Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1902-1903

Pire Mo Nga Ture Whenua Maori

Pire Mo Nga Ture Whenua Maori.

Te Honore Timi Kara (the Hon. Mr. Carroll, Minita Maori). — Ko tenei Pire he nui ake tona ahua me tona tikanga i te Pire Kaunihera Marae Maori kua oti ake nei i a tatou te whakahaere i tenei ahiahi, a na reira tena pea e roa ake tatou e korero ana, notemea, o mua iho, he take uaua nga tikanga whakahaere whenua Maori. Kua maha nga whakaaro kua whakaputaina e te tangata hei kaupapa whakahaerenga i nga whenua Maori a taea noatia tenei ra, engari kaore ano i takoto pai nga ture i mahia e te Paramete mo taua take. Otira kaore aku amuamu mo tena notemea he take uaua ano tenei a he maha ona ahua. No te tau 1900 ka timataria e te Kawanatanga te tikanga hou e mau page 94nei i roto i te Pire nei, a whakaturia ana nga Kaunihera Whenua Maori hei whakahaere i nga toenga whenua o te iwi Maori. Kia taea ai tenei te mahi, whakatakotoria ana kia whitu nga Takiwa Kaunihera mo te koroni. He Maori etahi he Pakeha etahi o nga mema o ia Kaunihera. a hoatu ana he mana ki a ratou hei whakahaere i nga whenua e whakawhitingia ana ki a ratou. Kua oti te tohu-tohu e taua Ture te huarahi e whakawhitingia ai nga whenua ki nga Kaunihera, ara, ma te nuinga o nga tangata i roto i te poraka whenua e haina he tiiti hei whakatu i nga tangata kotahi tekau ma ratou e whakawhiti te whenua ki te Kaunihera Whenua Maori. Kia tae te whenua ki te ringaringa o te Kaunihera katahi ano ka timata te whakahaere a te Kaunihera. Ko te mahi ma te Kaunihera he whakahaere tikanga e whiwhi ai nga Maori i te moni reti nui e taea ana i roto i te makete. Ka ahei te wehe etahi piihi hei rahui; a ka ahei hoki te Kaunihera ki te tautoko i nga Maori kia kaha ai ratou ki te ngaki ki te whakapai i o ratou whenua Koia enei nga mana nunui o nga Kaunihera Whenua Maori. Kei te mohio nga mema Maori i uaua te whawhai i waho a i roto hoki i te Whare nei i te wa i paahitia ai te Ture o te tau 1900; te take i uaua ai na etahi tangata Pakeha, Maori hoki, e whakahe ana ki taua Ture. Katahi te Minita ka whakamarama haere i nga tekiona o te Pire, koia enei e whai ake nei etahi o nga tekiona i korerotia e ia: Mo nga papakainga tenei.

"Engari ka ahei te Kaunihera, me ka whakaaro ia e tika ana kia peratia, ki te whakatau i te tuatahi kia kotahi te papakainga mo tetahi hapu, mo tetahi whanau, mo etahi ropu Maori ranei i tokorua i tokomaha atu ranei ona tangata, a me whakaputa e ia he tiwhikete-papakainga ki aua Maori mo taua papakainga."

Mo nga Kai-whakawa me nga mema o nga Kaunihera tenei.

"Mehemea ka whakawakia tetahi putake e tetahi Kai-whakawa o te Kooti, e tetahi Tumuaki o te Kaunihera, e tetahi atu mema ranei o te Kaunihera, ahakoa he Maori he Pakeha ranei ia, me te mohio ano i roto i a ia e pa atu ana ia, tera ranei he painga, he moni ranei mana kei roto, ki te hokona ranei e ia e tetahi atu apiha Pakeha e tetahi kaimahi ranei o te Kooti, o te Kaunihera ranei, tetahi whenua i roto i te tau kotahi o muri mai o te whakataunga o taua whenua ki aua Maori, a ki te whakataua tona hara e tetahi Kooti whaimana ka taea ia te whiu ki te whareherehere me te whakamahi ki te mahi taimaha mo tona wa kaua e roa atu i te rua tau, me whiu ranei kia utu i te moni kia kaua e nui atu i te rua rau pauna, a ko aua tu hoko me kore rawa e whaimana."

Tena ano te roanga atu o nga korero whakamarama haere a te Minita Maori i te Pire me titiro i Hansard. Ka mutu ta tenei ka tu ake ko—

Te Maahi (Mr. Massey, mema mo Franklin). —Ko te kai-arahi tenei o te Apitihana He whakahe tana i te Pire. He roa ana korero, me titiro i roto i nga pukapuka reo Pakeha o te Paremete.

Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau). —He maha nga ahua o te Pire nei kaore i te paingia e au. Otira e kore ahau e whakarararu i tona paahitanga. He Pire kinikini tenei ki taku titiro, a kei te tino tu whakatete atu ki nga tikanga o te Pire o te tau 1900. Kei te whai whakaaro tenei Kawanatanga ki nga Maori, kei waiho kore whenua nga uri. Ko nga Kawanatanga o mua atu kaore i whai whakaaro ki nga Maori. He tika i rahuitia ano etahi whenua hei oranga mo nga Maori, engari no muri ka tahuri ka hoko i aua whenua i rahuitia ra, a he pera tonu te mahi mai ano i te timatanga o te koroni nei tae noa mai ki te tau 1900. Na tenei Pirimia e tu nei, katahi ano ka mana te tono a nga Maori kia whakamutua te hoko i nga morehu whenua Maori, kia toe ai nga whenua hei oranga mo nga uri. Na reira kei te whakapai ahau ki te Ture o te tau 1900; tena ko tenei Pire he Pire kinikini, a tena e riro i raro i a ia etahi whenua Maori te hoko e te Pakeha. E mea ana te Pire nei me whakatuwhera te huarahi kia taea ai etahi whenua Maori te tuku ki te Pakeha. Ki taku, e he ana tenei; engari te whakatikatika i nga Ota Kaunihera i whakaputaina i runga i te pohehe, e tika ana pea ena kia whakamanaia, engari kaore a ahau ake e whakaae ana ki tena tu mahi. Ko tetahi mea kino i roto i te Pire ko nga rarangi e whakaae nei me whai mana te Maori ki te tuku-a-wira i tona whenua. page 95He mea kino rawa tenei ki au. I tino tau i tenei Kawanatanga i te tau 1900 me mutu rawa atu te tuku-a-wira a te Maori i tona whenua. Kaore rawa te Maori i tuku-a-wira i ona whenua i mua atu i te taenga mai o te Pakeha. He tikanga Pakeha te tuku-a-wira, e hara i te Maori. Ko ta te Maori tikanga mo te whenua he taku ohaki ki te whanaunga tata, kaore ki te tangata ke, he rereke tenei i ta te Pakeha tuku-a-wira. Ki taku me whakamutu te tuku-a-wira a te Maori i ona whenua. Kaati tera. He kupu enei naku mo te korero a te kaiarahi i te Apitihana i korero ai mo nga Kaunihera, Whenua Maori. I korero mai ia i tona pouri notemea kaore ano he whenua Maori i whakanohonohoia ki te tangata i raro i te Ture o te tau 1900. E tika ana tera, engari kaua te mema honore e wareware he mea uaua te kite o te Maori i te ture pai mona. Ko nga mahi e mahia mai nei te Porowini o Akarana he whakatau i nga taitara o nga whenua papatupu, a he maha nga whenua pera kua oti i a ratou te whakatau nga tangata nona. Ka wha tekau ma tahi mano nga eka kua tau. He nui nga whenua Maori kei te pito whakararo o Akarana, na matou ko nga rangatira i pupuri kia kaua e uru ki te Kooti Whenua Maori, kia mutu ra ano te hoko whenua a te Kawanatanga; engari no te paahitanga o te Ture o te tau 1900 katahi ka marama, katahi ka whakahaua kia hoatu nga whenua papatupu ki te Kaunihera kia whakawhiwhia nga tangata no ratou aua whenua ki nga taitara whai mana i raro i te Ture. He mahi uaua te whaka-kakahu i nga whenua Maori ki te taitara; titiro ki Horowhenua Poraka, no te tau 1873 i timata ai tona whakawa kaore ano i oti, e haere tonu nei nga raruraru; a he maha nga keehi pera te ahua kei etahi atu wahi o te Motu nei. Kei te whakahe ahau ki te korero hou e mea nei me tango nga whenua Maori i raro i te Ture Whakanohonoho Kai-mahi Paamu. Ko te tikanga pai me waiho ma nga Maori ano e mahi a ratou whenua e whakanohonoho ki te kararehe. Ko te mate o te iwi Maori, i kore ai e kaha ki te mahi i o ratou whenua, he kore kaore e tuwhera ana ki a ratou nga Tari Nama Moni Kawanatanga mo nga mahi paamu, e tuwhera nei ki nga Pakeha. Na reira ka tono ahau ki te Kawanatanga kia whaka-tuwheratia tetahi huarahi ngawari e taea ai te nama moni ki nga Maori e hiahia pono ana ki te whakapai i o ratou whenua. Mehemea ka whakaaetia taku tono e kore e rua tau ki muri nei kua kore e takoto mangere nga whenua Maori. Ko te wahi o te Pire nei e tino whakahengia ana e au ko te tuku-a-wira. Ko tetahi mahi e mea ana ahau me tino whakamutu ko nga Pakeha e haina haere nei i nga Maori kia tuku i a ratou ngaherehere mo te moni iti noa iho. Ki taku, me paahi he ture i tenei tuunga o te Paremete hei whakamutu i taua mahi.

Ka mutu ta Hone Heke ka tu ko Te Pirimia ki te tautoko i te Pire. He roa tana korero. Kei muri ko Te Auhana (Mr. Houston) ko tana he tautoko i te Pire a he whakamarama i nga whakatikatika a te Komiti mo nga Mea Maori. Me titiro nga korero a enei mema e rua i Hansard.

