Pire Reiti Whenua Maori.

Honore Piti (Minita).—E te Tumuaki, e motini atu ana ahau kia tukuna tenei Pire ki te Komiti. Ko te putake o tenei Pire he mea kia utu reiti nga whenua Maori. I raro i nga tikanga o "Te Ture Reiti, 1894," e utu ana i te hawhe reiti etahi o nga whenua Maori, a i raro i nga tikanga o tenei Pire e meinga ana kia utu nga whenua Maori i te katoa o nga reiti hui atu ki nga reiti page 10motuhake. E maharatia ana he mea tika kia tautokona atu nga Kawanatanga takiwa e mahi mai nei i nga huanui, a e tika ana kia utu atu hoki nga whenua Maori, i te mea hoki e haere nui ana ano nga Maori i runga i nga huanui. Kei te tekiona 2 o te Pire e mau ana te whakaaturanga o nga whenua e meatia ana kia utu i te katoa o te reiti. Ko nga whenua e pamamao atu ana i le rima maero i nga huanui a te Kawanatanga a nga Kaute Kaunihera ranei, me kaua e utu reiti, a ko era atu whenua Maori katoa me utu reiti, haunga anake ia nga whenua papatupu. Kei te tikiona 7 e mau ana nga tikanga e utua ai nga reiti. Ko etahi o nga tekiona he mea whakauru mai i roto i te Komiti mo nga Mea Maori, kotahi o aua tekiona he mea whaitikanga nui rawa. Kia komititia te Pire nei ka whakahe atu au mo aua tekiona. Na mo runga mo te tekiona 14a—i whakaurua mai ra e te Komiti mo nga Mea Maori, e tino taupatupatu ana tera i nga tikanga o nga ture whakahae e whenua Maori o tenei koroni. I raro i nga tikanga o te ture o naianei kaore e whaimana ana te Maori ki te hoko ki te riihi ranei i tona whenua me ka kore e whakaaetia mai e te Kawana i roto i tona Kaunihera. Na ko taua rarangi hou e penei ana, ara:—

"14a. Ahakoa nga here e whakaekea ana e nga Ture Whakahaere Whenua Maori e etahi atu Ture ranei e whakahuatia ana ranei i roto i nga Tiwhikete Taitara, Karanna Karaati, etahi atu taitara ranei e whakaputaina ana e te Kooti Whenua Maori me whaimana nga Maori whaitake o nga whenua e reititia ana i raro i nga tikanga o tenei Ture ki te riihi i o ratou whenua ina whakamania e te Kaunihera e tetahi Kaiwhakawa ranei o te Kooti Whenua Maori."

Na e tino takahi ana taua tekiona i nga ture e mana mai nei, e mea nei ma te Kawanatanga e tiaki kia kore ai nga Maori e noho whenua kore, a e mea nei taua tekiona me kaua e mau tonu taua tikanga kua rite nei te whakatakoto, ara ma te matua whakaae a te Kawana i roto i tona Kaunihera e ahei ai te Maori ki te riihi ki te tuku ranei i te whenua. Tetahi hoki e hara tenei i te urunga tika mo taua rarangi, i te mea hoki he Pire reiti whenua tenei.

Te Omana (Hon. Mr. Ormond).—E te Tumuaki, he nui ke nga whenua e takoto kau mai nei, kaore i te utu reiti, kaore hoki e taea te mahi te whakanohonoho ranei ki te tangata. Kaore rawa he tikanga o aua whenua ki nga tangata nona. Kaore hoki a ratou nei moni. Ko aua whenua e hara i te whenua watea, engari ko te nuinga e kapi ana i te nga-herehere. Na ko nga Maori nona aua whenua kaore e mana ki te hoko ki te riihi ranei i o ratou whenua i te mea hoki kaore e taea ana i runga i tenei ahua o nga ture whakahaere whenua Maori. Na i era tau i whakaturia a Mahuta hei mema mo te Kawanatanga, a kiia mai ana i reira ko nga whenua o tona takiwa ka tukuna mai ki raro i nga tikanga o te ture, a ka watea aua whenua hei whakanohonoho tangata ki runga. Na kua pewhea i naianei. Na Mahuta ano i whakauru nga rarangi ki te Pire nei. Nana ano i patu te tekiona 8, a ka kitea i runga i tena mahi ana, kaore rawa a ia me tona iwi i te whakapono ki nga Kaunihera Maori, e meinga nei me tuku atu ma ratou e whakahaere nga whenua. Tetahi hoki na Mahuta ano i tuku mai te rarangi hou nei, e takahi nei i nga tikanga o te ture e mana mai nei. Na he mea ata miharo tenei, i te mea hoki i kiia mai ma Mahuta e taea ai te whakanohonoho nga whenua e takoto kau mai nei. Na i runga i tenei tu ahua o tana mahi, e mea mai ana ia kaore rawa he painga o nga Kaunihera Maori, me tona whakaatu mai hoki ko te mea tika me whakakore atu nga ture a te Kawanatanga e tu nei ia hei hoa Minita mo ratou.

