Ka maha nga mema Pakeha ka korero ka tu atu ko—

Henare Kaihau (Mema mo nga Maori o te Tai Hauauru). —E te Pika, e whakamihi ana ahau ki nga mema honore o tenei Whare—ki nga mema hou, tae noa ki nga mema tawhito kua noho tahi nei matou i roto i tenei Whare i era atu tuunga Paremete,—mo to tatou huihuinga mai ano ki konei. Ki taku mahara e tino tika ana tatou kia whakamihi ki a tatou mo runga mo te Whaikorero a te Kawana, i te mea e whakaatu mai ana i te neke haere o te ora me te pai o te tupu haere o te koroni. E ki atu ana ahau, e te Pika, mo te taha ki ahau ake, kei te kite marama ahau i te tika o tera korero, nui atu te kaha o te tupu haere o te koroni, he hira noa iho page 21nga huarahi pai e puta haere ana tatou i tena ra i tena ra, a kei te neke haere te pai me te ora haere o te noho o nga iwi e rua, Pakeha, Maori; i roto i to tatou koroni. Tetahi tohu tino pai ki taku titiro ko te nui haere rawa o te noho o te tangata ki runga ki nga whenua mahi ai, puta noa i nga wahi katoa o te koroni; notemea ki taku mahara ka nui haere te nohonoho o te tangata ki runga ki nga whenua ka nui haere tahi ano hoki te ora o te koroni. Ka nui ano te tupu haere o nga mahi kura ako tamariki puta noa i te koroni, me era atu mahi hira noa iho kaore nei e taea te korero i te maha rawa. E tino mohio ana ahau na te tika o te whakahaere a tenei Kawanatanga i puta ai enei painga nunui ki tenei koroni; na runga na to ratou kaha ki te rapu i te ora mo te koroni i roto i nga tau e noho ana ahau hei mema mo tenei Whare. Me whakamoemiti tatou, e te Pika, ki tenei Kawanatanga mo te kaha me te pai o ta ratou whakahaere i puta ai enei painga maha e tau nei ki runga ki nga iwi katoa e noho nei i roto i tenei koroni. Mo te taha ki te wahi o te Whai-korero a te Kawana e ki nei ka tata ia te haere atu i nga motu o Niu Tireni; E penei ana taku, ka tae ki te wa e haere atu ai to tatou Kawana i konei, ka haere atu ia i runga i te aroha o nga tangata o enei motu; nui atu te whakapai a nga iwi katoa o tenei koroni mo te pai ona me tana whakahaere i a tatou i roto i nga tau e noho ana ia i waenganui i a tatou, a he aroha anake te mea ka toko ake i roto i te ngakau ina haere atu ia i a tatou. Mo te taha ki nga iwi Maori, e te Pika, e ki atu ana ahau, ina haere atu te Kawana ka mau tonu i te iwi Maori te aroha ki a ia, hui atu ano hoki ki tenei Kawanatanga e tu nei, mo te hira o nga mahi tohu me nga painga kua homai nei ki runga ki a ratou. Ki taku titiro e tika ana tatou kia koa mo tenei kupu a te Kawana i roto i tana Whai-korero, e ki nei, ahakoa ngaro atu ia ki Ingarangi e kore rawa a Niu Tireni e warewaretia i roto i ona mahara, engari ka whakapaua e ia tona kaha ki te awhina me te tautoko i nga mahi katoa e tupu haere ai e pumau ai te ora o tenei koroni. Mo te taha ki te whenua Rahui Kura i Porirua, i whai-kuputia nei i roto i te Whai-korero a te Kawana, me penei atu taku kupu, ki taku titiro e penei ana te takoto o taua take; ko taua whenua i mua he whenua Maori, a i tukuna e nga Maori no ratou taua whenua ki nga Mana Whakahaere o te Haahi