Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1902-1903

Pire Pauna Kararehe

Pire Pauna Kararehe.

Te Auhaua (Mr. Houston, mema mo Peiwhairangi). —Ka tu au ki te motini kia paahitia te panuitanga tuarua o tenei Pire, Kaore e roa i au te Whare mo tenei Pire. He Pire poto tenei, otira he Pire tino whai tikanga. E pa ana tenei Pire ki te nuinga o nga tangata noho paamu o tenei koroni. Kaore e hokia ano e au aku korero o era tau mo tenei Pire. Ko tenei Pire he whakatakoto tikanga mo nga kararehe me nga manu kaore nei a taea te arai atu e te taiapa, ara, mo nga nanenane, nga poaka me nga heihei. Ko tona tikanga he whakatikatika i nga Ture Reiti e mana nei i naianei. E rite ana te pa o te Pire ki nga Maori me nga Pakeha.

Te Honore Te Takana (the Hon. Mr. Duncan, Minita mo nga Whenua). —Kaore aku whakahe ki te Pire mehemea me pa anake ki te takiwa o te mema honore. Ki te tukua kia taoro te mana o te Pire ki runga ki nga wahi katoa o te koroni, ka pa he mate, notemea ka ahei te tangata be piihi whenua paku nei tona ki te waiho noa iho i taua wahi kaua e taiapatia, a ki te haere nga kara-page 63rehe ki runga i taua whenua ka whai mana ia ki te pupuhi ki te pauna ranei i aua mea. Ko te tikauga me whai taiapa ano re whenua katahi ka tika kia whakamatea kia paunatia ranei te kararehe e uru ana ki roto. Akuanei, ki te paahitia re Pire, a ka tupono ki nga whenua nunui kore taiapa, haerenga hipi, he nui atu te raruraru e pa ki te iwi. Ka ki tonu nga pauna i nga ra katoa, ko te mutunga ka uru katoa nga kararehe ki reira.

He Mema Honore. —Kaore te Pire e pa ana ki te kau, ki te hoiho ki te hipi ranei; mo te poaka, mo te nanenane me re heihei anake te Pire.

Te Honore Te Takana (the Hon. Mr. Duncan) —He ahakoa. me pa te Pire ki te takiwa anake o Peiwhairangi. Kaore era atu wahi o te motu e hiahia ana ki te Pire. Me pehea nga nanenane Augora? He kararehe utu nui rawa era, a kei te whakatupuria aua tu mea e nga Maori i naianei.

Te Auhana (Mr. Houston). —Ka whakaae ranei te Minita ki te tautoko i te Pire mehemea ka meatia kia pa anake ki te takiwa Peiwhairangi?

Te Honore Te Takana (the Hon. Mr. Duncan). —Kaore aku whakahe ki te penatia. Engari ki toku nei whakaaro kaore-kau lie tikanga e paahitia at tenei Pire, ka taea noa atu hoki e te tangata te taiapa i tona whenua mehemea he whenua whai warm tona. Ki toku whakaaro kaore e tika kia taoro tenei Pire i te koroni katoa, ki te peratia ka tahuri ahau ki te patu.

Te Maahi (Mr. Massey, mema mo Franklin). —Ki toku nei whakaaro kaore te Minita e ata marama ana ki te tikanga o te Pire, kaore pea ia i ata whakarongo ki nga korero whakamarama a te tnema honore nana i whakauru te Pire ki te Whare nei. Kaore te Pire e ki ana me whiu nga kau ki te pauna. Ina ke tona tikanga: e mea ana te Pire me whai mana te tangata ki te patu i nga poaka, nanenane, heihei ranei e haere ana ki runga ki ana mahinga kai. patiki karaihe ranei, takatakahi ai, ahakoa e takoto kore taiapa ana aua wahi. Kaore kau he kupu o roto e mea ana me pauna nga kararehe, nga poaka nga nanenane ranei.

Te Honore Te Takana (the Hon. Mr. Duncan). —He kino atu ra te Pire i term; e ki ana hoki te Pire me whakamate aua mea.