Henare Kaihau (mema mo nga Maori o te Tai Hauauru). —Ko tenei Pire e tino pa ana ki runga ki nga tina-na o nga iwi Maori puta noa i te Motu nei, no reira he mea tino nui atu tenei ki a ratou. He tino pohehe rawa te haringa mai o te Pire penei te nui o ona tikanga i te wa kua tata tonu te mutu o te tu o te Paremete, notemea hoki heoi ano te whakaaro nui i roto i nga mema katoa i naianei he hoki ki o ratou kainga, kaore rawa e aro nui ana ki te ata whiriwhiri tika i tenei Pire tino whai tikanga e takoto nei i to tatou aroaro. Ko tenei Pire kaore e rite ana ki nga hiahia o nga iwi Maori no ratou nga whenua. E ahu ke ana tona ahua ki te hanga painga mo te taha anake ki te Kawanatanga, kaore rawa he painga ki nga Maori. He nui nga Pire penei te ahua e kawea mai ana ki to tatou aroaro i era atu tuunga Paremete, a te tukunga iho o taua mahi e hoki haere ana e iti haere ana nga toenga whenua Maori i ia tau i ia tau. Kei te mohio ano pea nga mema honore, no te haringa mai ki tenei Whare i te Pire tuatahi, o te tau 1900, ka timata i reira taku whakahe ki ona tikanga Engari no te tahuritanga o te Pirimia raua ko te Minita Maori ki te korero mai ki ahau kua takoto to raua whakaaro kia whakatikatikaina taua Pire kia rite ki te hiahia o nga Maori, tuku ana au i au kia riro i page 96ta raua kupu a mutu ana taku whakahe. Ka korero atu ahau, kei toku takiwa, e tu nei ahau hei mema mo reira, te whenua e tino kaha rawa atu ana te paangia e tenei Pire, i rnnga atu i era atu wahi katoa o te koroni nei. E whakaae ana ano ahau tera pea kei te mama tona pa ki nga takiwa pooti o aku hoa mema Maori. E tino mohio ana ahau kei te nui atu i te hawhe miriona nga eka whenua o toku takiwa ka tino paangia e tenei Pire, a e tono atu ana ahau kia ata wkakarongo mai te Whare ki tenei kupu aku, kei te kaha rawa atu te tupato o nga iwi o toku takiwa ki tenei Pire, nui atu to ratou wehi. Kaore ratou e ata mohio ana me tahuri tonu atu ranei ratou i naianei ki te whakahe, me Waiho ranei me tatari kia kite rawa ra ano ratou i te ahua o nga whaka-tikatikanga tera e mahia. I roto i nga menemana i mahia mo te Pire tuatahi uru ana i a matou tetahi rarangi e mea ana ma te whakaae anake o te toko-nuinga o nga taugata no ratou te whenua katahi ano taua whenua ka taea te tuku atu ki te Kaunihera. Eugari e kiia ake ana i roto i tenei Pire me muru atu taua tika i nga tangata no ratou te whenua, ara, te ki me riro ranei i te Kaunihera te whenua kaua ranei; a e mea aua te Pire nei me riro te whakataunga mo taua ahua i runga anake i te kupu a te Tumuaki me te Tiamana o te Komiti Poraka. No reira ahau i korero ake ai kei te tino kino rawa nga menemana e mau nei i roto i te Pire nei, a kaore rawa he take tika i tangohia atu ai i nga tangata tika ki te whenua o ratou paanga ki te whenua. E ki ana ahau kei te tino tika te kupu a te mema mo Pei o Pereti e ki nei ia me hanga he ture tika hei whakaora i nga mate o te iwi Maori. Ka kite tatou, katoa mehemea ka titiro ki nga tikanga o roto i tenei Pire, ko tona tikanga he muru atu i nga Maori i etahi o nga painga i whakawhiwhia ki a ratou e te Ture o te 1900. Ka tono atu ahau ki te Whare kia ata whakarongo mai ki tenei patai aku: Kua toru nga tau tae mai ki naianei e mana ana te Ture o te tau 1900, a kei whea tetahi whenua kia kotahi kua hoatu ma te Kaunihera e whakahaere? Ki taku, mehemea kua hoatu e etahi tangata etahi o a ratou whenua ma te Kaunihera e whakahaere tera ratou e nui atu te pouri a ko ake nei, ki te kore e menemanatia tikatia te Pire nei tae atu ki te Ture o te 1900. Mohio rawa ake aua Maori akuanei kua uru ratou ki tetahi mate nui whakaharahara. Kaati, maku e whakaatu atu ki te Whare tetahi whenua, hei tauira whakamarama i te tika o aku korero. Tera tetahi whenua kei te takiwa o Aotea kua tukua ki raro i te whakahaere a te Kaunihera. Ko te ingoa o taua whenua ko Ohotu. Kaati, kua riihitia e te Kaunihera tetahi taha o taua whenua mo te tinipene i te eka i te tau, a i ta ratou riihitanga i taua whenua i tukua katoatia atu e ratou te whenua me nga rakau e tupu ana i runga. He aha taua Kaunihera te mohio ai he taonga nui rawa taua mea te rakau, kaore e tika kia riihitia tahitia raua ko te whenua e ratou? I te whiriwhiringa o tenei Pire i re aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori i whakaaturia mai i runga i nga korero a nga kai-korero i tae ki reira, e tae ana ki te tekau pauna moni te utu tika mo te eka mo nga rakau anake e tupu ana i runga i te whenua Maori. Kua korero ake nei ahau ki te Whare tera tetahi poraka kua riihitia atu e te Kaunihera, hui atu ki nga rakau katoa o runga, mo te tinipene mo te eka. Mehemea kaore taua whenua i tukua ki raro i te whakahaere o te Kaunihera, engari i waiho ki nga Maori ano te whakahaere mo o ratou whenua, kua hokona e ratou nga rakau anake o runga i taua whenua mo te rua hereni mo te kotahi hereni ranei mo te rau putu. A he nui noa atu tenei utu i te tinipene i te eka e homai nei i naianei mo taua whenua katoa hui atu ki nga rakau o runga. Ki taku he tohu marama rawa tenei kua pa he mate ki runga ki nga tangata o taua whenua i runga i nga mahi a te Kaunihera. No reira e kore rawa ahau e kaha ki te whakaae kia tukua atu nga whenua ki te Kaunihera, ahakoa he mema ahau no tetahi o aua Kaunihera. Engari, ki taku, me whakatikatika te Ture kia tu ai nga iwi e rua i runga i te turanga kotahi, kia rite tahi ai te iwi Maori ki te iwi Pakeha. Me ata whakahaere marire taua mea kia ahei ai matou te mohio pono tera matou e whiwhi tahi i nga painga e whiwhi nei te iwi Pakeha.

page 97

Hone Heke. —E he ana to korero.