i runga i tetahi tikanga motuhake—ara, hei whenua hei awhina i tetahi kura ako tamariki Maori, me tetahi Whare Karakia hei ako i nga tikanga o te Whakapono. E hara i te mea hoko, engari he mea ata tuku marire taua whenua hei awhina i te whakatutukitanga o tena tikanga kua kiia ake nei, a e haere nei, kaore ano i whakatutukitia tena whakaaro i tukuna ai taua whenua. Ko te aronga o nga ture e mana ana i te wa i tukuna ai, e ahua penei ana, e kore te whenua i tukuna peratia e ahei kia hokona a muri atu ki te kore e matua whakaae nga tangata nona te whenua kia hokona. Kaati, i te mea kaore ano i whakamanaia te kupu a nga Maori nana i tuku taua whenua, ki taku whakaaro kaore kau he mana o nga Kai-whakahaere o te Haahi i naianei ki te hoko atu ranei i taua whenua ki te whakapeau ke ranei i tona tikanga kia takoto ke atu i te huarahi i whakaarohia ai e nga tangata nana i hoatu taua whenua ki te Haahi. Kei te ki atu ahau kaore e tika kia waiho te whakatai a te Piriwi Kaunihera mo taua whenua hei whakaotinga rawatanga. Ki taku, me ata titiro iho ano ki te tiiti tuku o taua whenua ki nga Mana-whakahaere o te Haahi, me ata rapu, me ata uiui, ona tikanga katoa. Me taku ki ano kaore te Piriwi Kaunihera i tika ki te ki he mana to te Haahi ki te tuku i taua whenua, engari ki taku titiro me ata tahuri ki te whakatutuki i nga tikanga i tukuna ai taua whenua ki a ratou. Ko te aronga o te Karauna karaati e rite ana ki nga tikanga e kiia ana i roto i te tiiti. Kaati, i te mea e pena ana, heoi, e tino tika ana me mahara tenei Whare ki te paahi i tetahi ture e ahei ai kia whakatutukitia te tikanga o nga whakaaro i tukuna ai taua whenua ki te Haahi i te tuatahi. Engari e hara i te mea ko tera anake te whenua e takoto ana i roto i te raruraru penei te ahua; ko Hopuhopu Poraka tetahi, me te Poraka o Te Awamutu, kei te takiwa o Waikato, a tera atu ano hoki etahi atu poraka whenuakei etahi atu wahi, he pera ano nga mate. Mo te karangatanga a te page 22Kawanatanga i a Mahuta hei mema mo te Runanga Kaunihera me te Kaunihera Whiriwhiri, kaore ahau e kite ana i tetahi take tika e puta ai he kupu whakahe mo tera. He tangata mana nui a Mahuta puta noa i nga iwi Maori o Niu Tireni. E whakaaetia ana tona mana e te nuinga o nga iwi Maori, a he tino tangata tika ia hei noho i aua nohoanga. Ko te whakaaro a te Kawanatanga ki te karanga i a Mahuta ki tena tuunga te whakautu tata ki nga tangata e mea nei he raruraru kei te takoto i naianei i waenganui i nga iwi e rua. Kaati, i te mea kua whakaae a Mahuta ki taua karanga, kua kore rawa he take e awangawanga ai te ngakau i naianei, engari kua pumau rawa te aroha i waenganui o nga iwi e rua. Ko ahau e ki atu ana, ma tenei tikanga katahi ka hohoro nga whenua o te Rohe Potae me era atu wahi i roto i toku takiwa pootitanga te whakanohonoho ki te tangata. Kaati, e te Pika, mo te kupu a te mema honore mo Franklin, i te wa e korero ana ia i whakahe ia mo te panuitanga a te Kawanatanga i roto i te Kahiti i te whakatuunga o Mahuta ki aua tuunga i runga i te ingoa Kingi Maori.

Te Maahi. —Kaore ahau i pera.

