Te Honore Timi Kara (the Hon. Mr. Carroll, Minita Maori). — Ka motini ahau kia komititia tenei Pire. Ko tona tikanga he whakatikatika i "Te Ture Kaunihera Maori, 1900." Kei te mohio te Whare na taua Ture i hoatu etahi mana ki nga hapu Maori ki te hanga tikanga whakahaere mo o ratou kainga i runga ano i nga huarahi e puta ai he painga mo ratou. I maharatia i taua wa e tika ana kia hoatu he mana pera ki nga Maori i te mea kaore e uru ana he mema mo ratou ki roto ki nga Rori Poari, ki nga Kaute Kaunihera, me era atu ropu whakahaere takiwa o te Pakeha. Inahoki, ki toku nei whakaaro, ko te hoatutanga o etahi mema motuhake mo te iwi Maori, hei mangai mo ratou ki roto ki te Whare nei, e hara i te mea ma tera e taea ai te whakaora nga mate katoa o te iwi Maori. I mua kaore e aratakina tikatia ana te iwi Maori ki te kimi i nga huarahi e ora ai ia, waiho noa iho ai kia rapu matapo ana i tetahi ara mona, kaore e hoatu ana he raiti hei whakamarama i te rori. Na, reira i tino tika ta ratou tono kia hoatu ki a ratou te Ture i paahitia nei e te Paremete i te tau 1900. Na, i runga i taua Ture kua roherohea te koroni, a, puta uoa, kua oti te whakatu nga takiwa Kaunihera Maori, me nga mema mo ia Kaunihera. Kua tukua atu ki a ratou nga mana i whakatakotoria e te Ture e ahei ai te whakahaere o o ratou takiwa. Kei te mohio te Kawanatanga he mahi nui rawa tenei, a e tika ana kia tautokona, a kia whakatikatikaina haeretia nga wahi ngehe o te Ture ina kitea ona wahi pera, me te hapai haere hoki i te mahi i runga i te ako i nga tikanga e ora ai e pai ai nga marae Maori. Kaore e tika kia tu-a-tawai atu tatou ki te Maori i a ia e rapu ana i nga huarahi e puta ai te ora mona, engari me tautoko atu e tatou. Ki ta nga ripoata a nga Apiha Maori me nga Tumuaki o nga Kaunihera kua tae mai ki au, ka nui te pai o te haere o nga mahi. Kei te nuku haere te pai o te iwi. Engari kotahi te takiwa kaore i te pera, ara, ko te takiwa ki Hawera, e noho kino nei i raro i te mana o Te Whiti raua ko Tohu. He iwi porangi tera kaore e tahuri mai ki nga ture Pakeha i mahia e te Paremete hei painga mo ratou, ahakoa to ratou mohio ki aua painga. Ko te kai waipiro te tino take o te kino o taua takiwa. Kua kitea i naianei page 88kaore i te tino kaha te Ture o te tau 1900 ki te peehi i te kai waipiro a te Maori. I raro i tekiona 16 o te Ture o te 1900, i hoatu he mana ki te Kaunihera o ia takiwa Kaunihera Maori ki te hanga ture-paero, hei whakatakoto tikanga mo te ora o nga tangata o roto i nga pa me nga kainga Maori, ara, ki te tahi atu i nga kino me nga paru o te kainga me nga whare, a ki te peehi i te kai waipiro me era atu kino. Otira kihai i whaona ki roto i taua Ture tetahi tekiona hei arai i nga Pakeha kia kore ai e kaha ki te hari i te waipiro ki roto ki nga kainga Maori. Na, kua kitea te mate o tenei, ara, ahakoa tohe nga mea whakaaro tika o nga Maori kia kaua te waipiro e haria ki o ratou kainga, kaore nga Pakeha me nga Maori pohehe e rongo. Na, koia tenei te tino tikanga o te Pire nei, he hoatu mana e taea ai te peehi o te waipiro; otira tera atu ano etahi tekiona kei roto, he whakatikatika i etahi atu wahi o te Ture. He tokomaha nga Pakeha kei te tautoko i au me te Tari ki te hapai ake i te iwi Maori e tutuki ai ki te ora me te pai.