Henare Kaihau. — Kaore oku hiahia ki te whakahe atu ki te Kawanatanga. Kua korero te mema honore mo nga Maori o te Tai Tokerau i ana kupu katoa i mahara ai ia hei korero mana, a kaore hoki ahau i whakararuraru i a ia. Me tiaki ia i tona ake takiwa, waiho maku ano toku takiwa e tiaki. Ki te pohehe tana whakahaere i tona takiwa e tu nei ia hei mema, nana tera he. A. ahakoa, e mea ana ia kei te tika taku kei te he ranei, engari ko ahau e mohio ana kei te tuturu tika rawa ata taku, a e mohio ana hoki ahau kaore kau he mema o tenei Whare e kaha ana ki te ki mai ki ahau kei te he taku whakahaere i toku iwi. He takiwa nui rawa atu toku, a he tokomaha rawa nga tangata nana ahau i pooti mai ki konei. Ko nga rohe o toku takiwa pootitanga timata ai i Tauranga tae noa mai ki Poneke nei. I tonoa mai au ki konei hei tautoko i te Kawanatanga i runga i te tumanako tera ratou e whakapau i to ratou kaha ki te whakakotahi i nga iwi e rua hei painga mo raua tahi. Na runga i toku taenga mai ki tenei Whare i noho ai te Kingi Maori ki konei i naianei. I haere tika tonu mai taua tangata i runga i te huarahi marama me te whakaaro pono. Kaore i haere kotaha mai, engari na runga na tona hiahia ki te hanga i te pai me te ora mo te iwi Maori. Ko taua tangata kaore i rite ki etahi atu tangata. He tangata ia e tirohia nuitia ana e whakaarohia nuitia ana e nga iwi puta noa i te Motu nei, a e mohiotia ana ia he tanga a kaore rawa e taea te tinihanga kia riro ona whakaaro i te tangata, ahakoa ko wai, a i runga i nga tikanga i mahia i waenganui i a maua ko te Pirimia me nga iwi o Waikato, whakaae ana a Mahuta kia uru ia hei mema mo tenei Kawanatanga; engari kaore ano i oti tetahi ritenga i waenganui ia Mahuta me nga Minita i tika ai ratou ki te whakatakoto mai i tenei Pire. No reira e tika ana kia marama te Kawanatanga ki tenei ahua, ko te noho a Mahuta e noho nei i konei he mangai ia no nga tangata no ratou tetahi hawhe miriona eka whenua i roto i toku takiwa, me te whakatakoto marama mai i etahi tikanga e taea ai taua whenua te whakapuare hei nohonohoanga ma te tangata. I korero ake ai ahau i enei kupu he mea naku kia tino marama te Kawanatanga ki te ahua o toku tu e tu nei i roto i te Whare nei. E hara i te mea e ki ana ahau ka araitia e au nga Pire penei te ahua, engari e tika ana ahau ki te whakaputa i oku whakaaro mo aua Pire. Tena iana a tekiona 21 o te Pire nei. Ko te Ture o te tau 1900 e mea ana ma te tokonuinga o nga tangata no ratou te whenua e whakaae kia tukua te whenua ki te Kaunihera, otira kua horoia atu taua tikanga o te Ture tuatahi e te tekiona 21 o te Pire nei, a e penei ana te aronga o nga kupu hou kua hoatu hei whakakapi: Ka ahei nga tangata tokoouou no ratou nga paanga iti i roto i te poraka whenua ki te tuku atu i taua whenua ki te Kaunihera, a ko te wahi whenua e whakahuatia ana i roto i te pukapuka tuku ka tuturu riro atu, ano mehemea nei i ata hainatia taua pukapuka e nga tangata katoa no ratou taua whenua.

Te Honore Timi Kara (the Hon. Mr. Carroll). —Kei te tino pohehe nga korero a te mema honore.

Henare Kaihau. — Kia tae te Pire ki roto ki te Komiti nui o te Whare nei ka kite tatou i te tika o aku korero; engari ki taku ake whakaaro he pai rawa me hiki rawa atu tenei Pire. Kaati, ko te tekiona wha o te Pire nei, e ki ana ki te whakaaro te Tumuaki o te Kaunihera kaore he take e karangatia ai kia maha atu i te mema kotahi o te Kaunihera e noho hei hoa mona ki te whakahaere i tetahi mahi, ka ahei ia ki te pera, a ma raua ko taua mema kotahi e whakahaere nga mahi e tae ana ki to raua aroaro. E mea ana ahau ko te tino aronga o taua tekiona he muru atu i te mana o era atu mema o te Kaunihera kia kaua ai ratou e whai reo i runga i to ratou mematanga. Tetahi hoki, me mahara ano ki tenei ahua na, ko taua mema kotahi ka noho nei hei hoa mo te Tumuaki o te Kaunihera kotahi tonu tana pooti, engari e rua rawa nga pooti a te Tumuaki, no reira, ki taku, e muru ana taua tekiona wha i nga tika i whakawhiwhia nei ki te iwi Maori e te Ture o te tau 1900. Mehemea hoki kihai nga mema Maori i whakawhiwhia kia rite tonu he mana pooti mo ratou ki to nga mema Pakeha o taua Kaunihera, e kore rawa e tukua e matou kia paahi taua Ture page 98i te tau 1900. No reira, ki taku titiro kaore e tika kia tukua tenei Pire kia paahi i tenei tuunga o te Paremete. Ko nga rohe o te Takiwa Kaunihera o Waikato kaore ano i ata oti te whakatakoto, a e hanga nei tatou i tenei Pire hei ture. Ki taku me whakangawari mai te Kawanatanga ki a matou, a me whakaae ratou, ae, e tika ana kia whakatarewatia tenei Pire, notemea he tino mea nui tenei ki te iwi Maori. He tino Pire whai tikanga nui rawa tenei ki ta matou titiro. E mihi atu ana ahau ki te Kawanatanga mo ta ratou kitenga e tika ana kia whakatikatikaina te Ture, engari me taku ki ake ano kei te whakahe ahau ki a ratou whakatikatika mo te Ture. Ki taku mohio he mate anake mo te iwi Maori te mutunga iho o enei menemana, mo te iwi nana ahau i tuku mai hei mangai mo ratou ki roto ki tenei Whare. Ko tenei, ka motini ahau kia hikitia te komititanga o tenei Pire mo nga marama tekau ma rua.

No te whiunga o te patai, waahi ana te Whare, koia tenei e whai ake nei te rarangi o nga mema i pooti.