Henare Kaihau. —E ki ana te mema honore kaore ia i pera, engari ki taku mohio i penei taua mema honore, e hara a Mahuta i te Kingi o nga Maori o Te Waipounamu, e hara ano hoki i te Kingi o nga iwi Maori o te ripa ki raro o tenei motu. Kaati, maku e whakamarama atu ki te mema honore me tenei Whare katoa te tuturutanga o tona ahua. Ki taku mohio tena pea etahi o nga mema honore e mea kaore he take e penei ai ahau, otira e hara i ahau tenei take i whakaara, na te mema Pakeha ke i whakaara, i mahara ahau me waiho ma nga mema Maori anake e korero tenei take, i te mea ko ratou, ko nga mema Maori nga mea e mohio ana ki tona tuturutanga. Kaati, he mea whakatu a Potatau hei Kingi mo nga Maori e nga iwi Maori katoa puta noa i Niu Tireni. Ko nga iwi Maori o te ripa ki raro o tenei motu e karangatia nei to ratou ingoa huihui ko Ngapuhi, a e tu nei to ratou mema i roto i tenei Whare, ko te mema honore o te Tai Tokerau, ko Hone Heke, i whakaae i roto i nga mangai o o ratou rangatira kia whakatuungia a Potatau hei Kingi mo nga Maori. Maku e whakahua atu nga ingoa o nga rangitira nunui whai mana o taua takiwa nana I hapai taua whakaaro, ara—ko Kerei Mangonui, ko Kawiti, me Te Tatana, nga mangai o nga wahanga nunui o nga iwi Maori o Ngapuhi. Te ingoa o te pou i whakaturia ai taua tikanga ko Paetai No reira ki taku whakaaro ka marama pea i naianei te mema honore; a ahakoa ki te whakahe nga uri e ora nei i naianei o aua tangata, ahakoa ki te ki ratou kaore i pera, engari ko ahau e ki ana i tino penei me taku e whakamarama atu nei. Me korero ahau i naianei mo nga iwi o Te Waipounamu: e tu nei to ratou mangai i roto i tenei Whare ko Tame Parata. Me matua whakamarama atu e au ki te Whare, ko te take o taua whakaaro whakatu Kingi i ara ai i te tuatahi he whakakotahi i nga iwi Maori kia kotahi, he peehi i te kino me te whawhai, he whakamutu i te heke o te toto puta noa i Niu Tireni. Nga rangatira o Te Waipounamu nana i hapai ko Tamaiharoa, me Taiaroa kaumatua, te matua o tenei Taiaroa e noho nei i te Runanga Kaunihera. Te ingoa o te kainga i whakaaetia ai e ratou taua tikanga ko Tapuaenuku, kei Te Waipounamu. Ki taku mohio kua tino marama i naianei te mema o Franklin he tino tika atu te karanga a te Kawanatanga i a Mahuta hei mema mo te Runanga Kaunihera i runga i tona ingoa Kingi Mahuta, notemea e tino tika ana tenei ingoa kia whakahuatia mona i runga i nga take kua oti nei e au te whakamarama ake. Kei te takiwa o Poneke ko Wi Tako, tetahi o nga rangatira nui o Te Atiawa, he mema no te Runanga Kaunihera, a he tangata tautoko hoki i te Kawanatanga hui atu ki etahi atu rangatira ano, i tautoko katoa ratou i tona wa i taua tikanga whakatu Kingi Maori. Etahi rangatira ano i uru ki te hapai i te Kingitanga ko Ngairo, ko Te Potangaroa, ko Tutepakihirangi, me Tamaihengia. Kei te takiwa ki Taranaki ko Wiremu Kingi, me Ngawakaurua, nga tino rangatira nana i hapai, apiti atu hoki ki a Te Whiti raua ko Tohukakahi. Kei te takiwa o Taupo, kei waenganui o te motu, ko Te Heuheu. Me nga rangatira nunui o te Tai Rawhiti, me Ngati-Porou, me Te Arawa, ara, a Te Amohau, a Te Ka-page 23niatakirau, me era atu, i poto katoa ia tangata o ratou ki te whakaae, ki te hapai, ki te tautoko i te Kingi Maori, me nga rangatira