Te Maahi (Mr Massey). —Ae ra; engari kaore tena e pa aua ki te hoiho, ki te kau, ki te hipi ranei. Kei te tupata nga kupu o te Pire, notemea e penei ana, ki te patua kia mate, e te tangata nona te whenua, nga poaka, nanenane, hoihei ranei e eke ana ki runga ki tona whenua takatakahi ai, hei reira me haere ia, ina pau nga haora e rua takau ma wha i muri iho i tana parunga i aua mea, ki te whakaatu atu i taua mahi ana ki te tangata nana aua mea i patua ra, ki ta pirihimana ranei o taua takiwa. Ki ta kore te tangata nana i patu aua mea e pera ka taea ia te whiu ki te £20. E ki pono atu ana ahau ki te Minita e tino hiahiatia ana tenei Pire e te iwi, a e tika ana kia paahitia hei Ture

Te Manana (Mr, Mander, mema mo Marsden, ara, Whangarei). —Ka nui toku pai ki te tautoko i tenei Pire. Ki toku nei whakaaro ko nga tangata whai poaka. nanenane, heihei ranei, me aki rawa kia tahuri ai ki te taiapa i aua tu hanga kei puta ki waho. Kaore te kau e puta i te wha waea, tena ko te poaka, nanenane ranei ma te waru rawa waea katahi nno ka kore e puta.

Te Raiti Honore Te Hetana (the Right Hon, Mr, Seddon, Pirimia). —Ka tautoko ahau i tenei Pire, ara, i etahi wahi. Kaore au e whakatika ana ki ta taku hoa Minita i korero ake nei me pa te Pire ki Peiwhairangi anake. Ki toku whakaaro me penei e tatou : ara, tnel hoatu marire he mana ki ia ropu takiwa o te koroni ina tonoa i runga i te "ota motuhake," katahi ka whai mana te Pire ki roto i taua takiwa Ki te peratial katahi pea ka paahi te Pire a te mema honore. Kua koreo ano ahau i mua he maha nga wahi pai o te Pire he maha ona wahi kino. Ki te whakaae te mema honore ki taku tena pea e paahi tana Pire.

Te Auhana (Mr. Houston). —Ma wai e whakaputa te ota motuhake?

Te Raiti Honore Te Hetana (the Right Hon. Mr. Seddon). —Ma te ropu takiwa

Ta Wiremu Rahera (Sir W. R. Russell, mema mo Haaki Pei). —Ki toku nei whakaaro kaore e tika kia paahitia tenei Pire i runga i tona ahua e takoto page 64nei. Tena iana, tena pea ki te tupono he tariana poaka Berkshire utu nui ta tetahi tangata, akuanei puta ana i tona taiapa a haere ana ki runga ki te whenua kore taiapa a tetahi tangata, heoi e whakaae ana te Pire nei kia patua taua poaka utu nui nei. Ki taku whakaaro e kaika rawa ana ta tatou haere. Ki te kore au e rongo i etahi korero kaha ake hei whakaatuatu mai ki au i tona tika e kore ahau e tautoko i tenei Pire.

Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu). —E te Pika, ko nga Pire katoa e pa ana ki te iwi Maori me perehi ki te reo Maori; a e ki ana ahau ko tenei Pire e pa ana ki te iwi Maori; no reira e tono atu ana ahau kia whakamaoritia.

Te Pika (Mr. Speaker). —Ki taku mohio ko te ture tuturu o te Whare koia tenei; ko nga Pare anake e tino hangai ana ki runga ki te iwi Maori nga mea e whakamaoritia ana.

Te Honore Timi Kara (the Hon. Mr. Carroll, Minita Maori). —Me tohutohu atu e au ka pa tenei Pire ki nga takiwa e nuku ake ana te tokomaha o nga Maori i nga Pakeha; a ka tino kaha te pa ki te ripa ki raro e te motu nei.

Te Maahi (Mr. Massey, mema mo Franklin). —Ko ahau e mea ana kaore tenei Pire i te hangai anake ana ki runga ki te iwi Maori, no reira kaore he take e perehitia ai ki te reo Maori.

Tame Parata ,—Ko ahau e ki ana kei te tino hangai ki runga ki te iwi Maori.

Te Pika (Mr. Speaker). —Ki taku titiro kaore tenei Pire e hangai anake ana ki runga ki te iwi Maori; kaore kau he kupu i roto e kaha ke ana te pa ki te iwi Maori i te pa ki te iwi Pakeha. Heoi te tikanga i whakaritea ai taua ture, he mea mo nga Pire katoa e pa ana ki nga whenua Maori, e hangai tuturu ana ki runga ki te iwi Maori, me perehi ki te reo Maori, A ki taku mohio ka whakamaoritia ano e te Kai-whakamaori tenei Pire ma te mema, honore i mua o tona urunga ki te Komiti.

