Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1902-1903

Turei, te 7 o Hurae, 1903

Turei, te 7 o Hurae, 1903.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Whia-Korero A Te Kawana.

No tenei ra ka whakahaerea ano tenei take e te Whare, ka tu ko—

Tame Parata (Mema mo nga Maori o Te Waipounamu). —E te Pika, e tu ake ana ahau ki te whakapuaki i etahi kupu ruarua hei whakahoki i te Whai-korero a te Kawana. E koa ana toku ngakau ki te tautoko i nga kupu a te Kawana mo te oranga o te mate o Kingi Eruera. Nui atu te hari o te ngakau me te koa o nga iwi puta noa i nga motu e rua i te taenga mai o taua rongo pai. E hiahia ana ano hoki ahau ki te whakaatu i te pouri i pa mai mo te kupu e ki nei ka tata to tatou Kawana te haere atu i a tatou, me te tumanako atu ano o te ngakau, ahakoa ko wai tona riiwhi i muri i a ia, kia pera ano tona paingia e te iwi me tenei Kawana e tu nei, kia pera ano tona kaha ki te tirotiro haere i nga mahi paamu, me era atu tini mahi puta noa i nga rohe katoa o te koroni, me te rapu i te ora mo te koroni katoa. E tino tika ana tatou, nga Maori me nga Pakeha kia koa mo te nui rawa o te whai-whakaaro a tenei Kawana mo runga mo nga mea katoa e pa ana ki a tatou. Mo te taha ki tera wahi o te Whai-korero a te Kawana e ki nei ia mo nga hohipera mo nga tangata porangi kaore e rite ana mo nga ahuatanga o naianei; e mohio tuturu ana ahau he tika tonu tera korero, kaore e taea te whakahe, no reira ka tumanako tonu toku ngakau kia whakahohorotia te whakatikanga o taua ahua. E mohio ana hoki ahau i runga ano i toku kite he tino nui rawa nga tangata porangi, tane, wahine, e noho nei i roto i aua tu whare i enei ra. Kaore rawa i pera te maha i mua, ka tahi ka tino nui rawa atu i naianei, a kaore ahau e mohio ana ko wai te tangata mohio hei whakaatu mai ki a tatou i te take e neke haere nei te maha o o tatou tangata porangi. Ki toku nei whakaaro ake he nui rawa pea no nga huarahi kimi moni a te tangata i roto i enei ra, i ko atu koa o nga huarahi mahi tika i taua hanga, na kona ki taku mahara ko te take pea tera i tokomaha haere ake ai nga tangata porangi i roto i a tatou. Taku mahi he kimi i te take i tokomaha ake ai, a heoi kau te take i kitea ai e au, koia tenei. Mo te taha ki nga Pire e kiia ana e wkakaarohia ana e te Kawanatanga kia whakatakotoria mai, ka tatari marire ahau kia tae mai ki konei aua Pire katahi ahau ka tu ki te whakapuaki i aku nei kupu e kite ai ahau e tika ana hei korero atu maku mo runga i era mea. Tera tetahi kupu kei roto i te Whai-korero a te Kawana e mea ana ka nui te pai o te haere o nga mahi a te Kaunihera Whakahaere Whenua Maori. E te Pika, me ki ake ahau, ahakoa ko ahau tonu tetahi o nga mema o tenei Whare nana i tautoko te paahitanga o taua ture, engari tae mai ki tenei ra kaore ano ahau i mohio, kaore ano ahau i kite, kaore ano hoki ahau i rongo noa i tetahi painga kotahi page 26nei kia oti i raro i taua ture. A, e patai atu ana ahau, e te Pika, he aha te take? No nga tangata ranei i whakaturia hei whakahaere i nga tikanga o taua ture hou nei te he? He wehi ranei no nga Maori ki te tuku i o ratou whenua ki raro ki nga whakahaere o taua ture? Ko ahau e mea ana, e te Pika, e hara tenei i te take iti; tetahi take tino nui rawa atu ko tenei; a he take hoki e tau ana kia ata whiriwhiria mariretia e tenei Whare, motemea ko te toru rawa tenei o nga tau, otira kua tata te tae ki te wha o nga tau, kua pahemo i muri i te paahitanga o taua ture, a kaore nei ano tetahi painga kotahi kia puta i runga i te paahitanga o taua ture.

