Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1902-1903

Turei, te 5 o Akuhata, 1902

Turei, te 5 o Akuhata, 1902.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Ka panuitia tuatahitia etahi Pire, no te mutunga o era katahi ka whakahaerea ko nga patai.

Ka roa e haere ana nga patai ka tae ki te patai a te mema Maori mo Te Waipounamu mo te—

Kareti Maori Mo Te Motu O Te Waipounamu.

Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu). —Ka patai ahau ki te Kawanatanga, Mehemea ka whakanohoia e ratou tetahi moni, kia ahua rahi ano ki runga ki te supplementary estimates hei awhina i te hanganga o tetahi Kareti ki runga ki te whenua e turia nei i naianei e te Kura Maori i Waikouaiti, Karitane, hei tautoko i taua kura a hei Kareti ako i nga tamariki tane Maori, hawhe-kaihe hoki, o te iwi o Ngaitahu me era atu iwi Maori o Te Waipounamu me Rakiura, ki nga matauranga nunui, me te wehe atu i tetahi wahi whenua Karauna hei rahui tuturu awhina i taua Kareti? Ka nui te kaha o nga hiahia o nga tangata o taua takiwa kia hanga tetahi tikanga penei me taku e kerero ake nei Kua takoto hoki te kupu ki nga Maori i te wa i hokona ai e te Kawanatanga tetahi poraka whenua i te tau 1853, penei na, ka whakaarahia he kura, me tetahi hohipera mo ratou, engari e haere nei kaore ano tetahi o aua kupu i whakamanaia, koia page 33ahau i tono atu ai ki te Kananatanga kia ata whakaarohia tenei take.

Te Mira (Mr. Mills, mo te Minita mo nga Kura). —E ai ki te whakaatu mai a te Tari ki ahau, e penei ana, ki ta ratou titiro kaore he take e hanga ai he tikanga motuhake i ko atu o nga tikanga e takoto nei, hei akoakoranga i nga tamariki Maori, hawhe-kaihe, o Te Waipounamu me Rakiura ki nga matauranga nunui. Kua Pakehatia nei hoki ratou ki te tikanga i naianei, ara, te nuinga o ratou, ki te paahi ratou i te tuawha o ngaStandard, i nga mea ranei o runga atu, e ahei ana ratou ki te haere, hei tamariki kura ma te Kawanatanga, ki tetahi o nga kura nohoanga tuarua i Heretaunga, a e ahei ana kia uru ratou ki roto ki nga kura o runga ake i roto i o ratou takiwa i runga i nga tikanga motuhake kua oti nei te whakatakoto. Tera ano hoki etahischolarships e rua tahi kei tetahi kei etahi ranei o nga Kareti Nunui e tukuna ana i ia rua tau ki nga tamariki Maori i tino puta rawa te matauranga. Ki taku mohio me tahuri tatou i ia tau i ia tau ki te whakawhanui haere i nga huarahi e whiwhi ai nga tamariki Maori ki nga aronga matauranga whai-tikanga e tau ana e ahei ana hei whakarewa ake i te Iwi Maori ki runga ake i tona ahua e noho nei, kaore nei ano i tutuki ki te mutunga mai o te matauranga. Me tahuri ki te ako ki nga mahi ringaringa, ki nga mahi ngaki whenua, whakatupu hua rakau, me era atu ahua, a mehemea kaore e taea era tu mea te ako tahi me nga matauranga e akona ana ki nga kura o runga ake, kaati, me kimi he huarahi e taea ai. Ka nui taku pai kia korerorero tahi maua ko te mema honore kia kitea mehemea kua tae ranei nga Maori o Te Waipounamu ki nga ahua maramatanga e whiwhi painga ai ratou e ka akona ratou ki nga mahi ngaki whenua e tetahi o nga a pi ha o te Tari Mahi Paamu, e tetahi atu apiha ranei i ata whakaturia mo tena mahi.

Penihana Kaumatua.