Te Herihi (Mr. Herries, mema mo Pei o Pereti). —Kaore au te tu ake ana ki te whakatete i te Pire. Kua tae te Pire nei ki te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori, a kua tino whiriwhiria e te Komiti. Ki taku titiro kua pai ake te ahua o nga iwi Maori o toku takiwa i runga i nga whakahaere o te Ture Kauni-hera Marae. Kei te whakapai au ki te Tari, otira kia Takuta Pomare, mo te pai o tana whakahaere i te Ture. Otira tenei ano etahi mea hei whiriwhiri ma tatou mo te Pire nei. E rua nga ahua o te Pire—ko tona aronga e pa ai ki te iwi Pakeha, ko tona aronga e pa ai ki te iwi Maori. Koia tenei tona uaua ki taku titiro, me mutu i whea te whakauruuru o nga ture Pakeha raua ko nga ture Maori. Na tenei ahua i uaua ai te mahi a te Komiti, he kimi tikanga e kore ai nga ture Pakeha me nga ture Maori e taupapatu, e kore ai e eke atu etahi tau-mahatanga ki runga ki nga Pakeha i nga ture i motuhaketia mo te Maori. Ko tetahi mea uaua i kitea e te Komiti ko nga taone kua noho huihui te Maori me te Pakeha ki roto, e kore pea e taea te whakahaere o te Ture Kaunihera Marae Maori ki reira, i te mea tera e taupapatu

ki nga ture Pakeha. Ma enei ahua ka kitea kei te kino te aronga o nga ture e paahitia nei mo nga Maori. He aha te take i meatia ai kia rua nga ture, he ture ano mo te Pakeha he ture ano mo te Maori? Koia ranei tera te tutukitanga o nga matauranga o tenei wa me wehe nga iwi e rua e nga ture e hanga ana e tatou? Tenei ano tetahi Pire, meake nei ka tae mai ki to tatou aroaro, ko te Pire mo nga Whenua Maori, he penei ano tona aronga me tenei Pire. Ki taku, kaore e taea e enei tu ture te ora mo te Maori, tena ano tona huarahi, kei te hohonu iho kei te teitei ake i ta te Kawanatanga e whai nei. Kei te rite tahi ki to te Pakeha te kaha me te mohio o te roro o te Maori ki te kimi ora mona, a he aha te take i mahia ai kia ture ke mo te Maori kia ture ke mo te Pakeha? Me tino tahuri te Minita me te Kawanatanga ki te kimi i te tikanga e kitea ai te ora mo te Maori, tena ano tona huarahi, kaore i te Pire e mahia nei e tatou; he mate kei te Pire nei, ma enei tu Pire e aki te weeti e tino wehe ai nga iwi e rua nei. He aha te take i peratia ai? He aha te hono ai kia kotahi? Te hanga ai he tikanga e kotahi ai he ture, e marena ai nga tane me nga wahine Maori i te Pakeha hei whakauruuru i nga toto kia kotahi te iwi mo Niu Tireni. Kaua e wehea penei me ta te Pire nei. Kaore kau aku menemana mo te Pire, i te mea kua oti i a matou i nga mema o te Komiti mo nga Mea Maori te whakatikatika. Nui atu te ngawari me te pai o te whakahaere a te Minita i tana Pire i a matou i roto i te Komiti. Engari ki taku kei te he te aronga o te Pire.

