Te Auhana (Mr. Houston, mema mo Pei Whairangi). —Ka tu atu, ka hari atu i te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori, ko te aronga o te ripoata, kahore he kupu ma te Komiti mo taua pitihana, a tonoa ana e ia, Kia takoto ki runga ki te teepu.

I panuitia te ripoata e te Karaka.

Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau). —E hiahia ana ahau ki te kukume mad i nga mahara o te Kawanatanga ki runga ki tenei ripoata: Ko ona aronga enei: I whakatakotoria mai tetahi pitihana ki te aroaro o tenei Whare e tetahi whanau, ko Te Kuru te ingoa, ko te inoi o te pitihana, kia whakaarohia he ture, tetahi atu huarahi ranei, kia whakapuaretia ki a ratou kia taea ai he uiuinga ano mo runga i nga ahua katoa e taiawhio ana, e pa atu ana ki to hanganga o te wira i hanga e Rawinia Tukeke, wahine Maori o Porangahau, Haaki Pei. Ko taua wira i takoto ki te aroaro o te Kooti Whenua Maori i Taniwaka, ko Tiati Patara te Kai-wha-kawa, a i nohotahi ki a ia Te Tumuaki o te Kooti Whenua Maori, Tiati Rewi. Ka pau nga korero te korero, whakataua ana e taua Kooti te tika ki nga Maori i whakatete nei i to wira, a ko etahi o nga kupu o te whakatau i kii, i whakapono ia i mahia te Wira e te tupapaku i te wa kua kore rawa he kaha o te tinana e taea page 84ai te hanga e tana tupapaku te wira. Piiratia ana taua whakatau, a takoto ana ki te aroaro o te Kooti Piira Maori i tu ki Hehitingi, ko nga Tiati ko Tiati Make me Te Kanara Ka mutu nga korero, whakataua ana e taua Kooti, he wira tika te wira, ara taupokina ana te whakatau a te Kooti Whenua Maori; a i mua o te mutunga o taua keehi, ka inoia e te taha whakahe i te wira, kia tohungia he keehi e te Kooti Piira Maori ki te Hupirimi Kooti. Ko te keehi i tohungia, kia whakataua, ka taea ranei e te Maori te wira ana whenua i kiia nei e te Karauna karaati he whenua here. I takoto tenei peka o te keehi nei ki te aroaro o te Tumuaki o te Hupirimi Kooti, i whakatau nei ia, i muri o tana whakarongonga ki nga wananga, i kii, ko te ahua o nga tuku e mau i roto i tetahi o nga rarangi o te Karauna karaati mo tetahi o nga poraka mo Manawaangiangi—kei roto nei i te wira, i pa ki nga ahua tuku e toru: I kii, ko te tuku a-hoko e kore e puta—ko te tuku a-riihi mo nga tau nuku atu i te 21 nga tau e kore e puta—e kore ano hoki te mokete e puta—e puta ai tetahi o enei tuku, me matua riro mai te whakaaetanga o te Kawana i te tuatahi. Ko enei ahua tuku kahore i arai i te tuku a-wira, a whakataua ana e ia, ka kaha te tupapaku ki te Wira i aua whenua. Ka pau katoa nga huarahi o te ture i nga kai-tawari, ara te Kooti Whenua Maori me nga Kooti tiketike, ka whakatakotoria mai e ratou he pitihana ki te aroaro o te Whare i tera tau, notemea kua mutu te Paremete, no konei, no tenei tau rawa ka taea e Wi Pere te kokiri taua pitihana ki te Paremete. No tenei tau ka takoto mai taua pitihana ki te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori, i roto i taua Komiti ko te mema mo Nepia tetahi o nga mema, ka kii taua mema honore, e mohio ana ia ki nga ritenga katoa e pa atu ana ki taua take, koia hoki te kai-whakahaere o tetahi taha i te aroaro o te Kooti Piira Maori, a nana te kupu i ki, me ripoata penei te Komiti, i te mea kua mahia taua take e te Hupirimi Kooti, kahore he kupu ma te Komiti. Kahore nga kai-pitihana i te aroaro o te Komiti, kahore hoki nga kai-karo i reira. I runga i te whakamarama a Te Pereiha ka mahara a Wi Pere he tika pea. Pera ano etahi atu o nga mema o te Komiti, i te kuare ki nga ritenga me nga korero o taua take. A. tau ana te ripoata ma te Komiti, ko ta Te Pereiha i tohu ai. Ka rongo nga kaipitihana i muri iho, ka tae mai ki Poneke nei, ka hanga ano i tetahi atu pitihana, ka kiia e tenei o nga pitihana, i te wa i hanga ai te wira nei, kahore te tupapaku i te rite, ara tona tinana me tona matauranga, kahore i te rite, kahore i te kaha, e taea ai e ia te hanga taua wira, a