Te Honore Mira (the Hon. Mr. Mills, Minita mo nga Katimauta me nga Motu o Rarotonga). —Na tenei Minita i whakatakoto tenei Pire ki te aroaro o te Whare. Tona tikanga he hanga i tetahi ture hei hoatu Kawanatanga mo aua motu. He roa ia e whai-korero ana e whakamarama ana i te ahua o nga iwi o aua motu me te aronga o te Pire.

He maha nga mema Pakeha i whaikorero i muri i a ia, engari me titiro a ratou korero katoa i roto i nga pukapuka reo Pakeha o te Paremete.

Tokorua nga mema Maori i whai-korero mo tenei Pire, a ko tenei e whai ake nei te aronga o a raua kupu.

Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau). —E te Pika, ko ahau tetahi o nga mema kaore i watea ki te haere ki nga Motu o Rarotonga i te haerenga ki reira o te Minita mo nga Katimauta me etahi o nga mema honore o te Whare i te tau nei, otira ahakoa kaore au i tae ki reira, ka korero ahau i etahi kupu torutoru nei mo tenei Pire. Kei te whakapai au ki te aronga o te Pire nei. E mohio ana ahau, ahakoa kaore ano ahau i tae ki aua motu, he ahua tawhiti a Niue i Rarotonga, na reira ka whakapai au ki te Kooti (High Court) ka whakaturia nei e te Pire nei hei whakahaere whakawa mo Rarotonga me era aru o aua motu e tata nei ki a ia. Otira ko te tino take i tu ake ai au ki te korero, ko te kupu a te Raiti Honore te Pirimia i whakapuaki ai i era tau, ara, i te wa i honoa mai ai a Rarotonga me ona motu hei wahi mo te koroni o Niu Tireni. I taua wa i korero te Pirimia me whakatakoto e to konei Kawanatanga he tikanga e uru ai etahi o nga Maori me nga Pakeha o aua motu hei mema mo tenei Paremete, ara, i penei tana kupu kia kotahi te mema Maori o reira e uru ki te Whare nei, a kia kotahi te Pakeha o reira e uru ki te Runanga Kaunihera Ki taku he tikanga pai tera, ma tera hoki e mohiotia ai e rongona ai nga hiahia me nga whakaaru o aua motu, e marama ai tatou ki te hanga i etahi atu ture mo ratou. Ki toku nei whakaaro me tere tona te whiriwhiri a te Pirimia me ona hoa Minita i tenei aronga e korerotia nei e au, kia tere ai te uru mai he mema mo aua motu ki te Paremete nei, kia wawe ai tatou te mohio ki te ahua o nga ture hou hei hanga ma tatou mo aua whenua. He kupu tenei mo te Kooti (High Court) mo aua motu, kei te pai au ki nga tikanga kua hoatu ki roto ki te Pire nei hei whakahaere i taua Kooti. Ki taku titiro ka rite te Pire nei ki nga hiahia o nga iwi o aua motu apiti mai hoki ki nga iwi o Niu Tireni nei. Otira kia paahi te Pire nei hei ture, a kia whakahaerea ki aua motu, hei reira ra ano tino kitea ai ona wahi pai ona wahi ngehe, a hei reira ma tatou e whakatikatika nga he o roto. Kei te mohio tatou he pera tonu te ahua o nga ture hou katoa e paahitia ana e tatou; ma te whakahaere anake e kitea ai nga mate o roto, e taea ai te whakaora. Mo nga kura mo reira, ki taku, kaati tonu he ture mo aua mea ko nga ture mo nga kura o Niu Tireni e mana nei. Na, mo nga mahi hokohoko taonga, o konei ki reira me o reira ki konei, kaore e kore te tupu ake he painga mo aua motu mo tatou hoki i runga i aua mahi, ara, ki te pai te whakahaere. Hei kupu whakamutunga maku, ka tuaruatia ano e au taku tono, kia tere te uru mai ki tenei Paremete etahi mema mo aua motu hei mangai mo ratou ki konei, ma tera anake hoki e tino tika ai ta tatou whakahaere ture mo aua whenua.