Te Raiti Honore Te Hetana (the Right Hon. Mr. Seddon). —E pewhea ana koe ki Ohotu Poraka?

Tama Parata —E ui mai ana te Pirimia e pewhea ana ahau ki Ohotu Poraka. Kaati, me penei atu ahau, kua rongo ahau ki etahi poraka whenua i panuitia e te Kawanatanga kia riihitia, a te taenga ki te ra i panuitia ai, kore rawa he tangata kotahi i tae ki te whakahua kupu reti mo aua whenua; a ki taku nei whakaaro he tohu nui tera e whakaatu pono mai ana e kore rawa enei ahuatanga e roa ka tuturu mate atu, ka ngaro. A, e ki atu ana hoki ahau, tona mutunga o tenei ahua ka penei a taihoa ake nei, ko nga tangata e hiahia ana ki tenei mea ki te whenua—ahakoa Maori, Pakeha ranei—e hiahia ana ki te riihi whenua, heoi te huarahi e whiwhi ai ratou ma raro anake i nga ture me nga tikanga Pakeha, kaore i roto i nga Kaunihera. Kaati, e te Pika, ki taku mahara kua maha enei kupu aku mo runga mo te ture whakahaere whenua Maori. Kua oti e au te whakaatu oku whakaaro tuturu mo runga i taua take. Na, mo te taha ki nga Kaunihera Marae, he kupu ano taku mo era. E te Pika, he tikanga pai aua Kaunihera Marae, he timatanga atu ki te hikoi atu i te huarahi tika, a tera ano e hua ake ona painga i roto i taua tikanga. Engari, e te Pika, koia tenei to raruraru, ko etahi o aua Kaunihera e oti tika ana nga mahi, ko etahi kaore, ko te take, e te Pika, i roto o nga tini takiwa i whakatuturia i raro i taua ture he nui nga tautotohe me nga paweraweratanga e takoto nei i waenganui i nga Mema Tohutohu me nga Tiamana me nga mema noa iho o aua Kaunihera Marae. Tenei ano tetahi take nui i kore ai i oti pai nga mahi o aua Kaunihera. Ko te nuinga o nga Maori e whakatungia ana hei mema mo aua Kaunihera he tangata kuare rawa atu ki te whakahaere mahi pera, kaore rawa ratou e mohio ana ki nga whakaaro Pakeha, no reira ka penei te ahua. E te Pika, heoi te Maori totika kia whakaturia hei mema mo aua Kaunihera, hei te tangata kua ata akona kia mohio ki te titiro me te whakaaro ki nga tini mea o te ao i runga i to te Pakeha ahua, hei te tangata i kurangia i nga kura Pakeha, hei te tangata kua noho nui i roto i te Pakeha, a hei te tangata e mohio marama ana ki nga mahi tika hei mahi mana. Tetahi take e kore ai e oti tika nga mahi a aua Kaunihera i runga i enei ahuatanga e takoto nei i naianei, he whaiti rawa no nga mana kua whakawhiwhia ki a ratou, kaore o ratou mana whanui e ahei ai ratou ki te whakahaere tika mo runga i etahi aronga mahara. Ko taku whakaaro tenei. Mo te taha ki nga Kaunihera Marae o Wairarapa, me tohu atu ahau kei te taupatupatu nga whakaaro o nga tangata o taua takiwa. Ko te wahanga o aua iwi e noho ana i te pito rawhiti o Wairarapa kei te kaha rawa atu te tautotohe ki nga tangata e noho ana i te pito ki te tonga; no reira kua purua nga mahi, kaore rawa he mea e oti ana. Titiro i ana ki Papawai. Tetahi kainga Maori nui tena i roto i te takiwa o te Kaunihera Marae o Wairarapa, kua puta tetahi mate kino ki reira i naianei, he typhoid piwa, me tetahi atu ahua piwa kino, a i runga i te mea kei te noho pakanga nga mema o te Kaunihera, no reira kaore kau rawa he tikanga e mahia ana hei peehi i taua mate. Ki taku nei, mehemea e tino kaha ana te takoto ke o nga whakaaro o nga mema o tetahi Kaunihera, a kaore e taea te whakarite kia kotahi tonu he mahara ma ratou, he pai rawa me wehewehe taua takiwa kia motuhake ai ki ia