i hanga taua wira i a ia kua he. Ka kokirihia tenei o nga pitihana ki te aroaro o te Whare, a no te Paraire ka taha nei ka takoto ki te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori. Karangatia ana tetahi o nga kai-pitihana ki te aroaro o te Komiti, panuitia ana te pitihana. Ka ki ake ahau, kei te mohio ahau, he kupu tino nui kei roto i te ringaringa o te kaipitihana, a ka tono ahau, kia whakarangona nga korero a te kai-pitihana. Whakaarahia ake ana e te mema mo Nepia tetahi take tauarai hei whakataunga ma te Tiamana o te Komiti, penei na, i te mea kua mahia ano e te Komiti tetahi pitihana e pa atu ana ki taua take, kaua he kupu ma te Komiti. Whakaaetia ana te take tauarai a Te Pereiha e te Tiamana. Ko te mema mo Nepia, i tu tinana ia ki roto ki te Kooti Piira Maori ki te mahi i tenei keehi mo te hunga e hapai ana i te wira. I te whiriwhiringa o te pitihana tuatahi a nga kaipitihana, kahore i whakaaheitia ratou kia whakatakoto mai i a ratou kupu whakamarama hei awhina i nga kupu o ta ratou pitihana. I te whakahaerenga o ta ratou pitihana tuarua kahore ano i hoatu he aheitanga ki a ratou ki te whai kupu mai ki te Komiti, a ki te homai i nga kupu tinana, whai tikanga e pa ana ki te take o te wira. Ko te wikinihi whai tikanga i korero ki te aroaro o te Kooti Piira Maori, a koia tonu i rokohanga ki reira i te wa i mahia ai te wira, ko te tane a te tupapaku, ko Wi Matua. Kua kii ia, i te wa i mahia ai te wira, kahore te tupapaku i te kaha, a kua kuare ke, kua he, a i kii ano ia, ko nga kupu katoa i tatakungia ki a Te Peneha, kaiwhakamaori, a i koretia atu nei e Te Peneha ki te roia nana nei i tuhi te Wira, nana ake aua korero (na Wi Matua), a ehara i te tupapaku. Kua tuhia taua korero, a he mea haina e Wi Matua ki te aroaro o tetahi Tei Pii, ko page 85Hori Hanita, te ingoa, me tetahi kaiwhakamaori, ko Te Pereki. Kahore i whakaaetia e te Komiti kia whakatakotoria taua pukapuka ki te aroaro o te Komiti, i te whiriwhiringa o te pitihana tuarua. Ki au i raro i enei ahuatanga katoa, he mea tino tika, kia whakaturia ano he uiui mo tenei take. Ko taku mahi he kii, he whakaatu mo runga i nga ritenga ture hei whakatutuki i nga inoi o nga pitihana e takoto mai ana ki te aroaro o nga Komiti o tenei Whare—mehemea e peneitia ana e tatou he tikanga mo aua pitihana, ara kahore e whakaaetia ana nga kai-pitihana kia tu ki te apiti korero hei whakamarama i nga take o te pitihana, penei me tenei kua tohungia nei e ahau—a mehemea ka whakaarahia he tauarai me te maha noa o nga korero e kiia nei he tautohe tika, otiia he tino he, hei arai—ka tino uaua rawa te whiwhi o nga take Maori ki nga whiriwhiringa tika, e rite ana mo a ratou take tika, ahakoa pehea te kaha o nga korero tinana e taea te tohu e nga Maori na ratou nga pitihana. Ko te korero kaha me te tohu kaha i roto i tenei keehi, ko te korero tuhituhi a Wi Matua i tuhia nei e ia ki te aroaro o tetahi Tei Pii, tangata tika, a koia nei te pukapuka kahore i whakaaetia kia takoto ki te aroaro o te Komiti mo nga mea Maori. He tikanga tino he nga mahi penei, a ka tono ia ki te Minita mo te Taha Maori, ahakoa kua kore e whakarangona nga kai-pitihana i runga i a ratou pitihana e rua e te Komiti mo nga Mea Maori, ko te tikanga me tu he uiui hei uiui katoa i nga ahuatanga e pa atu ana ki te hanganga o tenei wira. Kei nga kai-pitihana te pukapuka tuhituhi a Wi Matua, tetahi o nga tino wikinihi i roto i tenei keehi. Ma te ropu uiui e ata kimi mehemea he pono taua tuhituhi, he mea aki ranei ia i tuhi ai i taua pukapuka. Ko te tikanga me tango e te Kawanatanga tana mana, a me whakatutonue ia ko te Kai-whakawa Hara o te Takiwa, ko Mr. Turnbull, hei kaiuiui, a me haere ia ki Porangahan uiui ai, i te wa e mau tonu ana te ora te kaha o te tinana, a e marama ana te hinengaro o Wi Matua, kia taea e nga taha e rua, ara e nga roia o nga taha e rua te ata kimi te ahuatanga tika, pono.