I Te Ae, 29.
Allen, E. G. Heke Remington
Carroll Houston Rhodes
Colvin Kidd Seddon
Davey Lawry Symes
Duncan Lethbridge Ward
Field Mander Witty
Fraser, A. L. D. McGowan Wood.
Hall Mills Nga Kai-tatau.
Hall-Jones Pere Flatman
Hardy Reid O’Meara.
I Te No, 8.
Buddo Lang Nga Kai-tatau.
Ell Lewis Kaihau
Herries Massey. McNab.
Nga Pea.
Tautoko. Turaki.
Baume Herdman
Bennet Arnold
Jennings Buchanan
Laurenson Russell
Major Kirkbride
Smith. Bedford.

Te putanga, 21.

Heoi hinga ana te motini a Henare Kaihau.

Ka mutu a Henare Kaihau ka tu ko Te Herihi (Mr. Herries), mema mo Pei o Pereti, ko Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser), mema mo Nepia, ko Te Ranga (Mr. Lang), mema mo Waikato, he whakahe ta enei i etahi wahi o te Pire he whakatika i etahi wahi. Me titiro a ratou korero i Hansard.

Wi Pere (mema mo nga Maori o te Tai Rawhiti). — Kei te whakama ahau ki nga kupu whakapae e korerotia nei mo te Kawanatanga, ara, mo te iti rawa o nga moni i utua e te Kawanatanga mo nga whenua Maori, notemea ko aua mema Pakeha e whakahe nei i naianei ko ratou tonu nga tangata nana i akiaki te Kawanatanga kia tahuri ki te hoko i aua whenua. Kaore hoki aua tangata i mea atu ki te Kawanatanga i te tuatahi kia, "Whakatakotoria he tikanga e hoatu ai he utu tika mo nga whenua Maori." E noho nei kaore ano i kore taua whakaaro a ratou kia riro nga whenua Maori i a ratou. Kua whakaturia nga Kaunihera i naianei hei whakahaere i nga whenua Maori, engari ko te whakaaro tonu o te iwi Pakeha e noho nei he tango he muru atu i nga whenua o nga Maori. He aha te tukunga iho o tera mahi? Kua paahitia noatia atu e tatou te Ture Whakahaere i nga Whenua Maori, a i mahara ahau i reira ka mutu nga raruraru whawhai mo nga whenua Maori. I mahara ahau i te mutunga o te korerotanga o tenei Pire Whakatikatika i te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori i tahi ra ake nei kua mutu te tautohetohe mo te Pire nei. I tino pau katoa te Pire nei te whiriwhiri me te korero e te Komiti, a i kite ahau kaore e pai ana nga mema Pakeha o taua Komiti ki te tuku atu ma te Kaunihera Whenua Maori e whakamana nga kirimene mo nga mahi kani rakau. I hiahia ratou kia whakaturia ano tetahi atu ropu motuhake. E tika ana te kupu a te Pirimia i ki nei na nga mema o te Komiti mo nga Mea Maori te take i roa ai te hari mai o te Pire nei ki te Whare nei. I mahara ahau ko nga Maori te iwi e noho mate ana, no reira, ko te mea tika mo homai ma ratou e whakatikatika te Pire nei. Kia oti i a ratou te pera katahi ka ahei kia hoatu ki te Komiti mo nga Mea Maori e whiriwhiri. Kaore rawa i pai te noho o te iwi Maori i roto i nga tau e toru tekau kua hori ake nei. E herea rawatia ana ratou e nga ture kua paahitia e tenei Whare, a he akiaki tonu te mahi a te iwi Pakeha ki o ratou mema kia tohe page 99atu ratou ki te Kawanatanga kia tangohia nga whenua o nga Maori; a tino hoha atu te Kawanatanga i te kaha rawa o te pakiki o aua mema, he patipati pooti hoki mo ratou i pera ai ta ratou mahi, notemea e mohio ana ratou ki te kore ratou e kaha te akiaki atu ki te Kawanatanga kia tahuri ki te hoko i nga whenua Maori e kore ratou e whakahokia mai ano ki tenei Whare. E wha tonu miriona nga eka whenua e toe ana ki te iwi Maori i Niu Tireni i naianei; ko nga wahi kikino o te motu e toe nei ki a ratou, a e hara i te mea na nga mema o tenei Whare i pupuri aua toenga i toe ai kinga Maori. Na nga rangatira Maori ke i tuhituhi he kupu ki te Kuini, a na te Kuini i whakahau mai ki te Kawanatanga kia mutu te hoko i nga toenga whenua o te Maori. He tino pohehe te korero a nga mema e ki nei kei te tukino tenei Kawanatanga i te iwi Maori. Kua mutu noa atu ta ratou tukino i te iwi Maori, ko te toru tenei o nga tau o te mutunga o taua mahi, engari ko nga mema honore ke o te Whare nei kei te akiaki kei te tohe ki te Kawanatanga kia tahuri ki te tukino i te iwi Maori me a ratou toenga whenua, me te korero haere kia kotahi tonu he ture mo te Maori raua ko te Pakeha. He aha te take o tera korero? Me korero atu e au, i roto i nga tau e toru tekau, ara, tae mai ki te tau 1900, he haere tonu te hoko a te Kawanatanga i nga whenua Maori. A i roto i aua tau e noho ana te Maori raua ko te Pakeha i raro i nga ture kotahi me te haere tonu te mahi tukino a te Pakeha i te Maori i raro i aua ture. Na, i naianei i to ratou kitenga kua hanga kiarereke he tikanga, a kua neke haere ake te iwi Maori ki tetahi turanga ahua pai ake, katahi ratou ka mea, "Mo te aha tatou i tuku ai kia rite ki to tatou he tikanga mo to tatou taina? Me whakamutu." Tera tetahi whakatauki tawhito a te Maori e mea ana "Mirimiria i runga rahurahua i raro." A ko te ahua tena o nga mahi a nga mema Pakeha mo nga whenua a te Maori. Mehemea e pono ana te hiahia o tenei Whare kia whakaorangia te iwi Maori, kaati, tukua atu ma ratou ano e whakahaere o ratou whenua, ko nga toenga o a ratou whenua hoatu ma