanga.

Ka whakahaere a etahi Pire, a no te rima miniti i muri iho i te paahitanga o te tahi karaka i te ata tu o te Wenerei ki hiki te Whare.