Tame Parata (mema mo nga Maori e Te Waipounamu). —He kupu taku mo te Pire e takoto nei i te aroaro o re Whare. Ko nga Maori o nga motu e korerotia nei i roto i tenei Pire, he iwi i heke iho i nga tupuna o te iwi Maori e noho nei i Niu Tireni. Akuanei pea ka nga waka i u atu ai ratou ki aua motu ko nga waka o te iwi Maori i u mai ai ki Niu Tireni, inahoki rite tonu nga ingoa o o ratou waka i tae ai ratou ki aua motu ki o matou nei waka i tae mai ai te iwi Maori ki Niu Tireni nei. Ki nga korero mai a aua tangata ki au, i au e haereere ana i o ratou motu, he uri ratou no etahi o nga tupuna o te iwi Maori o Niu Tireni. Puta noa i nga motu e rua o Niu Tireni tenei e noho nei etahi Maori, tini noa atu, e mohiotia aua he uri tuturu no etahi o aua tupuna ano e ki nei nga Maori o aua motu i te moana nui a Kiwa page 77he tupuna no ratou. A ka nui hoki taku koa, e te Pika, mo te kawenga mai o aua motu ki raro i te maru o Niu Tireni, notemea hei painga tera mo ratou ki taku mohio iho. E kore ahau e korero i naianei he aha ranei nga painga e hua mai ki Niu Tireni, e whia ranei nga moni e puta mai ki tenei koroni i runga i te urunga mai o aua motu ki raro i a tatou, engari ki taku mohio me penei ake he kupu maku, mehemea ka tika ta tatou whakahaere i aua motu ka puta ano he painga ki a ratou ki a tatou hoki. Ko taku whakaaro tenei, e te Pika, ko nga kai katoa e taea ana te whakatupu i nga wahi mahana katoa o te ao ka taea te whakatupu ki aua motu, kua tohungia nei e nga mema kua mutu ake nei te korero. I roto i te wa e haereere ana matou i roto i aua motu he maha nga whakaaturanga mai ki a matou i nga ingoa o nga waka e kiia nei i u ai aua iwi ki aua motu, rite tonu nga ingoa ki nga ingoa o nga waka i whiti mai ai te iwi Maori ki Niu Tireni. A ko nga reo ano hoki tetahi; kei etahi o aua motu tata tonu nga reo te rite ki te reo o te iwi Maori o Niu Tireni. He wahi iti nei nga wahi i rereke, a no reira e tika ana kia kiia he Maori ratou, i te mea kua kitea he iwi kotahi ano ratou ko te iwi Maori a e korero ana i te reo kotahi, engari na te roa o ratou e wehe atu ana i nga iwi Maori o Niu Tireni, na reira uru ana etahi ahua kupu tangi ke ki roto ki o ratou reo, ahakoa he reo kotahi ano aua reo katoa i te tuatahi. Kia tuaruatia ake e au taku kupu tuatahi mo te taha ki etahi o nga tupuna i whakahuahuat a mai ki ahau i au e haereere ana i roto i aua motu, kite ana ahau he uri ano ahau e tu atu nei no etahi o aua tupuna, pera ano hoki etahi atu o nga Maori o Niu Tireni E pouri ana ahau mo te tuponotanga ko ahau anake te Maori i roto i to matou nei ropu i haere ki aua motu i taua wa, nui atu taku pai mehemea he Maori ano etahi o matou hei hoa haere moku a taua wa, notemea ki taku mohio tena ratou e whakapai e mihi ki o ratou whanaunga ina kitekite i a ratou i aua motu. He maha nga tau e hiahia ana ahau kia tae atu ahau ki aua motu, he mahara noku ki nga korero a oku kaumatua ki ahau i au e tamariki ana, mo te Motu o Hawaiki e korerotia ana e nga tupuna. E korero whakaako ana aua kaumatua oku i ahau mo runga i aua take, i whakahuahuatia mai ano