ratou e whakahaere. Waiho ma ratou e mahi nga rori mo o ratou whenua, a noho atu koutou ki te mahi i o koutou nei whenua ake i runga i ta koutou mahara i pai ai, mehemea ra he aroha to koutou ki a matou. Otira ko te aroha e korerotia nei ki taku titiro kei nga ngutu kau e mau ana, e hara i te aroha pono. Heoi kau te take i whawhai ai koutou ki te Ture Kaunihera Maori, he hiahia no koutou kia whakakorea atu taua Ture, kia riro ai ki roto ki o koutou ringaringa nga morehu whenua e toe ana, kia mate rawa ai matou i a koutou. E he ana pea tenei kupu aku "koutou," notemea e kohi ana tena i nga mema katoa o te Whare ki roto ki taku korero. He maha nga poraka whenua kei toku nei takiwa kua oti te whakahaere e te Kaunihera, a kia kotahi kia rua ranei tau ki muri kua oti katoa. Tena ko te Kooti Whenua Maori, he rua marama he toru marama, a he mea ano ka pau te tau tuturu, e whakahaere ana i ta poraka kotahi ka oti. Me nga roia, me nga kai-whakahaere, me te tini noa iho o nga tangata e whakahaere ana i ana mahi i te aroaro o te Kooti, kei te ngongo i te momonatanga o te whenua, te mutu nga iho ko nga para anake e toe ma nga Maori nona te whenua. Kaati, e toru tahi nga ahua tangata wetiweti rawa ki au ina whakaputa matauranga ratou mo tenei take; ara, tuatahi, ko nga roia; tuarua, ko nga kai-whakahaere; tuatoru, ko nga kaiwhakamaori. He aha te take? Koia tenei, ko nga whenua o nga Maori te take i ora ai aua ahua tangata e toru. Kaati, i te mea kua whiwhi nei matou i ta matou Kaunihera, kei te whakahaerea maramatia e ia nga whenua, kaore he raruraru e utaina ana ki runga ki nga Maori. Kaore a ratou moni e ngaro ana. Kaore hoki e tonoa ana ki nga Pakeha kia whakapaua noatia e ratou he moni kia pai mai ai nga Maori ki te haina i a ratou tiiti. Ko te mea tuatahi e pau ana e horomia ake ana e nga roia me nga kaiwhakahaere me nga kai-whakamaori mo enei ahua mahi ko te moni a te tangata e hiahia ana ki te hoko i te whenua a te Maori. A riro rawa atu i taua Pakeha taua whenua Maori he iti noa iho nga moni e toe ana hei hoatu mana ki nga Maori no ratou te whenua, no reira ka mate nga Maori. E rongo ana ahau tera tetahi Pire kua mahia e te Kawanatanga hei muru i nga whenua Maori Kaati, ko ahau e mea ana, whakarerea atu tena page 100Pire. E hara i te mea he iwi haere mai te Maori ki Niu Tireni i tetahi atu whenua, pera me nga Pakeha, e tika ai koutou ki te muru atu i o te Maori whenua. Kaore kau he Maori i naianei e whiwhi ana i te paanga whenua nui. He takitahi rawa nei nga mea e whiwhi ana i te 5,000 eka tae atu ki te 10,000 eka, a tera pea e tae ki te 5,000 ki te 10,000 ranei nga Maori e noho nei kaore rawa he eka whenua kotahi i a ratou. A he mea muru i runga i te raupatu i riro ai nga whenua o etahi. No reira, puritia atu ena ture muru whenua a koutou, whakahaerengia kia pa ki nga whenua Pakeha anake. Tena korerotia mai, kia mohio au, kei hea ranei ena whenua e mea nei koutou ki te muru atu ma koutou? Kua korero nga Pakeha he iwi mangere te Maori, kaore e tahuri ki te mahi, a no reira e tika ana kia tangohia atu o ratou whenua. Na, kua whakaaetia e nga Maori nga Kaunihera Whenua Maori, i whakaturia nei pea e koutou hei huarahi e riro ai i te Pakeha nga whenua kia whakanohonohoia ki te tangata; engari kaore e tino tere ana te riro i taua huarahi ki ta koutou nei whakaaro, na reira kua hiahia koutou kia homai ano tetahi atu ture hei muru atu i o matou whenua i runga i te ringa kaha. Ka hikoiatu te Maori ki te awhina i a koutou ka peke koutou ki rahaki hanga tikanga mai ai e tino mate ai te Maori, he pai ke kia mahi ture koutou mo koutou anake, kia waiho ma te Maori auo e hanga ana ture mo ona whenua. Kia tika kia tupato kia marama te whakahaere a tenei Whare i nga morehu whenua o te iwi Maori, kaua e kaiponuhia mo te Pakeha anake nga tika, me whakaaro ano ki te Maori. E tika ana kia whai mana nga Maori ki te riihi i o ratou whenua, a kia riro hoki i a ratou tetahi wahi o nga moni reti hei whakapai i a ratou paamu, ara. me tuku ratou kia mahi i tetahi taha o a ratou whenua hei paamu, me te whakapuare i tetahi taha hei whakanohonohoanga ki te Pakeha. Kaore aku whakahe mo te whai-korero a te mema honore mo nga Maori o te Tai Hauauru, notemea kotahi tonu taua kupu i nga wa katoa mo nga ture penei me te Pire nei, ara, he whakahe. Kotahi tonu taua kupu mai o mua atu i te tau 1900 tae mai ki naianei —mai o reira taea noatia te paahitanga o te Ture nei, a kei te mau tonu ia ki tana kupu, no reira kaore aku kupu whakahe mona. Engari ina ke te take e korero nei au ki nga mema honore o tenei Whare, koia tenei: Ko koutou nga tangata mohio. Kei a koutou te mana: Otira, ahakoa tera, ahakoa tokowha tonu matou nga mema Maori, a e wha tonu a matou pooti, nui atu to koutou wehi ki a matou. Ina hoki kua tu ake koutou i roto i te Whare akiaki atu ai i te Kawanatanga kia whakakorea rawatia atu matou i konei.