Honore Mahuta—e te Tumuaki, ka korero ake hoki ahau i oku whakaaro mo runga i te Pire Reiti Whenua Maori kua whakapangia nei ki nga whenua Maori. Ki taku whakaaro e hara rawa tenei i te wa tika hei hoatutanga ma te Kawanatanga i tenei ture kia pa ki runga i nga whenua Maori, i tea mea ko nga whenua Maori katoa kei roto i nga ringa o te Kawanatanga e pupuri ana. Kaore rawa nga Maori e whaimana ki te whakahaere i o ratou whenua, na kona ka whakahe ahau ki tenei Pire mo runga i nga whenua Maori. Ko ahau e tu nei i waenganui i a koutou he mea karanga ahau e te Kawanatanga kia haere mai ki konei kia uru tahi ki te page 11tirotiro ki te tautoko i nga tikanga e pa ana ki nga iwi Maori. I ahau e tu nei he Minita ahau no te koroni. He turauga ano toku uo aku tupuna, no aku matua tae mai ana ki ahau e tu nei. I haere mai ahau i mua i te aroaro o nga iwi i te hikoitanga mai i te kainga ki tenei wahi, e hara i te mea i haere tuohu mai ahau, engari na te kupu a te Kawanatanga i ki ake kia tae mai ahau ki konei, ma maua tahi e tirotiro nga tikanga mo nga iwi Maori. Na reira ahau i tae mai ai ki tenei wahi ki te pukeitanga kupu mo nga iwi e rua, Maori, Pakeha. Ki taku whakaaro hoki mo tenei Pire tera e tahuri ki te whakarereke i nga tikanga o roto o te Tiriti o Waitangi. E te Tumuaki, ka nui toku hiahia kia rongo atu ahau i te whakataunga a tenei Whare i te putanga hoki o te ora mo nga iwi e rua. He patai tenei naku i te mana o te Kawanatauga e tango nei i nga whakahaere o nga whenua Maori mana e whakahaere? Mo enei mea e rua mo te Tiriti o Waitangi mo te Raupatu i nga whenua Maori, ko tewhea te mea whaimana o enei mea rua. E ki ana te kupu o te Tiriti o Waitangi i whakaputaina nei e nga rangatira Maori i waenganui i a ratou i to ratou whaea hoki i a te Kuini hei tikanga mo nga iwi e rua, ara, me tuku ano te mana o nga whenua Maori ma te iwi Maori ano o ratou whenua e whakahaere. Mo te Raupatu, na nga rangatira ranei i mate ai te taugata me te whenua, na te Kawanatanga ranei? O enei e rua, na wai o raua i he ai, i te mea kua riro noa atu i a te Kuini te mana tiaki o te whenua me nga tangata. I ahau hoki e tu nei, kei raro ahau i nga tikanga i whakapumautia nei e aku tupuna e aku matua i waenganui i a te Kuini, no reira ahau i ki ai, e hara tenei i te wa tika hei whakapaanga mo tenei ture ki runga i uga whenua Maori. Ki taku mahara hoki ko nga rarangi e tukua atu nei e haere ana ena rarangi ki runga i nga whenua ka pangia nei e tenei Ture Reiti. E tika ana ano te kupu a taku hoa Minita e korero nei kia hanga he tare mo nga whenua Maori, engari ki taku mahara, mehemea ka hanga he ture kaua e kiia ko tetahi anake o nga ture e mahi, a ka waiho tetahi mo tetahi wa ka mahi ai, ki taku mahara mehemea ka mahia tetahi i naianei me mahi hoki tetahi, kia kotahi ano to raua haerenga. Mo tetahi o nga patai e pataia nei e nga mema. Mehemea ranei ka pa tenei ture ki nga whenua here? Maku e ki ake, ae, e pa ana taua ture ki aua whenua e herea nei e te Kawanatanga. Mehemea e penei ana te whakaaro mo tenei tau ka haere tetahi o enei ture ka waiho tetahi mo tera tau, kaore tenei e marama ki toku whakaaro engari e penei ana taku me kupu ruatahi raua i tenei tau. Ki te raaunu te here o nga whenua Maori, katahi ratou ka watea ki te whakaaro i te ture, haunga te here e pa ana ki te hoko ki te mokete ranei, kei te Kawanatanga tena e pupuru ana. Koia ahau e ki nei kia tika te mahi i te ture, ko ahau nei ano te tangata hei tautoko. E hara taku i te whakahe i te ture, engari kia rite tahi te marama. Ki te tika te mahi o te ture maku tonu e hapai. Ahakoa pango i taku kamohi e ma ana i taku ngakau, engari koutou i ma, me o koutou ngakau he ma ano. Otira ki te oti mai i a koutou tenei tikanga ko ahau nei ano hei tautoko. Kia ora tatou katoa nga rangatira takitahi e noho nei i tenei Whare, ma te Atua tatou katoa e tiaki.