Te Meretiti (Mr. Meredith, mema mo Ashley). —I runga i te ripoata-a-tau a te Tari Penihana Kaumatua, kitea ana 12,776 te tokomaha o nga kaumatua whai penihana, a 1,055 o era no te iwi Maori. E kiia ana e wha tekau mano te nui o te iwi Maori, kite ana ahau e tae ana ki te 2½ tangata i roto i te rau tangata e whiwhi ana i te Penihana Kaumatua i roto i taua wha tekau mano, tena ko nga kaumatua whiwhi penihana o te iwi Pakeha e tae anake ana ki te 14/71/6 tangata i roto o ia rau tangata puta noa i nga mano katoa o te iwi Pakeha. I nga tau kua pahemo ake nei he iwi maia te iwi Maori ki te oioi i a ratou, engari no te paahitanga o te Ture Penihana Kaumatua kua whakawhirinaki atu ki reira. Kua rongo ahau e kiia ana ka nui te kaha o etahi tangata ki te whaka-kiikii haere i nga Maori kia tonoa he penihana ma ratou, me te tohutohu hoki i nga huarahi e taea ai, me te tono hoki kia utua ratou e nga Maori mo ta ratou mahi tohutohu. No reira ahau i koa ai i taku kitenga kei te hanga e te Kawanatanga he rarangi whakatikatika i te Ture, hei whakawhanui i nga mana whiriwhiri o nga Kai-whakawa.

Timi Kara (Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori). —E tika ana i te timatanga o te whakahaerenga o taua Ture i tahuri etahi tangata ki te whakakiikii haere i nga Maori me te tohutohu i nga huarahi e whiwhi ai ratou i te penihana, me te tono ano hoki kia utua ratou mo ta ratou mahi tohutohu. Engari no te mohiotanga o te Kawanatanga whakaputaina ana he panui, a kua mutu i naianei taua ahua. Ka nui te pouri o te ngakau i te kitenga iho e tae ana ki te 2½ nga Maori i roto i ia rau tangata e tango ana i nga penihana kaumatua. Engari e hara tenei i te wa tika hei kimihanga i te take o tenei ahua. E mohio ana ahau ko nga Kai-whakawa takiwa, me era atu apiha e tukuna ana ma ratou e uiui nga tono penihana, kei te tika ta ratou whiriwhiri i runga i te ngakau tupato, a kia ata marama ra ano katahi ka whakawhiwhia nga Maori ki te penihana kaumatua.

Te Meretiti (Mr. Meredith). — Kaati, ka patai ahau he aha te take i nuku ke ake ai te maha o nga Maori i nga Pakeha whai penihana kaumatua, i te mea he nui ke atu nga whenua o aua Maori i o nga Pakeha.

Timi Kara (Mr. Carroll). —E hara i te mea he hunga whai whenua nga Maori katoa. E pouri ana ahau i au e korero atu nei he maha nga tangata Maori kaore rawa nei he whenua, a e page 34tika ana era kia whakaarohia e te Kawanatanga.

Te Pereiha (Mr. A. L. D Fraser, mema mo Nepia). —He maha nga mano Maori i murua o ratou whenua mo to ratou urunga ki te whawhai i Waikato. A no te apohanga a te Kawanatanga i muri nei, i te tau 1894, ki a ia anake te mana hoko i nga whenua Maori katahi ka tino nuku rawa atu te maha o nga Maori whenua kore.

Te Ranga (Mr. Lang, mema mo Waikato). —Ko te take i penei rawa ai te maha o nga Maori tango penihana kaumatua na te Kawanatanga i hoko i o ratou whenua katoa, a noho mate ana ratou. Tetahi take nui kei toku takiwa pootitanga e takoto ana he takitahi rawa no nga Kooti hei whakawa i nga tono whakahou penihana kaumatua. Te Kooti mo tetahi wahi nui o te Rohepotae kei Whaingaroa ke noa atu, a ko nga kaumatua koroheke rawa kuia rawa kaore e kaha ki te haere i te tawhiti, a ko nga mea ahua kahakaha ake, ara, nga mea e kaha ana ano ki te kimi oranga mo ratou e tae ana, a whakahoutia ana ko nga penihana o era.