Nga Mema Honore. —Kaore.

Wi Pere. —I rongo ahau i tetahi mema kei te taha Apitihana e noho ana, e akiaki ana kia hokoua katoatia nga whenua Maori a kia puritia nga moni. Na kaati, me ki atu ahau ki te Kawanatanga me hoko e ratou nga whenua katoa o taua mema honore. E te Pika, e whakamoemiti atu ana ahau ki nga mema o te Whare nei, otira ki nga mema o te Komiti mo nga Mea Maori, mo te kaha me te pai o ta ratou whiriwhirl i tenei Pire, a ahakoa etahi mea i roto i tautohetohetia e matou, otira i oti ano i a matou he tatutanga mo a matou whiriwhiri. Ki taku titiro ki nga Kaunihera nei, koi nei anake te mea pai i homai e tenei Whare ki nga Maori, mai o mua iho tae mai ki tenei ra, a heoi anake te mahi e toe ana i naianei ko te menemana ko te wkakatikatika i te Ture nei kia pai te takoto. Na, mo te taha ki nga whenua o toku takiwa ake, kaore au i te mohio no wai te he i roa ai aua whenua te whakahaerengia e te Kaunihera, no te Minita Maori ranei, no te Tumuaki Kaiwhakawa ranei o te Kooti Whenua Maori, no wai ranei, engari e mohio ana ahau no tetahi tangala taua he. Kei te korero pono atu ahau ki te Whare nei he maha nga poraka whenua o toku takiwa kua oti te tuku atu ki te Kaunihera; engari kaore au i te mohio ki te take i roa ai te whakahaere a to reira Kaunihera i aua whenua.

Te Honore Timi Kara (the Hon. Mr. Carroll, Native Minister). —E pouri ana ahau mo te rereke o te ahua o nga korero a nga mema honore mo tenei take. Ka whakatika ahau ki nga korero a te Pirimia, ara, he roa noa atu te taima i takoto ai te Pire nei i te aroaroo te Komiti mo nga Mea Maori. Me i hiahia page 101taua Komiti kua oti noa atu i a ratou te ripoata o te Pire ki te Whare. Ko tona tikanga kua oti noa atu te Pire nei i te Komiti. Te mea nana i whakaroa ko te pataitanga a te mema honore mo Pei o Pereti, ka peheatia e te Kawanatanga a tekiona 31 o te Pire, i te mea e pa ana taua tekiona ki nga rakau a nga Maori, a i te mea ka patua e te Komiti taua tekiona. No mua atu tenei i te whaikorero tuatahi a te Pirimia mo te Pire i roto i te Whare nei, ara, i tana panuitanga i te reta a tetahi tangata i tuku atu ai ki a Te Hooka (Mr. Hogg), mema mo Mahitaone, i mea nei taua reta kei te tinihangatia nga Maori mo a ratou rakau. Katahi au ka ki atu ki te Komiti maku e motini i roto i te Whare kia whakaaetia nga menemana i mahia e te Komiti. Katahi ka tohe mai etahi kia takoto taku kupu e kore e whakaurua ano e te Kawanatanga taua tekiona ina tae te Pire ki te Whare. Ka whakahokia atu e au e kore au e kaha ki te whakaae atu ki tera, me waiho ki te Whare te tikanga. Katahi ka ki mai te mema honore mo Pei o Pereti, "Kaati, ka mau tonu i a matou te Pire ki roto ki te Komiti mo nga Mea Maori ki te kore e takoto marama te tikanga mo taua tekiona 31." Kaati, no te peratanga, riro ana na te Komiti te whakaroa. I mua atu o te patunga o taua tekiona i tono atu au ki te Komiti kia nukuhia te whiriwhiringa o taua mea kia whai taima ahau ki te hanga i tetahi tekiona hou. Otira kaore ratou i whakaae ki tenei, patua ana e ratou te tekiona. I tino whakapaua e au toku kaha ki te whakahaere tikanga e tau pai ai taua tekiona. Muri i tera ka karangatia e te Komiti etahi tangata kani-rakau kia tae ki tona aroaro ki te whakatakoto i a ratou korero mo taua tekiona me nga mahi kani rakau. A whakaae ana ahau ki tera, a he nui nga korero i puta i nga kai-kani rakau ratou ko nga roia, ara, i nga mea o ratou e whakahe ana ki taua tekiona 31. Ko ta matou, ko ta te Kawanatanga e whai ana me uru katoa nga kirimene kani rakau ki roto ki te Kaunihera. Ma te Kaunihera e whiriwhiri e whakamana. Ki te kore e paingia tera, kaati, me hari ki te aroaro o tetahi atu Kooti whai mana. Me tono ranei nga Pakeha kani rakau kia whakaputaina he Ota Kaunihera ki a ratou pera me te Kamupane Kani Rakau o Taupo. Engari, ki taku, ko te Kaunihera te mea pai. Notemea ki te riro ma te Kaunihera e whakahaere ka taea te wawahi o te whenua, te tuku kia riihitia e nga Pakeha i roto i te makete e tuwhera ana ki te katoa, kia kore ai e riro i nga tangata torutoru nga ngaherehere. Na reira e tika ana te Kawanatanga kia hanga ture hei whakatikatika i nga mahi kani rakau, engari kaore matou e mea ana me hanga he ture hei whakakore atu i aua mahi rakau. Ina ke ta matou me whakaemi aua mahi ki raro ki te ture, kia tika ai, kia puta ai he painga ki te iwi katoa me te Kawanatanga hoki. Heoi ra i hinga taku tekiona i te Komiti, ko au anake me nga mema Maori tokorua i tautoko i taua tekiona. He kupu enei mo nga korero a te mema honore mo Nepia i korero ake nei. Ko te ahua o ana korero he whakapae noa iho ki te Kawanatanga ano kaore ia e tino mohio ana ki te ritenga o ana korero. E whakahe ana ahau ki ana korero whakapae mo nga apiha o taku Tari. Kaore ia e tika kia korero pera. Ko tetahi o ana korero i whakaputa ai, he whakahe i te iti o te utu a te Kawanatanga i hoatu ai mo Tamaki Poraka, me era atu whenua e hokona ana te Karauna, a te mutunga iho o tera o ana korero, penei ana, tera nga Maori e whakawhiti i te Moana-Nui-a-Kiwa ki te hari i o ratou mate ki te aroaro o te Kingi o Ingarangi, notemea, e ai ki ta taua mema honore, e kore rawa nga Maori e whiwhi i te tika i nga Kooti o tenei koroni. Tena, he aha te take i penei ai te rangirua o nga korero a te mema honore? I tera tau ko ia te mema i tino kaha ki te akiaki i te Kawanatanga kia paahitia te Ture Tiaki Taitara Whenua, a kei te mohio tatou ko te tikanga o taua Ture he tino tutaki i te tatau kia kore ai nga Maori, ina pau tetahi wa, e kaha ki te hari i a ratou keehi ki te aroaro o te Hupirimi Kooti o te Piriwi Kaunihera ranei. I whakaae au kia paahitia taua Ture, te take kia kore ai e pau noa iho nga moni a nga Maori i nga roia, a i tino tautoko te mema honore mo Nepia i au i taua ra, otira no tenei ra kua korero ia ka whiti nga Maori i te Moana-Nui-a-Kiwa ki te hari i o ratou mate ki te aroaro o te Kingi. Tenei ano te roanga atu o nga page 102korero a te Minita Maori me titiro i Hansard.