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser, mema mo Nepia). — Kei te whakatika ahau ki nga kupu a Minita Maori raua ko te mema honore mo Pei o Pereti, i a raua i korero ake nei i tino whiriwhiria. paitia e te Komiti mo nga Mea Maori tenei Pire, a na reira kua pai ake tona ahua i naianei i tona ahua i te wa i tukua atu ai ki te Komiti. Kaati tera, he kupu tenei naku ki te Whare, he titiro noku ki te ahua ngakaukore o nga mema ki nga Pire Maori, notemea hoki ka takoto he Pire Maori he take Maori ranei hei mahi ma te Whare ka putaputa atu nga mema ki waho o te Whare, ka tu noa iho o page 89ratou nohoanga, kaore kau he tangata o runga. Ina hoki, i a tatou e korero nei e rua tekau tonu nga mema e noho ana ki te mahi i tenei Pire. Kei te mohio tatou he mea tino whai tikanga rawa nga Pire Maori, otira ia tau ia tau he penei tonu te ahua, ka karangatia kia mahia ko tetahi Pire Maori, ko te papahorotanga tena o nga_ mema ki waho o te Whare nei. He aha i pera ai? Ko tetahi mea e whakahe ana ahau ko te waiho rawa e te Minita kia tata tonu te mutu o te Paremete, ara, kia tae ki te wiki whaka-mutunga katahi ka homai nga Pire Maori kia mahia. Ki te tirohia nga pukapuka Hansard o te Paremete mo nga tau e rua tekau kua taha nei, ka kitea he penei tonu te mahi, kia tata tonu te mutu o te Paremete, katahi ka homai nga Pire Maori kia mahia. Ko te 12 tenei o nga ra o Noema, a katahi tonu, no tenei ra, ka homai te Pire nei e te Kawanatanga kia korerotia e te Whare. E whakahe ana ahau i tenei tikanga. Ki te whaka-rongo atu a te taringa ka nui te ngawari me te papai o nga kupu a te Minita Maori i a ia i tu ake nei ki te whai-korero mo te Pire nei, otira ki te ata tirohia ka kitea kaore ana kupu i tino whai tikanga. I korero te Minita me whakakore te kai waipiro a te Maori. Ki taku me whakakore hoki nga huihuinga me nga tangi-hanga a te iwi Maori, notemea kaore kau he painga e puta i era tu mahi. Ko tenei Kawanatanga tonu ki te whakanui i taua mahi, ki te hoatu tikiti ki nga Maori mo nga tima me nga tereina. Kua kite tonu ahau i te Minita Maori me ona hoa Maori maha noa atu e haere ana i runga i nga tima me nga tereina ki nga hui, ki nga tangi. Ki taku ma te Minita Maori tonu e whakamutu te haere a te Maori ki aua hui me aua tangi, notemea kaore kau he painga o taua tu mahi. Kua korero mai te Kawanatanga i tenei po i a ratou mahi e whakahaere nei hei painga mo te iwi Maori. Kaati, kei te tumanako ahau kia kaha ta ratou mahi. Kei te rite taku ki ta te mema honore mo Pei o Pereti i a ia i korero nei kei te pouri ia mo nga ture e mahia ana e tenei Kawanatanga mo te taha Maori, i te mea e aronga katoa ana ki te wehe i nga iwi e rua. I mua, ka tekau ma ono nga tau i naianei, i rongo ahau i te Minita Maori e whai-korero ana i roto i tenei Whare. He whai-korero kaha tana i taua ra, a i puta tona rongo ki nga pito katoa o te koroni. I penei te korero a te Minita Maori i taua ra, i te tau 1887, ara, kua taka te ra me te haora e makere atu ai i runga i te iwi Maori nga here katoa mo tona tinana me ona whenua, a me tautoko me arataki te iwi Maori kia haere i runga i nga huarahi o te Pakeha e whiwhi ai ratou i te ora me te matauranga; otira no tenei ra ka kite tatou i te Pire penei te ahua me tenei kua homai nei kia paahitia e tatou, e ai ki ta te mema honore mo Pei o Pereti i korero ake nei, he mea kia ture ke ai mo te Maori kia ture ke ai mo te Pakeha. Ko te mahi tika ma tatou he hopu atu i te ringa o te Maori ka arahi i a ia ki runga ki nga huarahi e rite ai tona whiwhi me tona ora ki to te Pakeha, a kia kotahi tonu te ture mo nga iwi e rua. Ko te aronga o tenei Pire he wehe i te Maori raua ko te Pakeha. He aha te take i hoatu ai ma enei Kaunihera Maori e whakahaere nga tikanga mo nga kainga me nga marae Maori? He aha te tuku atu ai ki te Health Department? E noho nei kotahi tonu te takuta kua whakaturia hei tiaki i nga Maori e wha tekau mano o te motu nei. Ka taea ano ranei e te tangata kotahi enei mano te tirotiro te tiaki? Ko te kai waipiro tetahi mea kino e patu ana i etahi iwi Maori, a he mea tika kia peehia. Ko te haereere tonu o nga Maori ki nga hui me nga tangi tetahi, he mea tika kia pa atu te Minita Maori ki tona hoa ki te Minita mo nga Reriwe, kia whakamutua te whakangawari o te utu o nga tikiti o nga Maori e haere ana ki aua tu huihuinga.