ano o Waikato me Ngati-Maniapoto. No reira ahau i ki ake ai kaore he painga o te whakahe me te tautohe i naianei, notomea ko tenei take e pa ana ki nga Maori anake. Kaore e ki ana i roto i te Kahiti whakaatu i te whakatuunga o Mahuta, e, kua whakaaetia ia he Kingi no nga iwi e rua i enei motu; engari, e te Pika, kua whakaaetia ia i runga i tona haringa mai ki konei he Kingi no nga iwi Maori o enei motu, a he mangai ia no ratou i roto i enei motu i raro i te mana o Kingi Eruera. Me tino marama nga mema honore o tenei Whare mo runga i tenei mahi a te Kawanatanga kua whakatu nei i a Mahuta ki tenei nohoanga teitei, he pai anake tona mutunga iho ki runga ki nga iwi e rua puta noa i te koroni. Me tohutohu atu e au, i nga tau kua hori ake nei, ina tahuritia kia hanga he ture hei whakaora i nga mate o nga iwi Maori me o ratou whenua, whakatoitoi ai nga Maori e hapai ana i taua whakaaro whakatu kingi ki te tahuri atu ki te tautoko i ana tikanga, a kaore e puta pai ana nga mahi i whakaarohia. Engari i naianei i te mea kua paahitia he ture e tenei Whare hei whakaoti i aua raruraru, ahakoa, ki taku nei whakaaro, kaore i tino rite nga hiahia o nga iwi e tu nei ahau hei mangai mo ratou. Ki taku mahara e tae ana pea ki te miriona nga eka whenua e toe ana ki nga Maori i roto i toku takiwa, ki te nuku atu ranei. Ko aua whenua e korero nei ahau kei roto i te takiwa e karangatia nei te ingoa ko te Rohe Potae, me Waikato, me era atu wahi o aua takiwa. Kaati, ko aua whenua nui whakaharahara kei te whakahaerea katoatia e matou i naianei i raro i taua ture i paahitia nei e tenei Whare mo runga mo aua whenua. Ki taku mohio e tika ana ahau kia ki atu ka hohoro aua whenua e korero nei ahau te whakatuwheratia hei whakanohonohoanga ki te tangata i runga i enei tikanga e mahia mai nei i naianei, a ka tino tau tena hei painga pumau ki runga ki nga iwi e rua, te iwi Pakeha, me te iwi Maori. Ko matou, e te Pika, e ki ana e tino tika ana matou kia rite tonu te whai mana ki o matou tuakana Pakeha ki te rapu tikanga e taea ai he ora mo matou. A ko ahau e mea ana ko tenei take e hara i te take hei tirohanga anaketanga ma nga tangata motuhake o tenei whenua, engari hei matakitakitanga mai ano ma nga iwi o waho atu o Niu Tireni. Kei te ki atu ahau ma tenei mahi ka titiro mai ai nga iwi o waho ka ki "kei te pai katoa te haere o nga mahi katoa i Niu Tireni;" no reira e tika aua kia mihi atu tatou ki te Pirimia nana i timata enei ture pai; a tenei hoki ahau ka whakamoemiti atu ki tenei Whare nana nei i paahi nga ture i whai huarahi ai matou ki te mahi i enei mea e mahi nei tatou. Kua puta nga korero me nga kupu whakahe a etahi mema o tenei Whare mo te Pirimia me tana Kawanatanga, ki taku titiro kaore tatou e tika ki te whakapuaki kupu whakahe mo te Pirimia; notemea, e patai atu ana ahau, mehemea kaore te Pirimia e tika ki te whakatu i nga tangata hei hoa Minita mona, i nga tangata hei pupuhi i ana pu, hei hapai hoki i ana patu, me pewhea koia e hinga ai i a ia ona hoa riri? Ki te kore e tukua kia whakatuungia hei Minita nga tangata e mohiotia aua o ratou whakaaro, me pehea e mohiotia ai ka puta he ora ki te koroni i aua tangata? E kore ahau e ki e kaha ana ahau ki te whakaaro i te ahuatanga o tenei take i runga i