Ka mutu a Hone Heke ka tu ake ko Te Pereiha ki te whakahe i ana korero, ka mntu tera ka tu ko Te Herihi ki te whakahe i te roa o te mahi a te Komiti mo nga Mea Maori, ara, i te waiho i nga Maori kia roa e whanga ana i a ratou pitihana kia mahia e te Komiti.

Timi Kara (Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori). —Mo te take kua whakaarahia ake nei e te mema Maori mo te Tai Tokerau mo tetahi pitihana e pa ana ki tetahi wira, kahore ana kupu. Mehemea kei te tika nga take e takina nei e te honore mema, kua maranga mai etahi take nunui kua puta ki te ao marama, a kei te hora aua take i tetahi maramatanga nui ki runga ki te whakatau a te Kooti mo runga i nga whenua me nga take ki nga whenua, a kua tika e hara te Komiti mo nga Mea Maori i te ropu tika hei uiui hei whakahaere i taua take. He take tena e motuhake ana ma nga Kooti o te ture o te koroni nei. Mehemea e hiahia ana te mema honore ki te turaki i tetahi wira, a kei a ia nei etahi korero e whakaatu ana, ko te tangata nana te wira, kua kore ke e mohio, a kua he ke i te wa i mahia ai te wira, ko te huarahi mana ko te whakatete i te wira i runga i aua huarahi, a heoi ano te ropu e taea ai tena te whakaokioki, ko te Hupirimi Kooti anake o te koroni nei. Mehemea i hiahia te honore mema ki te kukume atu i te mahara o te Kawanatanga ki runga ki nga taumata tirotiro nei, kia taea ai e te Kawanatanga te uiui ma roto i tetahi o ona apiha, mehemea he tika kei roto i te korero tuhituhi nei, maku e ki atu, ka meatia e te Kawanatanga i tona wa watea, notemea ka hohoro tonu te Kawanatanga ki te mahi i tetahi tikanga e taea ai te arai nga Maori kia kore e uru ki roto ki nga whawhai whakawa.

Wi Pere (mema mo nga Maori o te Tai Rawhiti). —Kaore ahau i mohio ka patua te pitihana e te Komiti mo nga Mea Maori. Ki taku mahara i taua wa e whakanukuhia ana te pitihana mo tera tuunga o te Paremete, a i kaha taku tohe kia peratia, kia taea ai te tino whiriwhiri nga take katoa kua takina nei i roto i te pitihana. I te whiriwhiringa tuatahi a te Komiti i te pitihana i tu ake te mema mo Nepia ki te whakamarama i ana take mo te pitihana, te mutunga iho whiua ana te pitihana ki waho o te Komiti. No muri iho, ka taka he wa, ka uru mai he pitihana tuarua mo taua take page 86ano, a i tae mai nga tangata ki te tautoko i te pitihana. Na reira ahau i tono ai ki te Tiamana o te Komiti kia nukuhia te pitihana mo tera tau. Ki toku whakaaro me tuku tenei pitihana kia whiriwhiria ano e te Komiti. Ahakoa, e ai ki te korero a te mema mo Nepia, kua whakataua tenei pitihana e te Hupirimi Kooti me to Kooti Piira Maori, he ahakoa, he pai rawa kia ata whiriwhiria ano te pitihana e te Whare nei, notemea pohehe ai ano nga whakatau a te Hupirimi Kooti i etahi taima, na reira he tika noa atu kia tukua ma te Komiti mo nga Mea Maori e whiriwhiri ano.