Tenei ano te roanga atu o nga korero a tenei mema honore me titiro i Hansard.

Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu). — Me whai-korero ano ahau mo tenei Pire i mua o tona tukunga atu ki te Komiti. Otira kihai ahau i korero mo te Pire nei me i kore te mema honore mo Nepia i whai-korero. Tuatahi, ka whakamoemiti atu ahau ki te Minita Maori me te Kawanatanga mo te haringa mai i tenei Pire ki roto ki te Whare nei hei whakatikatika i te Ture Kaunihera Marae Maori. Ki toku nei whakaaro ko taua Ture tetahi tino ture pai i paahitia e tenei Paremete mo page 90te iwi Maori. Mai o te ra i timataria ai te wkakahaere o taua Ture ki Te Waipounamu tae mai ki tenei ra nui atu te pai kua puta i a ia ki nga iwi Maori o reira. E toru tonu nga Kaunihera o reira, a apiti atu ki to Wharekauri ka wha, a ahakoa ka tekau ma rua ano marama e mahi ana nga Kaunihera, nui atu te pai o ta ratou whakahaere. Ma nga mema Pakeha o te pito tonga o te Motu e whakatika mai taku korero. Kaati aku kupu mo tenei aronga o te Pire nei, notemea hoki i tino whiriwhia enei mea katoa e te Komiti mo nga Mea Maori i mua o te tukunga mai o te Pire ki te Whare nei. Na mo te kai waipiro a te Maori, ka taea e ahau te ki, mai ano i te tau 1860 tae mai ki naianei kaore te waipiro e whakaaetea ana e nga rangatira o Te Waipounamu kia haria ki nga kainga Maori o reira. Na, ko tetahi, i runga i taku tono, kua whakaturia e te Kawanatanga, i roto i nga tau maha noa atu kua pahemo nei, etahi takuta hei tiaki hei tirotiro i nga kainga Maori o toku motu, a mehemea kaore ano he takuta i whakaturia mo nga kainga Maori o Aotearoa nei, kaati, no nga mema Maori o tenei Motu te he, he kore kaore ratou e akiaki tonu ana i te Kawanatanga. Mehemea i rite i te Kawanatanga ana kupu i korero ai ki nga Maori o Te Waipounamu i nga tau tuatahi o te koroni, kua kore he take mo tenei Pire e homai ai kia mahia e tatou, i te mea hoki i te wa i hokona ai nga whenua o reira e te Karauna i ki te Kawanatanga i ki ia mana e homai etahi kura me etahi hohipera mo nga Maori. Kua taea e au etahi o enei mea, ko etahi kaore ano. I korero te mema honore mo Nepia mo nga huihuinga me nga tangihanga a te Maori. Engari kaore e tika kia pa nga kupu a taua mema honore ki Te Waipounamu. Kei runga ke noa atu te ahua o nga Maori o reira i to nga Maori o tenei Motu; ko ratou ano ki te mahi i o ratou whenua, kaore e riihitia ana ki te Pakeha. Naku i tono ki te Kawanatanga a Te Taute me Te Pokuru kia wehewehea ki ia tangata ki ia whanau nga whenua Maori o Te Waipounamu, a nui atu te pai me te ora i puta i taua tikanga. I korero te mema honore mo Nepia me tere te hanga kia kotahi tonu te ture mo te Maori raua ko nga Pakeha. Otira kaore e taea hohorotia tera ahua. Kia maha nga tau e ako ana te Maori katahi ka mau i a ia nga ture katoa o te Pakeha, engari ko tuku hiahia, e tumanako nei au, tera ano, a nga tau e takoto ake nei, ka kotahi tonu te ture mo nga iwi e rua o te koroni nei. Me ata ako nga Maori kia mohio ai ki nga taumahatanga o tenei mahi o te whakahaere tikanga mo o ratou kainga. A me hoatu hoki he moni, notemea ki te kore e hoatu he moni ki nga Kaute Kaunihera, ki nga Rori Poari me era atu ropu takiwa, e kore ano hoki e taea e ratou te whakahaere a ratou mahi. Kei te whakatika ahau ki tenei Pire, a e tika ana te haringa mai a te Kawanatanga kia mahia e tatou, kia whakatikatikaina ai te Ture, kia pai ake ai te haere o ana mahi. Mai ano o toku taenga tuatahi mai hei mema mo tenei Whare he tautoko tonu taku i nga mea kua korerotia ake nei e au, a he arataki tonu taku i nga Maori o Te Waipounamu kia mohio ai ratou ki te whakawhiwhi i