te tirohanga a nga mema Pakeha, engari e titiro atu ana ahau i runga i ta te Maori titiro. Kei te ki atu ahau ki nga mema honore, ahakoa ko wai te rangatira ope Maori e uru atu ana ki roto ki te whawhai, e kore rawa e tukua e ia tetahi wahi o tana ope ki raro ki te whakahau me te whakahaere a te tangata ke kaore nei ia e mohio ana. A kaati, i te mea e pena ana te ahua, ki taku mahara heoi te mea tika me waiho ma te Pirimia ano e whiriwhiri nga tangata hei noho i nga nohoanga Minita, notemea kua mohio ia ki a ratou, me a ratou whakaaro, me a ratou mahara, a ka taea e ia te ki ka tau te whakahaere a aua tangata hei painga mo te koroni katoa. Ka ki atu ano ahau me whakamoemiti me whakawhetai atu nga iwi Maori ki te Pirimia mo tana homaitanga i tenei mana ki a ratou i ahei ai ratou ki te tohutohu i nga whakahaere e hiahiatia ana e ratou mo o ratou whenua, me tana whakatakotoranga hoki i nga huarahi e taea ai te rahui tuturu i nga wahi e tika ana o nga whenua e toe ana ki nga iwi page 24Maori hei kainga hei oranga mo nga tangata Maori no ratou aua whenua. Me ki atu ano ahau ko nga mana katoa i whakawhiwhia ki a matou i runga i aua ture kei te whakahaerea paitia e matou i naianei. No reira ka ki ahau ki nga mema honore, kaua koutou e awangawanga mo enei whakahaere a te Kawanatanga, notemea e tino marama ana kei te tino pai atu te haere o ena tikanga katoa. A ki taku mohio mehemea ka ata whakaarohia e nga mema honore tenei take, tena ratou e whakaae mai ki taku, ara, me tahuri tatou ki te awhina i tenei Kawanatanga, i te mea ki taku nei titiro ko ratou e whakaputa nui ana i te ora o Niu Tireni i runga i nga tino huarahi tika katoa e taea ana te mahara. Tera tetahi kupu i roto i te Whaikorero a te Kawana e mea ana kia whakatikaia te ture Whakanohonoho Whenua. Ki taku mahara mehemea ka haria mai he Pire mo tena take, kaua nga whenua o nga Maori e uru ki raro ki te mana o taua ture. Maku e ata whakamarama te tikanga o tenei kupu aku. Ko nga whenua Maori katoa puta noa i te koroni kei te tukua katoatia i naianei kia nohoia e te tangata, no reira me pa anake nga tikanga o tena ture ki runga anake ki nga whenua Pakeha. Heoi nga wahi whenua e purutia ana e nga Maori i naianei ko nga wahi anake e rite ana hei mahinga hei kainga hei oranga mo ratou mo nga tangata nana aua whenua, koia ahau i ki ake ai me kape o matou whenua ki waho o te whakahaere o tena ture. Kaati, me whakapuaki kupu ahau i naianei ki nga mema o te takiwa o Akarana ake. E tono ana ahau me mohio mai ratou ki tenei, kei te taenga mai o Mahuta ki te Paremete, ka timata tonu i reira te ora haere o te takiwa o Akarana; ko te nuinga o nga painga e hua ake ana i runga i te whakatuwheratanga o nga whenua nui whakaharahara i te Rohe Potae, e neke atu ana i te whitu rau mano eka, ka riro katoa i te takiwa o Akarana te nuinga. Tera atu ano tetahi rua rau mano eka whenua ano kei te takiwa ki Kawhia, a tena ano pea tetahi rua rau mano ano kei te takiwa ki Waikato. Ko nga iwi o te takiwa ki Akarana nga mea e whiwhi tuatahi i nga painga tera e hua ake i runga i te whakatuwheratanga o aua whenua. Kaati, i te mea e mohio ana ahau ka pena te ahua, kaore rawa e taea e au te whakaatu o te nui o te miharo o taku ngakau mo te aronga o nga kupu