wehenga o taua takiwa tona Kaunihera motuhake, mehemea e hiahia ana tatou kia puta tika nga mahi a nga Kaunihera. E te Pika, tetahi o nga tino take i ara ai taua raruraru i waenganui i aua iwi o Wairarapa, ko nga tangata o te pito ki te rawhiti e mea ana he tangata page 27mahi paamu ratou, ko ratou tonu kei te mahi i o ratou whenua, kei te whakatupu taonga i runga me era atu ahua mahi, tena ko te oranga o nga tangata o te pito ki te tonga o Wairarapa ko nga moni e hua mai ana i runga i o ratou whenua kua oti te riihi ki nga Pakeha e noho ana i runga. Kaati ra, i te mea e pera ana kaore nga Maori o te pito tonga o Wairarapa e ngakau nui ana ki te kimi tikanga whakapai i o ratou marae kainga me nga wahi whenua e noho nei ratou i runga hei painga mo a ratou tamariki mo o ratou uri mo o ratou kai-whakakapi i muri i a ratou, pera me nga iwi o te pito ki te rawhiti. E hara i te mea he aha te take i tangohia ai e au ko te takiwa o Wairarapa hei tauira korero maku, kaore ahau e ki atu ki te Whare, e, kaha ke atu to ratou kino i o etahi atu iwi, kaore, engari hei tohu e mohiotia ai te tika o aku korero mo runga mo nga whakahaere a nga Kaunihera Marae katoa. Mo te taha ki nga Kaunihera Marae o te motu o Te Waipounamu, me whakamahara atu e au ki te Whare he rereke noa atu te ahua o nga Maori o tera motu i nga Maori o tenei motu; ko nga whenua Maori o Te Waipounamu kua oti noa atu te wehewehe ki ia tangata tona wahi tona wahi, kaore i te takoto toitu penei me nga whenua o nga Maori o te motu o Aotearoa nei; no reira e ahei ana ia tangata ki te mahi i tona wahi whenua kua motuhake ki a ia, me te kai hoki i nga painga e hua ake ana i runga i tona kaha ake ki te mahi. A e ahei ana hoki te Kaunihera Marae hei tohutohu mai mona ki nga huarahi pai hei timatanga mana ki te hanga whakapainga, me nga tuturu whakahaerenga e tutuki pai ai. Otira ko te hiahia tenei me homai kia whanui atu nga mana mo aua Kaunihera. Mo te taha ki nga Rahui Maori nunui i Te Waipounamu, kaore he mana e taea ai te wehewehe o aua Rahui. Ko te hiahia ko te tekiona 24 o te ture, e tuku mana nei ki aua Kaunihera, me whakawhanui kia ahei ai ratou ki te whakahaere tikanga mo aua Rahui nunui e korero nei ahau—ara, mana ki te whakanoho reiti me te kohikohi hoki i aua reiti, hei huarahi moni mai e ora ai aua Kaunihera me aua komiti marae i runga i tana mahi ake ano. A e tino ki atu ana ahau ki te kore e hanga tetahi tikanga pera, ka mate huhuakore noa iho ana Kaunihera, notemea kaore he huarahi ke atu e hua ai he oranga, a ko nga moni e hua mai ana i naianei kaore e rahi ana hei oranga mo aua Kaunihera e pumau ai. Ko te take o taua ture i hanga ai i te tuatahi, ki taku mahara, he whakatakoto huarahi e whai mana ai nga Maori ki te whakaatu i to ratou kaha i to ratou korenga ranei e kaha ki te whakahaere i nga tikanga o ratou marae me o ratou kainga. Te take i tahuri ai tenei Whare ki te tautoko i taua Pire he whakamatau i te kaha me te mohio o nga Maori. No reira he aha koia te whakawhanuitia ai he huarahi e taea ai e ratou te whakaatu i to ratou kaha? Hoatu he mana ki a ratou ki te whakanoho reiti, me te rehita i nga whanawhanautanga tamariki, me nga matematenga tupapaku, me era atu ahua pera. Ko te Tari mo nga Mahi Whakatupu Kararehe i naianei kei te whakatu apiha hei haere ki nga takiwa katoa ki te tirotiro me te hanga kaute