a ratou ki nga ora me nga matauranga o te Pakeha. Ka patai ahau ki nga mema Pakeha o reira mehemea kua kite ranei ratou i te tangata Maori o Te Waipounamu e haurangi ana i roto i nga kainga Maori o reira, me taku kaha hoki ki te kii kaore nga Maori o ana kainga e purei moni. Mai ano o te ra i timata ai te whakahaere a nga Kaunihera Maori ki Te Waipounamu tae mai ki naianei ka nui te pai o te haere o taua mahi me te noho me te ora o nga Maori, kaore tenei kupu aku e taea te whakahe e te tangata. Heoi te mea nui me kowhiriwhiri i nga tangata matau i nga tangata pai hei whakahaere i te Ture. Kaore e whakaroaina e au te Whare, heoi ka whakamoemiti atu ahau ki te Kawanatanga mo tana haringa mai i tenei Pire hei whakatikatika i te Ture o te tau 1900. Ki taku mohio hei painga tenei Pire mo nga iwi e rua, a e hiahia ana ahau, kia paahitia kaua e menemanatia.

Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau). —E koa ana ahau mo te tuunga ake o te mema honore mo Nepia ki te whakamarama i ana korero; otira na etahi tonu o ana korero i tu ake ai ahau ki te whai-korero. Kei te tino whakatika ahau ki nga korero a te mema honore mo nga Maori o Te Waipounamu, i a ia i korero nei mo te pai o te noho o nga Maori o taua Motu, a me taku page 91whakatika hoki i tana korero, ara, mehemea i rite i te Kawanatanga ana kupu i korero ai mo nga kura me nga hohipera me era atu mea i te wa i hokona ai nga whenua Maori o taua Motu e te Karauna, kihai i whai tikanga tenei Pire ki taua Motu i tenei ra, notemea hoki i te wa i hokona ai nga whenua nunui o te Maori hi taua Motu, i ki te Kawanatanga ka wehea e ia etahi whenua hei rahui hei kainga hei oranga mo nga Maori, a hei tuunga kura, hohipera hoki, hei painga mo ratou. Engari no tenei ra rawa, na Te Karimana, i te wa e tu ana ia hei Minita Maori, i whakahokia mai ai etahi whenua ki nga Maori kore whenua o Te Waipounamu. Mo te Ture o te tau 1900, kei te whakaaetia te pai o ana mahi. Kua pai ake te ora me te ahua o nga kainga Maori i taua Ture. Mo te kai waipiro, kua mutu noa atu tera mahi ki nga kainga o toku takiwa; no mua noa atu i mutu ai, na nga Mihinare o nga Hahi e toru i whakamutu, ara, na te Hahi o Ingarangi, na te Katorika, me te Weteriana, hui atu ki nga rangatira Maori o reira nana i whakamutu. No muri nei, no te rironga ma te ture Pakeha e peehi te mana o nga rangatira Maori, ka mutu haere te whakarongo o nga tangata Maori ki o ratou rangatira ki te peehi i nga kino me te kai waipiro, na reira tetahi take i tonoa ai kia mahia te Ture o te tau 1900. I korero te mema honore mo Nepia mo nga Maori e haereere nei i runga i nga tereina ki nga hui me nga tangihanga Maori, i runga i te utu ngawari. Ko te whakahoki mo tera korero e penei ana, kaore i te homai noa mai nga tikiti, notemea i hokona nga whenua Maori e te Kawanatanga mo te utu iti rawa. No te tau 1900 katahi ano ka mutu te hoko a te Kawanatanga i nga whenua Maori, na tenei Kawanatanga e tu nei katahi ano ka whakamutua taua mahi. Nui atu te whiwhi o te Kawanatanga i runga i te iti o tana moni i utu ai ki nga Maori mo a ratou whenua, na reira e tika ana ano kia whakangawaritia te utu o nga tereina ki nga Maori. E whai hua ai nga mahi i raro i te Ture Kaunihera, e hara i te mea ma nga apiha whakahaere anake, engari ma nga moni hoki e pootitia ana e te Paremete hei hapai i te mahi. Kei te tika nga korero mo Takuta Pomare me era atu apiha o te Tari, otira me whakaaro ano hoki ki nga tamariki o Te Aute Kareti apiti atu ki nga rangatira Maori. Me tino nui nga moni e paahitia e te Whare i tenei tau hei hapai i nga Kaunihera Marae ki te whakatutuki i nga tikanga o te Ture.