Tame Parata —E tino hangai ana tenei Pire ki runga ki nga mahi whakatupu poaka. E mea ana tenei Pire kia hoatu he mana kia paunatia nga poaka e haere noa ana i runga i nga whenua Maori. A kei te tika pea tena, e te Pika, engari ki taku whakaaro me ata whakaatu mai i roto i te Pire nei mehemea e meatia ana kia paunatia nga poaka e haere ana i roto i te taiapa, nga poaka rauei kei waho o te taiapa e haere ana; me mutu ranei te mana ki te pauna ki nga poaka anake kua whakamaua he ringi ki o ratou ihu, ki nga, poaka ranei e haere noa ana kaore he ringi i nga ihu; ki nga poaka ranei kua herea he taura ki te waewae, ki nga poaka ranei kaore e here ana; a kia pewhea hoki te roa o te taura katahi ka kore e ekengia taua poaka e nga tikanga o tenei Pire. Ki taku me ata whakahua marire aua tikanga katoa i roto i re Pire nei kia ata marama ai nga Maori me nga Pakeha e whakatupu ana i tera taonga i te poaka ki nga tikanga me nga ahuatanga e whakaarohia ana Kia utaina ki runga ki a ratou. E mohio ana ano ahau e hara i te mea mo nga poaka anake te ritenga o te Pire nei, engari mo nga kau, mo nga hoiho, me era atu taonga kararehe katoa.

Te Pika (Mr. Speaker). —Me whakamarama atu e au ki te mema honore kaore te Pire nei e mea ana kia paunatia; kaore e korero ana mo nga kau me nga hoiho, engari heoi ano nga mea e korerotia ana i roto, ki taku titiro, ko nga poaka. me nga nanenane, me nga heihei, e haere pokanoa ana i runga i te whenua o te tangata, me te hoatu mana kia puhipuhia.