e ratou ki ahau nga ingoa o etahi o aua motu. Ko Hawaiki-Nui, ko Hawaiki-Roa, ko Hawaiki - Pamamao, me Hawaiki Honongawairua. Na, i te mea e tino hiahia ana ahau kia taea he ora mo nga tangata Maori o aua motu no reira ka tumanako atu ahau, i te mea kua tangohia mai e Niu Tireni aua motu me nga iwi Maori e noho ana i runga ki raro i a ia tiaki ai, kia tahuri tika tenei Whare ki te tiaki i aua iwi, me te hanga ture e ora ai ratou. Me whakarite ano hoki e tatou he tikanga e whakaakona ai ratou ki nga matauranga kua whakawhiwhia nei ki nga iwi Maori o Niu Tireni. Taku tino hiahia me tahuri tenei Whare ki te whakarite tikanga e taea ai kia whakaturia tatatia etahi whare kura puta noa i aua motu. Nui atu te mihi o nga Maori o aua motu ki ahau i to ratou kitenga mai e mohio ana ahau ki nga reo e rua, te reo Maori me te reo Pakeha,— me to ratou koa hoki i to ratou kitenga e kaha ana ano ahau ki te korero atu ki a ratou i to ratou reo ake. Kotahi tetahi mea i tino kaha rawa atu taku mihi i roto i taua haere a matou, ara, ko te mahi nui rawa a nga mihinare i nga ra o mua ki te whakatu i nga Teihana Mihinare ki roto i aua motu, me te ako i nga tangata Maori ki nga tikanga o te whakapono. E pouri ana ahau ki te ki ake ki taku mohio kaha ke atu te whakapono o nga Maori o aua motu i to nga Maori o Niu Tireni. Pai ke noa atu o ratou whare karakia me a ratou kura, pai atu te tiaki i aua mea, a pai atu hoki ta ratou awhina i nga teihana mihinare o reira i nga mea pera o tenei motu. Ki taku mohio me whakawhetai rawa nga Maori o aua motu ki nga mihinare nana ratou i tika ai i whiwhi ai i nga ahuatanga me nga ora e noho mai nei ratou i roto i enei ra Ki taku mohio ano hoki he mea tika kia ata akona nga Maori o reira kia pai ai te whakahaere me te tiaki i o ratou marae me o ratou kainga. Ko nga iwi o Niue me Mangaia kaore e pai ana ma te Kawanatanga o Rarotonga ratou e whakahaere; me ata whakaoti pai tenei take kei ara he raruraru ; ki te whakakorea atu taua mate e mohio ana ahau ka ora aua iwi ka tupu. Ko te hiahia o aua page 78Maori me here rawa o ratou whenua, ko te riihi anake e whakaaetia. Heoi ano hoki to ratou oranga ko o ratou whenua, kaore he oranga ke atu. He maha nga patapatainga mai ki ahan a aua Maori i to matou haerenga ki ana motu, e pewhea ana re whakahaere a te Kawanalanga o Nin Tireni i nga whenua a nga Maori. A ko taku whakautu atu tenei. ko o matou whenua he mea here katoa. engari e tukua ana ano nga Maori kia riihi i etahi wahi o o ratou whenua; me taku tohutohu atu ano hoki he nui nga whenua kua hokona i nga ra o mua e te Maori ki te Pakeha ; me taku tohutohu atu ano me i kaua te noho tahi a te Maori raua ko te Pakeha e kore rawa te Maori e kite i enei matauranga me enei mohiotanga e whiwhi nei ratou i naianei. He maha noa atu aku kupu korero atu ki a ratou, a nei tetahi, heoi te iwi e manaaki tika ana e atawhai pai ana i nga iwi manauri ko te iwi Ingarihi anake. I korero whakatupato ano ahau ki a ratou kaua rawa ratou e tuku i a ratou kia riro ki raro i a Wiwi, i a Tiamana, i a Amerika ranei. I korero ano hoki ahau ki