Nga Kooti Whenua Maori.

No te taenga o te mahi a te Komiti ki nga moni e whakaritea ana hei utu mo nga Tiati o te Kooti Whenua Maori, ka tu ko—

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser, mema mo Nepia). —Ki toku whakaaro he mahi nui rawa, tino whai tikanga rawa, nga mahi a nga Tiati o te Kooti Whenua Maori. Me whakatu e te Kawanatanga ko nga tino tangata mohio ki nga ture Pakeha me nga ture me nga tikanga Maori, a ko etahi o nga Tiati e tu nei kaore i te rite ki te ahua e korerotia ake nei e au. Na reira, ka patai au mehemea tera ranei e whakarahia ake e te Minita mo nga Mea Maori nga moni utu-a-tau mo nga Tiati kia whiwhi ai te iwi i nga tino tangata hei Tiati mo te Kooti Whenua Maori.

Timi Kara (Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori). —Kaore.

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser). —Kaati, ki te pena koe, e tika ana kia whakamutua to tuunga hei Minita mo nga Mea Maori, ara, ki te waiho tonu e koe kia penei tonu te ahua o te Kooti me tona ahua e mau nei. Ina hoki, tekau ma wha rawa nga marama e whakawa ana tetahi o nga Tiati i tetahi keehi, a te mutunga iho e rua tekau tae atu ki te toru tekau nga tono piira mo taua keehi kotahi kua tae ki te Tari o te Kooti Whenua Maori; a ahakoa tenei ahua kua ki mai te Minita e kore e whakaturia e ia he Tiati hou hei whakakapi i te tuunga o te Tiati i korerotia ake nei e au.

Timi Kara (Mr. Carroll). —I penei ke te tikanga o taku kupu, ara, kaore e whakarahia ake e au nga moni ma nga Tiati e tu nei.

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser). —Ko taku e tono nei, kia whakaturia ko nga tino tangata mohio anake hei Tiati mo te Kooti, a kia whiwhi ai i nga tangata pera te ahua me whakarahi ake nga moni-a-tau ma aua tangata ina whakaturia. Ko nga keehi e hoatu ana kia mahia e nga Tiati o te Kooti Whenua Maori he taumaha ake i nga keehi e hoatu ana kia whakawakia e nga Tiati o te Hupirimi Kooti. Ina hoki, ko etahi whenua e hoatu ana ma nga Tiati o te Kooti Whenua Maori e mahi e nuku atu ana i te koata miriona pauna moni te wariu o te poraka kotahi. He mohio etahi o nga Tiati tawhito, engari kua whakamutu ratou i ta ratou mahi, a kua whakaturia e te Kawanatanga ko nga karaka o nga tari hei Tiati, a kaore rawa nei e tika aua tu tangata hei kai-whakawa. Ko taku e tohe nei me tino whiriwhiri te Kawanatanga i tenei take, a me whakakore atu etahi o nga Tiati e tu nei ka whakakapi atu i o ratou tuunga ki etahi tangata tino tika tino matau, a me te hoatu ano i te moni tika hei utu i a ratou.