Te Riki (Hon. Mr. Rigg).—E te Tumuaki, e mahara ana ahau ka whakaae katoa mai nga mema i au e mea atu nei, nui atu to tatou koa i a tatou e whakarongo atu nei ki te whaikorero a Mahuta I mohio atu ano tatou na te makariri i totoka ai te mamaoa o te reo o nga mema e hiahia nei ki te whaikorero i roto nei. Na kua rongo atu tatou i tona reo, a kua mohio atu kua pukenga, kua rewa te mamaoa, a kua mohiotia atu kei te mau ano i a ia te matauranga whakatakoto korero o tona iwi.

H. K. Taiaroa.—e te Tumuaki, e kore au e whakaroa i te Kaunihera. Kua ata whakarongo pai atu ahau ki nga kupu whakamarama mai a Te Omana i nga take i tukuna mai ai e ia tana rarangi hou mo te Pire nei. I ata korero ia mo nga whenua papatupu, ara nga whenua kaore ano kia whakataua nga take, a e takoto kore mahi mai nei i nga Maori. Ki taku mahara mehemea ka whakaurua ki roto ki te Pire te rarangi kua panuitia mai na e te honore mema na, tera e hohoro te tuku atu o aua whenua ki te Kooti, me te whakanohonoho ki te tangata. Kua page 12roa nga Maori e hiahia ana kia whakataua nga take ki o ratou whenua, a he maha nga take nana i whakaroa noaiho. Ko tetahi take he pau o te moni i te ruritanga i nga whenua, tetahi hoki ahakoa puta nga taitara me ata tono atu ano ki te Kawanatanga kia whakangawaritia nga here kia taea ai hoki te whakahaere aua whenua. Otira kaore e whaitikanga ana kia whakamaramatia atu e au ona take ki te Kaunihera, i te mea hoki kei te mohio mai nga mema kua roa noatu e takoto kau mai ana aua whenua. Engari e whaitake ana kia whaikupu atu au mo runga mo nga korero a te Honore Mahuta. 1 te tuunga mai o taua honore mema i roto i te Kaunihera nei, i ki mai ia i haere mai ia i runga i te tono atu kia uru mai ia hei hoa whakatikatika i nga ture kia rite ai ki te hiahia o te iwi Maori, kia puta ai hoki he painga mo ratou, a kua whakaurua e ia tetahi rarangi ki roto ki te Pire nei, me tana ki mai he mea whakauru i runga i te hiahia o tona iwi. Kei te whakapono atu ahau ki te kupu kua korerotia mai na e taua mema honore, no reira ahau ka tautoko atu i a ia kia mau tonu ai taua rarangi i roto i te Pire. I a ia e korero mai ra i ata whakamaramatia mai e ia tona hiahia, engari hoki ki toku mahara kihai i marama te whakarongo atu a etahi mema, kihai ratou i marama. Kaore ia i tono mai ki te Kaunihera kia whakaae atu kia wetekia katoatia nga here e tau nei ki nga whenua Maori, engari i mea mai ia ko nga whenua e meinga nei kia utu reiti i raro i nga tikanga o tenei Pire me whakawatea kia taea ai e nga Maori whaitake te riihi aua whenua kia puta mai ai he oranga ki a ratou. Kaore ia i tono mai kia wetekia nga here kia taea ai e nga Maori te hoko aua whenua. I mea mai ia kia whakangawaritia nga here kia taea ai aua whenua te riihi, a ko aua riihi me whakamana e te Kaunihera Maori e tetahi Kaiwhakawa ranei o te Kooti Whenua Maori. E te Tumuaki, ki toku