Henare Kaihau (mema mo nga Maori o te Tai Hauauru). —He whakamarama taku mo tetahi kupu i whakapuakina e te Minita Maori i pa ki au. I ki te Minita Maori i roto i tana whai-korero, i au i ki ra kua riihitia e te Kaunihera Whenua Maori tetahi wahi o Ohotu Poraka, e korero pohehe ana ahau, ara, kaore au e mohio ana ki taku korero. Ki taku e mohio ana te Minita Maori kei te tika tonu taua korero aku, ara, kua oti tetahi taha o taua whenua te riihi e te Kaunihera mo te kotahi hereni me te hikipene mo te eka, hui atu ki nga rakau o runga i te whenua. No reira ki taku mohio he tino tika taku korero, a ki taku titiro e he ana ta te Minita.

Te Pika (Mr. Speaker). —Kua puta nei te kupu whakamarama a te mema honore, kaati i tena, kaua ia e whakaroa i ana kupu.

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser, mema mo Nepia). —He kupu whakamarama ano hoki taku mo etahi kupu a te Honore Minita Maori e pa ana ki au i putake mai i te Ota Pepa Apiti. Ki taku mohio i mea ia me tuha taua ota Pepa ki nga mema anake o te Komiti mo nga mea Maori, otira kitea rawa ake kua tuhaina ki nga mema katoa o te Whare, na reira ka oherere a ka tupato etahi o nga mema. No to matou kitenga hoki kua tuhaina taua Ota Pepa ki nga mema o te Whare, na reira ka mahara matou ka motinitia aua menemana e te Minita Maori i roto i te Komiti o te Whare Katoa. Ki taku whakaaro e tika ana ahau kia whakamarama atu i tenei take, kia takoto tika ai tona ahua tae atu ki te Honore Minita Maori me nga mema o te Komiti mo nga Mea Maori.

No te takototanga o te motiui "Kia komititia te Pire" Pooti ana te Whare, koia tenei:—

I Te As, 29.
Allen, E. G. Harding Parata
Buddo Heke Pere
Colvin Houston Remington
Davey Lawry Seddon
Duncan Lethbridge Symes
Ell Mander Witty
Field McGowan Wood.
Fisher McKenzie, R. Nga Kai-tatau.
Fraser, A. L. D. Millar Flatman
Hall-Jones Mills O’Meara.
I Te No, 4.
Herries Nga Kai-tatau.
Lang. Kaihau Lewis.
Nga Pea.
Tautoko. Turaki.
Baume Herdman
Bennet Arnold
Jennings Buchanan
Laurenson Russell
Major Kirkbride
Smith. Bedford.

Te putanga, 25.

Heoi tahuri ana te Whare ki te Komiti i te Pire.

I Roto I Te Komiti.

Tekiona 2.—Whakamaramatanga.

Henare Kaihau (mema mo nga Maori o te Tai Hauauru). —Ka motini ahau, Kia nukuhia te komititanga o te Pire.

Tekiona 3.— Nga Takiwa Whenua Maori.

Henare Kaihau (mema mo nga Maori o te Tai Hauauru). —Ka motini ahau, Kia nukuhia te komititanga o te Pire.

Pooti ana te Komiti.

I Te Ae, 3.

Remington.

Nga Kai-tatau.

Ell

Kaihau.

I Te Ae, 27.
Allen, E. G. Heke O’Meara
Carroll Herries Parata
Colvin Lang Pere
Duncan Lawry Seddon
Field Lethbridge Witty
Fisher Mander Wood.
Flatman McGowan Nga Kai-tatau.
Fraser, A.L.D. McKenzie, R. Davey
Hall-Jones Mills Houston.
Harding
Nga Pea.
Tautoko. Turaki.
Massey. Ward.

Te putanga, 24.

Heoi hinga ana te motini kia nukuhia te komititanga o te Pire, otira no muri tata tonu iho ka whakaaetia kia nukuhia.

No te tekau meneti ki te rima karaka i te ata tu ka hiki te Whare.