o nga hipi o nga kau o nga aha, me te nui o nga eka whenua e mahia ana, me te maha o nga eka e mahia ana ki te witi ki te oti ki te aha; a ko to matou hiahia mo homai he mana pera ki te iwi Maori, kia mohio ai ratou ki nga huarahi i taea ai e te Pakeha aua tu mahi; katahi ratou ka mohio ki te hanga i a ratou ritaana me te mahi i era atu tini mahi e riro ana ma te Pakeha anake e mahi i naianei. Ko te Tumuaki o te Tari mo nga Mahi Whakatupu Kararehe i Otakou e whakaae ana ki taua hiahia; ki tana he mea tika kia whakatuungia nga Maori totika ki aua turanga, a e tino mohiotia ana hoki he maha nga Maori e mohio ana ki te korero pukapuka, ki te tuhituhi, ki te whika, ki te mahi i nga pukapuka kaute moni, me era atu matauranga e tika ana. Mehemea ka hanga he tikanga pera me taku e ki ake nei, e ki ana ahau ma kona ka taea te whakapumau haere i nga Kaunihera, me te oti tika o nga mahi, a ka neke haere te whai-matauranga o nga Maori, a taro ake nei ka rite ki o ratou tuakana Pakeha te kaha o te mohio ki aua tu ahua mea. Tetahi mea e hiahia ana ahau kia hanga, ko tetahi huarahi e taea ai nga tamariki Maori kua puta i nga Kura Tuatahi te tuku atu ki o tatou Kura Tuarua i nga taone nunui o te koroni; page 28notemea he in maha nga tamariki o tenei whakatupuranga e tino ahei ana kia whiwhi i nga painga o te whakatutukitanga o te akoranga matauranga, a e kite ana hoki ahau ki te kore te Maori e ata akona kia eke tahi atu ia ki te tuunga matauranga o te Pakeha, e kore rawa tona ora e pumau, ake, ake. Kaati, e te Pika, e hiahia ana ahau kia whakarongo mai te Minita o nga Whenua ki tenei kupu aku ka korero atu nei ahau. Kua nuku atu i naianei i te tekau tau te wehenga atu o etahi wahi whenua i Te Waipounamu e nga Komihana i whakaturia e te Kawanatanga hei whakarite whenua mo nga Maori whenua-kore i te takiwa o Rakiura,Tautuku,me Waiauki-te-tonga; engari, e te Pika, tae mai ki naianei kaore ano aua whenua i ruuritia,—ara kaore ano i oti noa te ruri. A ko ahau, e te Pika, kua mate i runga i te mangere o te Kawauatanga mo runga i taua take. He haere tonu mai ki ahau i tena ra i tena ra te mahi a nga tangata o toku takiwa pootitanga, ara o Te Waipounamu, whakahe mai ai ki ahau, me te ki mai e hara ahau i te tangata e whakaaro pono ana i te ora mo ratou. Kei te ki mai ratou he hamupaku noa iho taku mahi ki a ratou mo aua whenua, kore rawa he whakaaro tuturu a te Kawanatanga kia homai aua whenua, engari he kupu whakaae tinihanga noa iho ta ratou kupu, hei whakapatipati i a au kia noho tonu ai ahau ki te tautoko i a ratou. No reira ka tono hangai atu ahau ki te Minita o nga Whenua i naianei, kia tahuri kaha ia ki te tohe atu ki te Kawanatanga kia whakaotia tatatia tenei take i naianei tonu, kia homai tonu aua whenua ki nga tangata i wehewehea ai mo ratou aua wahi. Taihoa ake nei ka motini ahau kia whakatakotoria mai ki runga ki te teepu o tenei Whare te Ripoata a te Tumuaki Kairuri mo runga mo aua whenua. Kaati, i te mea kua poto haere taku taima ka mutu ake taku whakahaere kupu mo tenei take. Ka whai-kupu ake ahau i naianei mo runga mo te whakatuunga hou o tetahi tangata hei mema mo te Runanga Kaunihera, he Maori taua tangata. E ki ana te Kawana, e te Pika, i roto i tana Whai-korero, e koa ana ia ki te whakaatu mai ki a tatou i te whakatuunga o taua tangata hei mema mo te Runanga Kaunihera. hei