Henare Kaihau (mema mo nga Maori o te Tai Hauauru). —Ki taku nei me whakakore rawa atu tenei mea te Kooti Whenua Maori, he aha te pai kia rua nga Tari, te tari Kooti Whenua, me te Tari Kaunihera Whenua, hei ngongo i nga toto o te iwi Maori He nui whakaharahara nga moni kua pau i nga whakahaerenga o aua Kooti me te whakatuunga hoki i nga Roiara Komihana hei uiui ano i etahi whakataunga a aua Kooti. Taku e tino whakahe rawa atu ana mo runga mo aua Roiara Komihana ko te whakatuunga hei mema mo aua Komihama ko nga mema o page 35te Komiti mo nga Mea Maori o tenei Whare, ara, ko etahi o nga tangata nana nei i uiui aua take e tukuna nei ki nga Roiara Komihama kia whakawakia. Kaore kau rawa atu he painga e waihotia ai te Kooti Whenua kia tu ana mehemea e whakaturia ana he tikanga hou hei riiwhi. Engari hohoro tonu te whiriwhiri ko te whea o aua tikanga e rua e waihotia kia tu ana. Ko te mea tika kia tere tonu te whakawa me te whakatautau haere i nga taitara o nga whenua Maori, a tena e kitea ki taku mohio, kaore rawa e neke ake i te rau eka whenua ma ia tangata kotahi puta noa i nga iwi Maori o te motu katoa. E kore rawa ahau e ngenge i nga wa katoa ki te rapu tikanga kia kore ai e taea te tango atu i a ratou nga eka whenua korekore e toe ana i naianei ki te iwi Maori, a ki te hoki mai ahau ki te Whare a te tau e haere mai nei—otira e tino mohio ana au ka hoki mai ano au—hei reira ka whakatakotoria e au tetahi Pire ki tenei Whare hei whakaatu i aku whakaaro me aku mahara e taea tikatia ai te ora mo te iwi Maori. Ko te Ture Kooti Whenua Maori me te Ture Whakahaere Whenua Maori, me era atu Ture e pa ana ki nga whenua Maori, me horoi rawa atu i roto i te Pukapuka o nga Ture o te koroni, a me waiho ko taua Pire aku e ki nei ahau taihoa ka kawea mai e au hei riwhi mo aua Ture. Katahi ano ka tupono kia penei rawa te pai o nga ahuatanga me nga maramatanga e taea ai te whakatkoto tikanga e hanga ai he ture tino tika e puta ai he ora pono ki nga iwi e rua o te motu.

Te Maka (Mr. Monk, mema mo Waitemata). —Kei te whakatika ahau ki ie kupu a te Minita, e ki nei ia e kore e whakarahia e ia nga utu-a-tau mo nga Tiati. E hara i te mea ma te utu nui ma te mohio ranei ki nga ture o te Ingarihi e whiwhi ai te Koroni i nga Tiati matau mo te Kooti Whenua Maori. Ko te tangata tika hei Tiati, ko nga tangata tion mohio ki nga tikanga Maori me ana ritenga mo ona whenua, me te matau ano ki nga wahi o nga Ture e pa ana ki nga whenua Maori. Ki taku, ko te mea tika, me whakakore etahi o nga Tiati, kia watea ai te huarahi mo nga mahi a te tikanga hou kua timataria nei e te Minita mo nga Mea Maori. Ki te riro ma nga Kaunihera Maori e whakatau nga taitara o nga whenua Maori, he pai me riro ma te Hupirimi Kooti e tino whakamana a ratou whakatau. Me whakakore atu te hawhe o nga Tiati o te Kooti Whenua Maori, a ko nga mea tino matau anake o ratou e waiho kia tu.

Timi Kara (Mr. Carroll). — Kua tatu oku whakaaro mo runga i tenei take e korerotia nei, ara, kaore e kore te whakahaerea e te Kawanatanga etahi tikanga hou mo nga Tiati. E tae ai nga whakahaere i raro i te Ture hou ki ona tutukitanga, ki ona otinga paitanga me whakatu ko nga tangata tino matau hei whakahaere. Kua tau tenei i te Kawanatanga.

Te Maka (Mr. Monk). —Me Maori me Pakeha ranei nga Tiati.

Timi Kara (Mr. Carroll). — Me Maori etahi me Pakeha etahi. Kaore aku kupu whakahe mo nga Tiati e tu nei, engari ki taku titiro kaore pea ratou e kaka ki te whakahaere i nga tikanga hou i raro i nga Ture hou nei. Kua tawhitotia aua tangata, e kore ratou e kamakama ki te whakahaere i nga tikanga o nga Ture hou kua paahitia nei mo nga whenua Maori.

Ture Kaunihera Whaka-Haere Whenua Maori.