a ratou he maha oku tau e tu ana hei mema mo te Paremete o Niu Tireni, no reira e korero ana ahau i runga i toku kite ake i ahau i ki ra ko te iwi o Ingarangi te iwi e aroha pono ana ki nga iwi Maori I kaha ano taku tohutohu atu ki a ratou me kaua rawa te waipiro e tukua e ratou kia haria atu ki roto ki o ratou motu, a nui atu taku pai i te korerotanga mai a etahi o o ratou rangatira nunui kei te kaha rawa ratou ki te arai atu i te waipiro. E mohio ana ahau ki te tae he waipiro ki aua iwi kaore e kore te eke o te raruraru me te mate ki runga ki a ratou. Ki taku titiro ko te mahi tika ma tatou me ata whakahaere pai he tikanga e ora ai aua iwi, me te whakatu i nga tangata pono i nga tangata kaha, totika, i nga tangata whakaaro marama hei apiha whakahaere. Kei te mohio hoki tatou tera etahi tu ahua tangata kore rawa e totika kia whakaturia hei Tiati hei apiha whakahaere ranei, notemea kaore rawa - taea e ratou te kowhiriwhiri i waenganui i re ahua o tena tangara o tena tangata, a awhina ana ratou i tetahi hunga i roto i te whakawa patu ana i tetahi. Koia ahau i ki ake ai ki te whakaturia ano he tangata ki tena turanga a muri ake me tupato rawa tenei Whare ka whakatu anake i nga tangata totika i nga tangata whakahaere pono mo ena turanga—ara, hei nga tu tangata e taea ana te whakapono te whakahonore te whakanui e nga Maori. Na mo te taha ki te kupu i kiia nei ka tukua he mema mo aua Maori ki roto ki tenei Whare, me ki ake ahau, ki taku nei whakaaro kaore ano i tae noa ki te wa tika e pera ai ; otira tena ano pea e tae ki tona wa tika e tika ai kia peratia. Engari me matua ata whakahaere e tatou he tikanga e taea ai e aua iwi Maori te mohio te aronga o to ratou ahua e noho nei, kia tau tika ai ratou kia whai mangai ai ki konei. E hara i te mea e korero ana ahau mo te taha anake ki nga iwi Maori, engari mo te taha ano hoki ki nga iwi Pakeha o aua motu. Ko te mahi tino tika mo naianei ki taku whakaaro me tono atu i etahi o nga tino rangatira o aua iwi kia tae mai ki konei kia kite ai ratou i te ahua o nga whakahaerenga o nga tikanga me nga take i tenei koroni me tenei Whare ano hoki. Ki taku nei, pai atu tena i te hanga ture mo aua iwi. Otira e mohio ana hoki ahau e hara i te mea ko tenei Pire anake te ture tena e paahitia mo aua motu, engari taka atu he tuunga ara ake he tuunga o te Paremete ka kawea mai he Pire whakatikatika i tenei take, pera ano me te ahuatanga e kitekite nei tatou i nga tau kua hori ake nei mo runga mo etahi take ke atu. Hei kupu whakamutunga maku me tohutohu atu ahau ki te Whare nei ka bangaia he ture mo aua iwi, ata whakaarohia mariretia to ratou ahua. kaua e hanga kia maro rawa kia pakeke rawa he tikanga i te tuatahi. Me ata haere pai ta tatou mahi ka ata ako haere ai i aua iwi kia whai matauranga ai. Ka tautoko ahau i te panuitanga tuarua o te Pire.

Ka mutu nga whai-korero a nga mema paahitia ana te panuitanga tuarua o te Pire.

Katahi ka whakahaerea ko tetahi atu Pire a oti noa tona panuitanga tuarua.

No te rua tekau ma whitu meneti te paahitanga o te tekau ma rua o nga haora i te po, ka hiki te Whare.