mema ano hoki mo te Kaunihera Whiriwhiri. Kaati, taku kupu tuatahi mo taua whakatuunga, koia tenei; tera ke atu etahi tangata nuku ke atu i a Mahuta te tika kia whakaturia ki taua turanga. Tenei etahi tangata kua maha o ratou tau e mahi ana i roto i tenei Whare, a e tau ana kia tirohia to ratou tika i mua atu i to Mahuta. Tera etahi mema Maori kei roto i te Runanga Kaunihera kua roa e noho ara i reira—ara, te Honore Taiaroa, me te Honore Tomoana—he tika rawa kia whakaarohia raua mo taua turanga? Ko era mema honore e rua e korerotia nei, mai o mua iho he tangata piri pono tuturu, he kai-hapai pono i a Kuini Wikitoria kua mate nei, a i naianei e piri pono tuturu ana ki a Kingi Eruera VII., a kei tetahi hoki o aua tangata he hoari honore e mau ana, he mea hoatu ki a ia hei tohu mo te pumautanga o tona piri pono ki te hapai patu i nga wa o te kino hei awhina i te mana o Kuini Wikitoria. Me i ata whakaarohia pea tenei take, me nga ahuatanga katoa e pa ana ki tenei mea, kaore ahau i korero penei. Me whakamahara atu e au ki tenei Whare, tera tetahi pitihana na nga iwi Maori o Ngaitahu, ara, na nga iwi o Te Waipounamu, kua kokirihia ki te Whare, e whakahe ana ki te kupu e mau nei i roto i te Kahiti e whakaatu ana i te whakatuunga o Mahuta hei mema mo te Runanga Kaunihera me te Kaunihera Whiriwhiri: ara, "I mohiotia a Mahuta Tawhiao Potatau Te Wherowhero, ko Mahuta Kingi Maori, he tama na Tawhiao, he mokopuna na Potatau, i mohiotia i mua be kingi Maori." E te Pika kaore rawa ahau e whakaae ana ki taua tangata he "Kingi," kore rawa atu. No hea tona kingitanga? Kaore ia i tautokona e nga iwi me nga hapu katoa i tana whakakakenga i a ia kia tu hei kingi. Me kaati tonu he ingoa kingi mona ki roto anake ki ona rohe mero iti, ara, ki nga whenua o tona iwi ake, ka mutu, engari kaua ki ko atu, ki ko atu. Ko o matou tupuna kaore rawa i whakaae ki te mahi whakatu kingi a Waikato, engari i tuturu whakahe ratou. I tae mai te kupu, I tae ake ano hoki nga karere ki Te Waipounamu ki te tohe i a matou kia uru atu ki taua mahi; a i pewhea ta matou whakautu atu? "Kore page 29rawa matou e whakaae kia pa atu o matou ringaringa, kia whai wahi ranei matou, ki roto ki tena mahi. Kotahi ano te Kingi e whakaaetia ana e matou (ara, Kuini ra hoki i aua ra), me tona mangai kei konei, ara te Kawana." A ki ta matou titiro, ki ta nga tangata e whakahe tonu nei e kino tonu nei ki te mahi whakatu kingi, mai o mua iho, e haere nei, ki te kore matou e tahuri ki te whakapuaki penei i ta matou whakahe tonu ki tena tikanga, kia rangona, kia mau hoki i roto i nga pukapuka o te Paremete, ta matou kupu whakahe, tera matou e tirohia, e kiia, a ko ake nei, i whakaae matou ki taua tangata he kingi no matou. Ko te hui i whakapuakina ai te kupu a nga iwi o Ngaitahu nui tonu, whakahe ki te mahi whakatu kingi, i tu ki taku kainga tonu i te tau 1860. Ko taua hui i karangatia hei korerotanga mo taua take ki taku kainga, a i ki nui tonu te kupu a nga tangata i reira kore rawa ratou e pa atu ki taua mahi. A mai o reira tae mai ki naianei kei te tu tonu matou i rahaki, kaore rawa nei e whakaae ana ki taua mahi whakatu kingi; heoi kau te kingi e whakaaetia ana e matou ko Kingi Eruera VII. Kei te tino mohio ahau ko nga morehu o Ngaitahu e ora nei i tenei ra e kore rawa e tahuri ki te takahi i te kupu i whakaetia e o ratou matua, e Taiaroa, e