Te Whiira (Mr. Field, mema mo Otaki). —Kua ata whiriwhiria tenei Pire e te Komiti mo nga Mea Maori. Kei te whakapai au mo te haringa mai a te Kawanatanga i tenei Pire. Kei te kitea nga pai o te Ture o te tau 1900 puta noa nga kainga Maori. Ka nui te pai o te mahi a Takuta Pomare. Kai te he nga korero a te mema honore mo Nepia, i a ia i ki nei ka nui te kai waipiro o nga Maori; kaore au e kite ana i tera mahi. Ka maha oku haereerenga ki nga hui me nga tangi Maori, a kaore rawa ahau e kite ana e haurangi ana nga Maori. Ko tetahi mea nui hei titiro ma te Whare i roto i te Pire nei ko nga tekiona e pa ana ki nga taake kuri. He mea nui tenei, notemea ka nui te mate o te hipi i nga kuri Maori, a he mea tika kia ata tirohia tenei ahua. He nui atu te mate o nga hipi o te Tai Hauauru i nga kuri Maori, Ko tetahi mea hei ako ma nga takuta i raro i te Ture ko nga wahine Maori kia mohio ai ki te whakatupu i a ratou tamariki i te wa e kohungahunga ana. He nui atu nga tamariki Maori, tamariki kaha atu i te whanautanga mai, e mate noa iho ana, tanumia atu, i runga i te kuare o nga whaea ki te whangai ki te whakatupu. He mea tika tenei hei ako i raro i te Ture nei kia tupu nui ai te iwi Maori. Ma te Minita Maori tenei mea e whakahau kia tino tahuritia iho. Ko tetahi mea, ko nga takuta Pakeha e whakaturia nei e te Kawanatanga hei tiaki i nga kainga Maori. Ka nui te mangere, i etahi taima kaore e haere ana kia kite i nga turoro Maori, ahakoa pehea te mate; me whakamutu tenei ahua. Ko tetahi ko nga mahinga ika a nga Maori, me tino tiaki enei i raro i te Ture, i te mea he tino taonga aua wahi no te Maori e ora ai ia. Ka tautoko ahau i te Pire.

Te Honore Timi Kara (the Hon. Mr. Carroll, Minita Maori). —He poto aku kupu whakahoki. Kei te whakapai atu ahau ki te ngawari o nga korero a nga mema i hamumu ai mo te Pire nei. Kei te mihi atu ahau page 92mo te aroha o a ratou korero mo te iwi e paangia ana e tenei Pire. Kaore he tikanga e mene ai i au te whakahoki nga korero katoa a nga mema honore, otira mo te kupu a te mema honore mo Pei o Pereti i mea nei ia me kotahi te ture mo te Maori raua ko te Pakeha, he maha nga tangata nana tera korero. Koia tera te ahua e whaia ana e tatou katoa; koia tera te tutukitanga e whaia ana e nga ture e mahia nei mo te iwi Maori. Hei painga mo te koroni ina taea taua ahua, otira i mua o te taea-tanga o taua ahua me ako haere te Maori kia rite tona ahua ki to te Pakeha. Na reira, i te mea kei te rereke nga tikanga me te noho a te Maori, ara, kaore ano i tino rite noa ki a te Pakeha, ki te whakakotahitia te ture mo raua i naianei, ka pa he mate nui ki te iwi Maori. Ina hoki kaore ano te Maori i roa rawa e whiwhi ana i nga kura, kaore ano ia i penei me te Pakeha te roa e tereinatia ana, kua nuku atu nei i te rau nga whakatupuranga e akonga ana ki nga matauranga. Ki te titiro koutou ki te ahua o te Maori i naianei, a ka titiro hoki ki tona ahua i te wa i rokohanga ai ia e te Pakeha ki tenei Motu, ka kite koutou ka nui ano te tere o te mau haere o nga matauranga Pakeha i te Maori, i te mea hoki kaore ano i tino nuku atu i te whitu tekau tau te Maori e ako ana. Tena ia na tirohia to te Maori ahua i