whakaaro e kore ano e tika kia paahitia te Pire i runga i toua ahua i mauria mai ai, notemea e hara i te mea tika kia utu nga Maori i te reiti mo aua whenua i te mea e tau ana he here ki a ratou, me to ratou kore kaha ki te rapu huarahi e puta mai ai he oranga i aua whenua. Ki toku mahara he rarangi pai he rarangi totika taua rarangi. Kati tena. Me whakamarama atu e ahau, he maha ke nga tu ahua take whenua. Kei oku ake nei whenua he maha ke nga tu ahua take. Ko etahi rahui he tino here tuturu kei runga e mau ana, kaore e taea te hoko, te riihi, te whakawhiti ranei. Kei etahi kaore e taea ana te hoko, te mokete, te whakawhiti ranei, engari ano te riihi ina whakaaetia e te Kawana i roto i tona Kaunihera Na i runga i te rarangi a te honore Mahuta, e tono mai ana ia kia wetekina ko te here kotahi anake, e pai ana ia kia mau tonu era atu here o runga o te whenua. Engari e tono ana ia kia wetekina ko te here e arai nei i nga Maori e kore ai nei ratou e ahei ki te riihi atu i o ratou whenua. E te Tumuaki, e kore au e whakaroa atu i aku kupu wkakamarama atu, i te mea hoki e roa au e korero atu ana kia tino marama mai ai nga mema honore ki ona tu ahua maha noatu o nga taitara o nga whenua Maori o naianei. E hiahia ana ahau kia ata whakaaro nga mema honore ki tenei ahua o te Pire e meinga ana kia tae te hamene a nga Maori kia utu i nga reiti kua pukei mai o ia tau, me te waiho i a ratou Maori kia noho kore mana kore huarahi hei rapunga moni mai hei utu i aua reiti. E tono atu ana ahau ki nga mema honore kia ata whakaaro ki enei ahuatanga o aua putake, me taku tono atu kia whakaae mai kia mau tonu tenei rarangi i roto i te Pire. A ki te whaitikanga kia pera me whakatikatika mai ano te Pire kia hangai tika ai kia taea ai hoki te whakahaere pai.

Pire Reiti Whenua Maori.

I te taenga o te Pire ki te Komiti o te Kaunihera katoa, ka tae ki te tekiona 8. E mea ra kia tukuna nga whenua kaore ano kia utu reiti kia riro ma te Kaunihera Maori e whakahaere. Katahi ka motini a te Honore Mahuta kia patua atu taua rarangi. No te pootitanga ka kitea, kotahi tekau i pooti kia mau tonu taua rarangi, kotahi tekau ma rima i pooti kia patua taua rarangi. Patua ana taua rarangi. Ka tae ki te rarangi 14a ka motini a te Honore Mahuta kia whakaurua atu tenei rarangi kou, ara:—

"14a. Ahakoa nga here e whakaekea ana e nga Ture Whakahaere Whenua page 13Maori e etahi atu Ture ranei, e whakahuatia ana ranei i roto i nga Tiwhikete Taitara, Karauna Karaati, etahi atu taitara ranei e whakaputaina ana e te Kooti Whenua Maori me whaimana nga Maori whaitake o nga whenua e reititia ana i raro i nga tikanga o tenei Ture ki te riihi i o ratou whenna ina whakamanaia e te Kaunihera e tetahi Kaiwhakawa ranei o te Kooti Whenua Maori."

Kotahi tekau i pooti ki te whakauru atu i tenei rarangi. Kotahi tekau ma ono i pooti kia kaua e whakaurua atu. Hinga ana taua rarangi.