Tuhawaiki, e Karetai, me era atu raugatira kaumatua i to ratou haerenga ki Poihakena i te tau 1836, ka tuku i ta ratou oati piri pono ki te Kawana o Niu Hauta Weera. A, muri iho hoki, i te tau 1840, i te wa i hanga ai te Tiriti o Waitangi, ka tuarua ano aua rangatira ki te haina i to ratou piriponotanga ki a te Kuini. I tu te mema Maori o te Tai Hauauru i tera po a i korero ia ki te Whare, i tautokona, i whakaaetia, e nga iwi o Ngaitahu te mahi whakatu kingi, engari e tono atu ana ahau ki te Whare kia whakapono mai ratou ki taku; kaore kau i pera, kore rawa atu. Kaore ano hoki, e te Pika, nga iwi o Ngapuhi, o te Tai Rawhiti, o Ngati-Porou, o Ngati-Kahungunu, o Te Arawa, i tuku atu i o ratou whenua, me o ratou mana, kore rawa ratou i whakaae ki te hapai i taua mahi whakatu kingi. Kei te ki atu ahau ki taua mema honore e kore rawa e taea e ia te ki tika i pera ratou; e kore rawa e taea e ia te whakaatu mai i tetahi tuhituhinga pukapuka e tohu ana, ae, i pera ratou. Kei te ki nui tonu atu ahau kaore e taea e ia te homai i tetahi kupu i tuhituhia ki te pukapuka hei tohu e whakapono ai tenei Whare ae i pera aua iwi. Engari, ahakoa ano i tika i pera ratou, no te putanga o te whawhai ki Waikato i muri nei, i te takiwa tonu ake o Potatau, i maunu mai aua iwi ki waho o taua mahi, notemea i mau tonu to ratou piripono ki a te Kuini i roto i taua whawai katoa. Me ki ake ahau ki te Whare, hei maramatanga mo koutou; e tae ana ki te ono tekau, ahu atu ki te rau nga hapu rangatira puta noa i nga rohe o Niu Tireni rite tonu te rangatira, te whai mana, ki tenei tangata ki a Mahuta, ki tona matua ranei ki a Tawhiao. Kei te mau tonu i roto i nga pukapuka o tenet Whare Paremete, e takoto nei, uga whai-korero a nga rangatira i whakapuakina i tetahi hui nui i tu ki Kohimarama, e tata ana ki Akarana, i te tau 1860, i puta ai a ratou kupu penei na, kore rawa ratou e whakaae kia pa atu ratou ki taua mahi whakatu kingi. A ka kitea i roto i taua. pukapuka e korero nei ahau, e mau ana nga kupu i korerotia e Kawana Paraone, koia hoki te Kawaua i aua ra, i tiuo kaha tana kupu tohutohu ki nga Maori kaua rawa e pa atu ki taua mahi whakatu kingi, notemea ki te uru atu ratou, he mate anake tona mutunga iho mo ratou. I ki ano taua Kawana ki a ratou kaua rawa e pa atu ki tetahi kingi ahakoa ko wai; engari me mau tonu ki te pupuri ki to ratou piriponotanga ki a te Kuini, kua oti nei hoki nga rangatira te oati ki a ia i te wa o te Tiriti-ki-Waitangi, tae noa hoki ki te Tiriti i hanga i mua atu o tena e nga rangatira o Te Waipounamu, i Poihakena, i te tau 1836. Koia ahau i ki ake ai, mai o te tau 1836, i te oatitanga a aua rangatira Maori i Poihakena kia piri pono ratou ki te Kingi o Ingarangi, tae mai ki tenei ra, kei te mau tonu, kei te u rawa, to ratou piri pono e haere nei, e kore rawa ratou e unu ki waho o taua oatitanga i naianei. Kaati, e te Pika, i korero te honore mema Maori o te Tai Hauauru i roto i tana whaikorero i tera po, i whakahua ia i nga ingoa o nga rangatira o Te Waipounamu i ki ra ia i tautoko i te mahi whakatu kingi, ko Taiaroa tetahi, ko Te Maiharoa page 30tetahi. Kaati, e te Pika, ko taua tangata ko Te Maiharoa, mai o tona whanautanga tae noa ki tona matenga, kore rawa i puta ki waho o tona kainga ake. Na, he mea miharo rawa tena. E mea ana ahau, mehemea i pera te kupu a Te Maiharoa me ta te mema honore e ki nei, kaati, he aha ahau, tona uri tuturu, i kore ai i rongo? Kei te ki atu ahau, e te Pika, hei tohu tino pono e mohio ai tenei Whare he korero noa iho te korero a te mema honore, a kore rawa he tuunga waewae mo tana korero. E te Pika, ka panuitia atu e au ki te Whare nga kupu i whakapuakina e Taiaroa i te tau 1860, i te hui i Kohimarama, e tata ana ki Akarana. Kei au te tuhituhinga Maoritanga me te whaka-pakehatanga, ka panuitia atu e au:—