te tau 1840, i te wa i hainatia ai te Tiriti-ki-Waitangi. I taua wa e noho ana te Maori i runga i tona ake mana, i ona ake tikanga me ona ake ture. Ki ta te Maori titiro i taua wa he manene he manuhiri te Pakeha e haere mai ana ki a ia, a atawhaitia ana manaakitia ana e ia. No tenei tau, 1903, ka kite etahi o tatou kua mau i nga Maori nga tikanga Pakeha. Me patai au ki te mema mo Pei o Pereti, tena e hia nga rau tau e akona ana ou tupuna, tuku iho, tuku iho, i taea ai tou matauranga e noho mai na koe? Ki te whakakotahitia te ture mo te Pakeha raua ko te Maori i naianei ka mate ko te Maori. Ko te hiahia e tumanakohia nei, kia tino tutuki te Maori ki nga matauranga Pakeha, engari kei te takoto mai ona wa e pera ai. Tena pea kei o tatou ra kei nga whakatupuranga ranei i muri i a tatou e kitea ai taua ahua kei muri atu ranei, he ahakoa me ahu pera tonu ta tatou haere, me te hapai ake i te Maori kia piki tonu, na wai a kua eke ia ki te taha o te Pakeha tu ai, kua rite tahi te whiwhi i nga matauranga Pakeha. Waihoki me ata whakatakoto e tatou nga huarahi me nga kaupapa e tutuki ai taua haere. Tena ia na, tahuri ki te Maori me ona whenua. Me whakarere nga tikanga tawhito a te Maori, engari me ata haere, kaua e whakarerea ohoreretia, kei pa he mate. Ko ta te Maori noho i tona whenua kaore i penei me ta te Pakeha, he wehewehe nga piihi. He mea ata whakaako te Pakeha e ona ture kia pera, tena ko te Maori he noho-a-hapu tana i ona whenua, pera me ta te mema honore mo Pei o Pereti i korero ake nei, kaore i wehewehea te whenua ki ia tangata. He taonga nui te whenua no te Maori i nga ra o mua, notemea koi ra anake tona oranga e puta ai he kai mana, na reira ka puritia e te iwi i runga i tona kaha, i tona toa, i tona mana. Ka rahi te iwi ka rahi hoki tona mana me tona kaha ki te pupuri i tona whenua, ki te awhina i ona tangata. Na rokohanga rawa ake te Maori e te Pakeha e noho-a-hapu ana e noho-a-iwi ana i runga i ona whenua, notemea kaore kau he tikanga ke atu e mau ai tana pupuri i ona whenua. Akuanei no te tuunga o te Kawanatanga tahuri ana te Pakeha ki te hanga ture, a hoatu ana ko a ratou nei ture hei whakahaere i nga whenua e puritia ra e nga Maori i raro i o ratou tikanga Maori o namata. I pehea te tukunga iho? Nui whakaharahara te mate i pa ki nga Maori. E kore ano hoki e kore te pera, i te mea kaore te Maori i whai taima ki te hopu i nga tikanga me nga ture Pakeha. He mea atete haere te Maori, kaore i mohio ia ki nga tikanga hou, i rite ia ki tetahi tamaiti nohinohi kua ngaro ki ro ngahere. Mai ano i taua wa tae mai ki naianei kaore ano i tino tika ta tatou mahi ki te Maori; kaore ano tatou i whakamatau ki te arataki i te Maori ki runga ki nga huarahi e matatau ai ia ki nga tikanga hou e hoatu ana e tatou. Na, no te tahuritanga o matou, o tenei Kawanatanga, ki te hanga ture e rite ana mo te Maori hei ako hei arataki i te Maori, kua amuamu etahi o koutou kua ki, kei te hanga e matou he ture ke mo te page 93Maori he ture ke mo te Pakeha. Kei te tuwhera nga huarahi e taea ai e nga mema honore te whakakotahi o nga iwi e rua. Mehemea he pono ta ratou korero tenei ano nga mea e taea e ratou te mahi hei painga mo te