i whakapuakina e te mema mo Franklin mo runga i tenei take; a e tino ki nui ana ahau ki nga mema honore o te takiwa o Akarana, ahakoa pewhea to ratou mahara mo tenei ahua, ka whakapaua e au toku kaha katoa ki te tautoko i tenei tikanga, notemea e tino mohio ana ahau ka tau tenei mea hei painga ki nga iwi o Akarana, otira e hara i te mea ki a ratou anake, engari ki te koroni nui katoa. Kei te mohio pea nga honore mema, e te Pika, ki te nui whakaharahara rawa o nga whenua kua whakahuahuatia ake nei e au, me te maha o nga taonga, kau, hoiho, hipi, aha atu, aha atu, e taea ana te whakatupu ki runga, me te nui o nga eka hei mahinga ki te kai, ki te oti, ki te witi, ki te aha, kaore e taea te tatau i te maha. E te Pika, ko te tumanako o toku ngakau e penei ana, kia kite tatou i nga iwi Maori o aua takiwa, hui atu hoki ki o ratou tuakana Pakeha, e whiwhi tahi ana e kai tahi ana i nga painga e taea ana, i runga i aua whenua, kia tae ai raua tokorua ki te tutukitanga o te ora. A, e te Pika, ki taku mohio tino tika atu ahau ki te whakaatu i toku mahara ki te Whare mo runga i tenei take, i roto i tenei tuunga atu o tatou ki te whakautuutu i te Whai-Korero a te Kawana. E tino hiahia ana ahau kia marama mai nga mema honore ki tenei, kaore rawa he take e awangawanga ai ratou mo runga mo te taenga mai o Mahuta ki konei, ka mahi anake ia i nga mahi e tika ana hei painga mo te koroni. Ka mana i a ia nga kupu katoa i whakaaetia e ia i te wa e korerorero ana raua ko te Pirimia mo runga mo tona whakatuunga kia noho i enei nohoanga. E kore rawa ia e wareware, me ahau ano e kore e wareware, ki nga mea kua whakaaetia e maua hei mahinga ma maua, me nga kupu tohutohu e tika ana kia whakarangona atu e maua. Ka mata tu tonu ahau ki te titiro, a ka whakapaua katoatia e au toku kaha ki te whakaoti i nga mea e mahara ana ahau tena e tau hei painga mo toku iwi me te koroni katoa. A ki taku titiro, e te Pika, koia tonu tenei te huarahi e taea ai nga tino painga mo tenei motu. Ki te kore, e te page 25Pika, e whakatutukitia tenei mea, ki te mau tonu tatou ki te tautohetohe ki te ngangare, ki te whakatenetene, mo tenei, mo tera, mo tetahi atu mea, e kore rawa e taea e tatou tetahi whakaotinga pai, tika. E te Pika, kua mutu rawa taku nei whakarongo ki nga kupu tohutohu a nga tangata tena e waiho hei arai mai i taku huarahi kia kaua a ahau e uru atu ki te awhina i tenei mahi. Kua kaumatua ahau, kua tangata, kua rite oku tau, a kua mohio ahau ki te huarahi tika moku, ki te mahi tika maku. Kaati, kei kataina mai ahau e nga mema honore e ka ki atu ahau rite tonu toku mohio ki to ratou. E hara i te mea ko tenei anake te whenua, engari tera atu ano etahi whenua mahamaha noa iho kei raro tahi me tenei i te mana o Kingi Eruera. Mo te aha koia ahau kia tu mai i rahaki, kia kaua e uru tahi atu ki te whakahaerenga o nga tikanga me nga mahi, kia whiwhi tahi ai ano hoki ahau i ona painga? No reira, e te Pika, e tono atu ana ahau ki nga mema honore, kia haere mai ki toku taha tu ai, awhinatia mai ahau, hapainga, tautokona, whakauria, enei tikanga, i runga i te mohiotanga kei konei te tino painga me te ora mo te koroni katoa.

Hikitia ana te korero.

No te koata-paahi i te tekau ma tahi o nga haora i te po ka hiki te Whare.