"Taiaroa (Ngaitahu), Otakou.— Kei te mate au, e tu noa ana i runga i te mate. Tena koe e te Awaitaia, e mate ana tenei. Ko te Pakeha nei e tono ana ki au kia korero. Kaore aku tikanga, kotahi tonu ko taua Kuini ko taua Kuini: ko taua Kawana ko taua Kawana. Ko tera motu kia tutakina atu i tenei. Kaore aku korero mo Taranaki, waiho atu i kona; me taku taokete ano hoki i kona mahi mai ai. Kia korero ahau mo taku moutere; kei taku Kuini taku moutere. Kaore he tangata hei mea, peke atu ki tahaki. Heoi ano. Kua oti te Pakeha te atawhai e au i mua. Kei te haere au, kaore e rua aku kupu. He maha nga rangatira o tenei motu, e kiia ana kei tena te tikanga, kei tera te tikanga. Engari kei toku motu ko au ano te pane ko au ano te hiku. Mehemea e ora ana ahau ka korero ahau, ko tenei kaua tatou e whangawhanga ki ta Waikato e mahi mai nei."

Kaati ra, i runga i aua kupu i whakapuakina e taua rangatira e Taiaroa i te tau 1860, ka whakapono ranei tenei Whare ki te korero a te mema o te Tai Hauauru i tera po ko Taiaroa tetahi o nga rangatira o Te Waipounamu nana i tautoko taua mahi whakatu kingi? E te Pika, ko tena mahi whakahi ki te tango ki a ia te ingoa kingi he tino whakahawea, he tino whakahoki i te tupu o nga rangatira nana i hapai te mana o te Kuini i nga tau kua pahemo ake nei. A e ki nui tonu atu ana ahau na te Kawantanga tenei mahi whakahoki tupu, tenei mahi whakaiti i te iwi Maori. He aha te take o enei whakaaro hou, o enei mahi whakaiti tangata, kia purua mai ki roto ki o matou koro-koro? Ko ahau e tu atu nei, e kore rawa e whakaae ki te horomi, me oku iwi katoa, puta noa i te motu o Te Waipounamu, te iwi nui tonu o Ngaitahu, kei taku taha e tu atu ana, e kore rawa matou e whakaae. He hunga piri pono matou, he tangata ata noho marire mai o te taenga mai o nga Pakeha tuatahi ki roto ki o matou rohe noho ai, kaore matou i whakararuraru i a ratou. I pewhea matou? I hapainga ranei he patu, i ara ranei he ringa tangata ki runga ki nga Pakeha e nga iwi Maori o Te Waipounamu? Kaore kau, kore rawa. Heoi kau te ringa i totoro atu ko te ringa aroha anake, whakatau mai i te manuhiri i to ratou unga mai ki to matou whenua. Heoi te wahi i te motu o Te Waipounamu i whakahekea ai he toto Paheka kei Wairau anake. Engari e hara i toku iwi i a Ngaitahu nei i whakaheke; na Ngatitoa ke, raua ko Ngatikoata, he iwi no te motu o Aotearoa, taua kohuru i Wairau. No reira e ki ana ahau, a kaore ano hoki he tangata e kaha ki te whakahe mai i taku korero. Ko te iwi o Ngaitahu, te iwi o Te Waipounamu, he iwi piripono mai o mua iho, kei te mau tonu to ratou piripono i naianei, uu tonu, e kore rawa e nekeneke, ake, ake. E te Pika, kaore i te tino kaha rawa taku whakahe mo te whakatuunga o Mahuta ki te Runanga Kaunihera, engari mo tona whakatuunga ki te rua o nga nohoanga, ara ki te nohoanga i te Kaunihera Whiriwhiri, kei te tino kaha rawa atu taku