Tame Parata. —E pai ana e te Pika. Kaati, he aha koia te tikauga mo te taha ki nga poaka, hipi, nanenane, heihei, rakiraki, me era atu mea pera? Me pewhea e taea ai te pupuri era mea kia noho, kia kaua e haereere noa? A kia hia koia te roa o ta ratou haeretanga ki waho atu o te rohe o te whenua o to ratou ariki kua pokanoa ratou? Ki taku whakaaro ko te mea tika me tuku atu tenei Pire ki tetahi komiti whiriwhiri motuhake kia ata whakaarohia mariretia enei ahuatanga katoa e whakamarama atu nei ahau ki te Whare nei. E hara i te mea e hiahia ana ahau ki te arai i te putanga o tetahi Pire mehemea ma tera ka puta tetahi painga. Engari e hiahia ana ahau kia mohio ahau kei hea te mutunga o nga tikanga o te Pire penei te ahua? Ki taku mohio ko te mea tika me homai he taima ma tatou hei korerotanga ma tatou i te ahua o nga mahi page 65whakatupu heihei, poaka, me era atu mea e whakahuatia ana e pangia ana e tenei Pire, i mua o te kawenga mai o te Pire penei te ahua ki te aroaro o te Whare. Kei te whakaae atn ahau kei te kite atu ahau e tika ana kia rohea atu te tangata whakatupu heihei poaka ranei ki nga wahi ano e tika ana hei mutunga atu mona, kei pokanoa ki runga ki nga wahi o ona hoa tata; engari me tuku kia matua whiriwhiri marire tatou i aua ahua i mua o te kawenga mai ki konei. Ko aku kupu e korero nei mo Te Waipounamu te tikanga, kaore ahau i te ki e mohio ana ahau kei te pewhea ranei te takoto o enei take i te motu o Aotearoa nei; engari e mohio ana au i runga ano i toku kite ake ko ia tangata whai whrnua i Te Waipounamu e mohio ana ki te maha o nga tu kararehe e kaha ana ia ki te whakatupu ki te whangai,—ara, hipi, poaka, rakiraki, kuihi. nanenane, me era atu mea pera. Mo te taha ki te motu o Aotearoa nei e kore ahau e ki e kaha ana toku mohio e tu ai ahau ki te korero tohutohu atu k: te Whare nei; otira i te mea kua rungo atu nei raua i nga whai korero i roto i te Whare nei i tenei po, ki taku mohio ko te honore mema mo te takiwa Maori o te Tai Hauauru me te honore mema mo te takiwa Maori o te Tai Rawhiti nga mea mohio ake i a au hei whakatakoto marama atu ki te aroaro o te Whare i te aronga o te takoto o enei take i te motu o Aoteoroa nei. I runga i toku mohio me taku kite, i te mea he Maori ahau e noho ana i te motu o Te Waipounamu, e mohio ana ahau, tetahi o nga tino take e hiahia ai nga Maori o te motu o Aotearoa ki te whakatupu hipi, poaka, nanenane, rakiraki, heihei, kuihi, me era atu mea, mo te tae atu o te manuhiri ki o ratou na kainga i ona wa i ona wa, ka whangaia e ratou ki ena kai reka, na kona ka hiahia ki te whakatupu i ena taonga. Koia ahau i ki ake ai me ata whakamarama i roto i tenei Pire nga mea e whakaarohia ana kia ekengia e ona tikanga. Me ata whakamarama rawa ona tikanga kia tino marama ai nga mema Maori ki te ata whakaaro marire i ona ahuatanga. Wi Pere (mema mo nga Maori o te Tai Rawhiti).—E te Pika, hei kupu tuatahi atu maku, me tohutohu atu e au ki a koe kaore auo i whakamaoritia tenei Pire. Heoi kau te mea i tu ake ai ahau mo runga an ake mo te kupu e ki nei kia paunatia nga poaka. Ki taku ake nei tiriro kaore he he o tera mahara—tetahi wahi ra—ara, mehemea e pa anake ana taua tikanga ki nga poaka a tetahi tangata i tukua kia haere pokanoa ki runga ki te whenua o tetahi atu tangata kua oti te taiapa. Engari mehemea e mea ana kia hoatu he mana ki te tangata kia haere ki runga ki nga whenua Maori ki te whiu atu i nga poaka, a nga Maori ki te pauna kua rereke tena. Tena pea kei te takiwa o te mema honore he nui nga whenua Maori o haerengia ana e te poaka; engari heoi ano taku kupu ake kei toku nei takiwa kaore tena hanga te poaka e haere noa iho. Mehemea ka haere pokanoa ki runga ki nga whenua o etahi atu tangata kua oti te taiapa ka puhipuhia tatatia i reira tonu. Kaati kua penei ra toku mahara, akuanei pea ko nga whenua a nga Pakeha kei roto i te takiwa o te mema honore nana nei i kawe mai tenei Pire kaore kau e taiapatia ana, na reira ka eke he poaka ki runga haere ai. Mehemea hoki kua taiapatia nga whenua Pakeha o tona takiwa kua puhipuhia noatia atu e ratou aua poaka, a e kore tenei Pire e maua mai ki konei. Tena atu ranei tetahi atu ahua o tenei mea; akuanei pea he wehi pea no nga Pakeha o taua takiwa kei mahi pera ratou kua whakatika nga iwi Maori o Ngapuhi ki te hapai patu ki runga ki a ratou. Mehemea pea e tahuri ana te mema honore ki te whakatikatika i tana Pire kia takoto penei na, ki te haere pokanoa te poaka ki runga ki te whenua kua oti te taiapa a tetahi atu tangata ka ahei kia puhia e taua tangata, ka ki atu ahau e tika ana tena; a ko te kupu a te mema honore nana nei i ki kia hoatu he mana kia paunatia nga poaku e haere pokanoa ana ki runga ki te whenua o tetahi atu tangata kua oti te taiapa, engari tena e marama ana: otira tenei ke te raruraru e kite atu ana ahau, mehemea ka haere nga poaka a tetahi Maori ki runga ki te whenua o tetahi atu tangata ka ahei taua tangata ki te haere ki ruuga ki taua whenua Maori ki te whiu atu i aua poaka ki roto ki te pauna. He mea kino tena ki ahau. Kei toku nei takiwa tera etahi Maori e noho ana i tetahi kainga ko Te Kaha te page 66ingoa. Kaati, ko nga poaka katoa o taua takiwa he mea here te waewae ki te taura poua iho tetahi pito o te taura ki te whenua, me a ratou hoiho me a ratou kau he mea pera katoa. Kaore kau rawa he taiapa a taua iwi. Engari e mahia katoatia ana a ratou whenua ki te kai. A heoi ano taku mahara kei te takiwa o te mema honore he nui pea nga whenua Maori e haerengia ana e te poaka. Kei toku takiwa e puhipuhia katoatia ana nga poaka haere pokanoa ki runga ki te whenua a te tangata; otira e he ana taku korero e puhia ana. engari e haere mai ana te tangata nona te whenua ki te tangata nana nga poaka i te tuatahi tono mai ai kia tikina atu ana poaka kia haria atu, a ki te kore e rongo te tangata ra katahi ka puhipuhia nga poaka, ka whiua atu ranei ki te pauna e te tangata nona te whenua, E tino whakahe ana ahau, kaore e tika kia hoatu he mana ki a wai tangata kia puhipuhia noatia nga poaka kia whiua ki te pauna, penei me ta te Pire e ki nei, ki te kore i matua tae atu he whakaatu ki te tangata nana nga poaka.