Maori e rite tahi ai to raua tu ko te Pakeha. He aha ratou te whakaae ai kia eke nga Maori ki runga ki nga pooti rouru o te koroni, kaua e rereke he tikanga pooti mo te Maori; whakaaetia kia kore atu nga mema Maori, engari me tuku nga Maori kia pooti mo nga mema Pakeha. Tukuna te Maori kia uru ki nga mahi Kawanatanga o te koroni. Kaua e kaiponuhia aua mea e nga Pakeha, hei painga mo ratou anake. Ko nga turanga kai-whakawa kei te peratia, ko nga turanga ririki anake e hoatu ana mo nga Maori, Kei te apo te Pakeha mona te nuinga o nga painga ko nga toenga ma te Maori: I nga ra o mua i te taenga tuatahi mai o te Pakeha ki enei Motu, rokohanga mai e ia he iwi atawhai te Maori he karanga tangata. Ka haere te tira Pakeha, ahakoa he tokomaha, he tangata kotahi ranei, ka tae ki nga kainga Maori ka whangaia. Kaore he kaanga hangi a te Maori, kaore he moatanga o ana kai i kore te karangatia te manuhiri te manene ranei kia haere atu ki te kai mana. Tena, i naianei, ka haere te Maori ki nga taone Pakeha kaore ia e karangatia ana ki te kai. Tahuri ke ana nga Pakeha e mea nei me wehe atu te Maori i te Pakeha. Koia enei etahi o nga mate me nga he e tika ana hei whawha atu ma nga Pakeha aroha ka whakatika kia pai. He pehea ia nei te ahua o Niu Paremata, Taranaki, i naianei? Ma te mema honore mo Taranaki e whakatika mai aku korero. Ka tae nga Maori e haere aua ki raro ki reira kaore e tukuna atu ki nga hotera.

He Mema Honore. —A na te aha nga Maori e noho nei i roto i nga hotera o Poneke?

Te Honore Timi Kara, (the Hon. Mr. Carroll). —Mehemea i te whakarongo nga taringa o te mema honore kua rongo ia mo Niu Paremata ke taku korero. He tino he te mahi a taua taone. Na te Maoritanga o era e tono moenga ra mo ratou i kore ai e hoatu. Tena, ko wai te mea kua tau te he ki a ia? Ko wai te mea i korero ake nei me ture ke mo te Pakeha me ture ke mo te Maori?

He Mema Honore. —He aha i kore ai e hamenetia e nga Pirihimana?

Te Honore Timi Kara (the Hon. Mr. Carroll). —I hamenetia ano etahi o nga rangatira o aua hotera, engari kaore i mutu i tera taua mahi a ratou. I korero ake ai au i tenei kia mohio ai aku hoa Pakeha ki nga he me nga mate o te iwi Maori hei whakaora ma ratou. E hara te Maori i te tangata amuamu, whakatangitangi ranei ki ona mate. Ko nga whakahe a te mema honore mo Nepia mo te Pire nei, he whakahe noa iho nana, e hara i te mea ata whiriwhiri nana. Kei te tautoko katoa nga rangatira i au ki te peehi i te kai waipiro a te Maori. Me whakamutu te hari o taua mea ki roto ki nga kainga Maori. Me ako nga Maori kia mohio ki o ratou mate. Ki te mohio te Maori ki aua mate ona e kore e roa kua puta te ora mona i runga i nga Ture Kaunihera Marae kua paahitia nei mo tona iwi. I au i tu ake nei i te tuatahi ki te korero mo te Pire nei i wareware ahau ki te whakawhetai atu ki nga mema o te Komiti mo nga Mea Maori mo te pai me te ngawari o ta ratou whiriwhiri i nga tikanga o roto i te Pire nei. Ko a ratou menemana i whawhao ai ki roto ki te Pire ka nui te pai; a na era i tino pai ake ai te ahua o te Pire.

No te tukunga o te motini whakaaetia ana te Pire kia komititia. Ka mutu te komititanga paahitia ana tona panuitanga tuatoru.