whakahe. E ki atu ana ahau e hara rawa atu ia i te tangata totika hei noho i taua nohoanga. Engari ko te Maori tika kia karangatia ki tera nohoanga, hei te tangata mohio ki nga whakaaro me nga tikanga Pakeha; hei te tangata mohio ki te mahi paamu, me nga, mahi whakatupu kararehe, me te mohio ki te hopu atu, me te uru atu ki nga tikanga, me nga whakahaere, me nga whakaaro Pakeha, kia taea ai e ia he painga mo nga iwi e rua i runga i ena matauranga. Ko era ke nga tu tangata hei noho i tera nohoanga. A ki taku mahara, e te Pika, e tika ana kia whakahe page 31atu ahau ki te Kawanatanga mo to ratou korenga kaore i ata whiriwhiri marire i tenei take. Ko te tikanga ia me tupato rawa ta ratou whiriwhiri ka karanga ai he tangata mo roto i o ratou Kaunihera hei te tangata totika e ahei ana kia whakaarohia tera e hua he painga ki te iwi Maori me te iwi Pakeha hoki i runga i tona whakatuunga. I ki te mema honore o te Tai Hauauru ki te Whare i tera po hei painga nui rawa mo te koroni katoa te karangatanga a te Kawauatanga i a Mahuta kia noho i taua nohoanga, ma tera ka whakatuwheratia nga whenua Maori katoa i te Rohe Potae, me Waikato, kia whakanohonohoia ki te tangata; ka rere katoa mai nga iwi katoa ki te tautoko i te Kawanatanga, ka rere tonu nga iwi Maori ki te pakipaki i te tuara o te Kawauatanga me te ki "katahi te tangata pai rawa ko te Pirimia." Engari, e patai atu ana ahau, he aha tenei korero rupahu e tonoa mai nei kia whaka-rangona atu e tatou? Mehemea he pena rawa te maha o nga whenua Maori kei te takiwa o Waikato hei wkaka-nohonohoanga ki te tangata me ta te mema honore o te Tai Hauauru e korero mai nei ki a tatou. Kaati, he aha rawa te take o tana haere mai ki konei i ia tau i ia tau ki te tono mai ki te Kawantanga kia hoatu he whenua mo nga Maori whenua-kore o Waikato? Mehemea ka wehewehea nga whenua Maori i roto o Waikato kia motuhake atu he papakainga ki ia tangata kotahi, tane, wahine, tamaiti, i runga i te tikanga o a tatou ture hou nei e pa nei ki nga whenua Maori, kei whea koia he toenga hei whakanohonohoanga ki te tangata, hei ahatanga ranei? Ki te tikanga, e te Pika, kaore i te neke atu i te wha tekau mano eka te huihuinga katoatanga o nga whenua Maori katoa i roto o Waikato, a mehemea ka ata wehewehea aua eka ki runga ki ia tangata o taua takiwa, kei whea he toenga? Ka kore rawa atu ra pea he whenua e toe. Engari mehemea ka kiia mai ki te Whare he iwi whai whenua a Ngati-Maniapoto ka whakaae atu ahau, ae, e tika ana tera; engari he takiwa ke noa atu to Ngati-Maniapoto; he iwi motuhake noa atu a Ngati-Maniapoto, nona ake ona whenua, a kei roto ano i tona rohe ake e takoto ana. Otira tera ahau e whai wahi hei korerotanga nuitanga maku mo runga i tena take in a tae ki te kawenga mai o nga Pire e huaiua nei i roto i te Whaikorero a te: Kawana, ki te aroaro o tenei Whare tono mai ai kia paahitia e tatou nga ture e whakaarohia ana kia paahitia mo runga i enei ahuatanga; katahi ahau ka tu ki te whakapuaki i te roanga atu o aku korero. Heoi ra, hei kupu whakamutunga maku, e whaka-whetai atu ana ahau mo te aroha mai o te Whare ki ahau ki te ata whakarongo pai mai ki enei kupu aku.

Ka mutu te whai-korero a te mema mo nga Maori o Te Waipouuamu ka riro ma nga mema Pakeha te korero, haere tonu, a no te rua tekau meneti ki te tekau ma rua o nga haora i te po ka hiki te Whare.