No te taenga ki te moni £1,645, hei utu i nga Mahi Whakahaere i nga Whenua Maori, ka tu atu a—

Te Wirihi (Mr Willis, mema mo Wanganui) —Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mea Maori, kia whakaaturia mai e ia mehemea kei te pehea te ahua o nga whenua Maori o te takiwa ki Wanganui, he mea nona kia wawe te whakanohonohoia ki te tangata kia tere te hanga he rori ki reira hei whakatuwhera i aua whenua

Timi Kara (Mr. Carroll). —Te mahi tuatahi me whakawhiti e nga Maori nga whenua ki te Kaunihera, ara, me hoatu ma te Kaunihera e whakahaere. Ka rua rau e rima tekau mano nga eka whenua Maori o nga iwi o Wanganui kua whakawhitingia e nga Maori nona ki te Kaunihera. Kotahi te poraka kua tino oti, ara, ko Ohotu. Ko nga mahi rori ma tona hoa ma te Minita mo nga Whenua e whakahaere.

page 36

Henare Kaihau (mema mo nga Maori o te Tai Hauauru). — Kaore rawa atu he painga e puta ki te iwi Maori i raro i te Ture Whakahaere Whenua Maori, kore rawa atu—engar i ko tona tutukitanga ka mate rawa atu te iwi Maori. Me i whakarongo mai te Minita mo nga Mea Maori ki aku kupu tohutohu ki a ia i te tuatahi, kua oti katoa nga raruraru i nga tau e rua, e toru ranei; tena ko tenei ki te porangi nga tangata ki te tuku atu i o ratou whenua ki raro ki te whakahaere a enei Kaunihera pohehe e tu nei, tena e tae ki te rua tekau, ki te toru tekau ranei whakatupuranga tangata ka hoki mai ai ki a ratou o ratou whenua, ara, ki te hoki mai, akuanei pea oti tonu atu, e kore e hoki mai.

Nepia (Mr. Napier, mema mo te Taone o Akaraua). —Ka nui te awangawanga o nga tangata Pakeha o te I akiwa o Akarana mo nga whenua Maori e takoto kau nei i roto i te Rohepotae. Ka nui nga taitamariki e hiahia ana ki te haere ki runga ki aua whenua mahi paamu ai. Ko taku hiahia kia tere te whakahaere a te Kaunihera Maori i aua whenua, kia wawe te oti o nga ruri me te riihi ki te tangata.

Timi Kara (Mr. Carroll). —Kaore ano i tino maro te haere o nga mahi a te Kaunihera mo te Rohepotae. Engari ka akiakina e au kia tere te mahi.

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser, mema mo Nepia). —Ka whai kupu atu ahau ki te Minita mo nga Mea Maori, kia tino tupato tana whiriwhiri i nga mema mo nga Kaunihera, ahakoa Pakeha, ahakoa Maori. Ki te whiwhi ia i nga tangata matau ki taua mahi, katahi pea ka puta nga mahi i raro i te Ture Kaunihera Whakahaere Whenua Maori.

Henare Kaihau (mema mo nga Maori o te Tai Hauauru). —Me tahuri tenei Whare me te Kawanatanga ki te whakaaro i nga mate e pehi kino nei i te iwi Maori o Waikato i raro i tenei Ture Whakahaere Whenua Maori. E tino tika ana kia whakaarohia a ratou kupu inoi. Mo te aha koia i whakamanaia ai nga moni e noho nei i runga i tenei pooti kia utua ki nga tangata e tu ana i nga turanga e whakaingoatia ana i raro i taua Ture, i te mea, mai o to ratou whakatuunga, kaore nei ano ratou i mahi noa. Ko te Ture nei he ture he, kaore matou e pai ana ki taua ture, a kei te utua tenei moni i raro i taua Ture. He aha hoki ra te take i tonoa mai ai kia whakamanaia e tatou nga tu pooti penei te ahua?

Heoi no te whiunga o te patai ki te Whare. Paahitia ana taua moni £1,645.

Haere tonu nga mahi a te Whare, a no te rua tekau meneti te paahitanga i te toru karaka i te po ka hiki te Whare.