Te Auhana (Mr. Houston) —Mo nga whakahe a te Minita, ki taku whakaaro kua utua ena e te mema honore mo Franklin. Kaore te Minita e ata mohio ana ki nga tikanga o te Pire, notemea kaore e pa ana te Pire ki te hoiho, ki te kau, ki te hipi ranei. Kei te whakaae atu ahau ki te kupu a te Pirimia, engari ko taku hiahia kia paahitia te panuitanga tuarua o te Pice Ka whakaae ahau ki te menemana a te Pirimia, e mea nei ki nga ropu takiwa te mana e whakahaerea ai te Pire ki roto ki o ratou takiwa, ara, mehemea e kite ana ratou e tika ana kia peratia. Ma tera kua kore he tikanga o te whakahe a te Minita mo nga Whenua. Mehemea ka hiahiatia kia whai mana te Pire ki Te Waipounamu, ma tetahi "ota motuhake" e whakamana ki reira. Mo te kupu a te mema honore mo Haaki Pei, ki taku whakaaro kaore taua mema i te ata marama ki nga tikanga o te Pire. Tena mo nga kupu a nga mema Maori, kei re tino pohehe ta raua, kaore raua i te mohio ki te tikanga o te Pire nei. Otira he tautoko ke te aronga o nga korero a te mema honore mo o Tai Rawhiti. Ina hoki, ki te tirohia ana korero, kei te pai ia ki nga tikanga e tonoa nei e au kia whakamanaia e taku Pire. E whakatika ana ia ki taku e tohe nei me tiaki e nga Maori a ratou poaka, ara, me whawhao ki roto ki te taiapa kia kore ai e puta ki waho kai ai, takahi ai, i nga mahinga kai a etahi ata tangata. Kua haere mai nga Pakeha me nga Maori o toku takiwa ki au tono ai kia paahitia tenei Pire. Te take i pera ai ta ratou tono, he kore taiapa no nga mahinga kai a nga Maori; notemea puta noa nga kainga Maori o reira, he takitahi noa iho nga mahinga wliai taiapa tntika; he hanga noa iho oga taiapa, na reira ka uru nga poaka ki roto ka pau nga kai, ka pa he mate ki te tangata nana nga kai. Tetahi kei te mohio nga mema honore e kore e taea te heihei te whiu ki te pauna, na reira e tika ana taku menemana i te Ture. Na nga taha e rua, na te Maori raua tahi ko te Pakeha, i tono tenei Pire kia paahitia. Kua maha nga taenga mai o nga Maori ki au patai ai mehema ka whai mana ratou ki te pupuhi i nga poaka e uru ana ki roto i a ratou mahinga kai. Taku whakahoki ki a ratou, penei ai, "He taiapa whai mana ranei te taiapa o a koutou mahinga? Mehemea kaore, kaati, e kore koutou e whai mana ki te patu i nga poaka e uru ana ki reira; me whiu e koutou ki te pauna?" Otira kaore kau he pauna, a kaore ratou e kaha ki te whakaara taiapa arai i te poaka me te heihei, haunga te hoiho me te kau, ka taea ena. E tumanako ana ahau tera te Whare e whakaae kia paahitia te Pire nei hei whakatikatika i te tekiona o te Ture tuatahi, e mea nei ahau kia whaka tikatikaina; a kua ki ake nei au kei te whakaae au kia whakaurua te menemana a te Pirimia i korero aka nei.

Heoi paahitia ana te panuitanga tuarua o te Pire.

No re hawhe-paahi i te tekau ma rua o nga haora i te po ka hiki te Whare.