Heoi mutu ana nga korero mo te ripoata, waiho ana kia takoto i runga i te teepu o te Whare.

Haere tonu nga mahi a te Whare a ka tae ki te—

Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau). —E hiahia ana ahau ki te kukume mai i nga mahara o nga mema honore ki tetahi pekanga ano o te take nei, i waho atu i nga ritenga whakawhanui tiriti. Kua notinitia e ahau etahi rarangi hei apiti atu ki te Pire nei, hei whakarereke i te ropu whakatau utu mo nga whenua Maori e tangohia ana i raro i te Ture mo nga Mahi Nunui, a me waiho ko te ropu kimi whakatau i nga wariu o nga whenua o nga Pakeha e tangohia ana i raro i taua Ture, hei ropu kimi whakatau i nga wariu o nga whenua o nga Maori Ko taku whakahe ki te tikanga o naianei, a ki te ropu e whakatau nei i nga wariu o nga whenua o nga Maori—ara ki te Kooti Whenua Maori —te Tiati me te Ateha, kahore tetahi o enei tangata e mohio ana ki tera hanga ki te wariu whenua; na, ka tika ano te ropu kua meatia hei wariu i o nga Pakeha whenua, ara te Kai-whakawa Hara o te takiwa, mehemea te wariu o te whenua, kahore i nuku ake i te £250, me etahi Ateha tokorua, kotahi ma te tangata nona te whenua e whakata, kotahi ma te Tari o taua Ture e whakatu. Mo nga keehi, ko te wariu nei o nga whenua i nuku ake i te £250 i runga ake i te £1,000, ka noho he Tiati o te Hupirimi Kooti, me nga Ateha tokorua, kotahi ma te tangata nona te whenua e whakatu, kotahi ma te Tari o taua Ture e whakatu. Ka tika tenei ropu, notemea ka noho atu hei hoa mo te Kai-whakawa Hara, mo te Tiati ranei, he Ateha, ka tangohia mai i nga tangata mohio ki nga wariu Whenua. Kahore he mohiotanga o te Tiati o te Kooti Whenua Maori, o te Ateha hoki ki enei ngaki. Heoi ano te tangata mohio, ko te tangata auake a te Tari o taua Ture, a ka huri tonu tana whakatau wariu ki tetahi wariu iti, kia pai ai mo te Tari. Ko nga korero e korero ai nga Maori, kahore noaiho e whakarangona, i te kuare o te Tiati o te Kooti Whenua Maori me tana Ateha ki nga wariu whenua. A e rite ana kia tohungia e ahau i runga i nga tangohanga whenua Maori i raro i taua Ture, kua kore rawa he whakamaoritanga tika e mohiotia ai te mutunga mai o te kaha o tera kupu "mahi nunui." Me tohu e ahau ki te tangohanga o Okere i te takiwa o Rotorua, he mea tango i raro i te Ture nei, a kua riihitia kua hokona ranei ki tetahi Kamupene hei mahi raiti mo te taone o Rotorua. Na e hara i te mea te mate o nga Maori, ko te tangohanga o te whenua i te wahi o taua rere mo tetahi wariu kore tikanga noaiho, engari kua tau he mate ki runga ki nga Maori no ratou te whenua i te tangohanga mo tetahi utu iti rawa, ara tera e tangohia mo tetahi utu iti rawa, a kua hoatu taua wahi ki tetahi kamupene paraiweti, hei kaha mahinga hua ma taua kamupene. Ko tetahi tohu ko te tangohanga o tetahi wahi whenua kei Whakapara, e tata ana ki te teihana reriwe, i tangohia mo tetahi puumu rakau. Ko te hua nui o te tangohanga o tenei wahi e haere ke ana ki te kamupene i te mira, otira ko te utu i hoatu ki nga Maori no ratou, he tino iti rawa. Ka patua ko nga Maori i raro i tenei tikanga. hei huarahi e whiwhi nui a ai nga tangata noa iho, me nga kamupene. E rite ana ano pea kia kiia e tae mai ana ano he pai ki te iwi nui, he iti rawa ta taku mohio, engari ko nga Maori no ratou nga whenua e mate ke atu ana.

Ka mutu a Hone Heke ka riro ma etahi mema Pakeha te korero, ka mutu era ka tu ake ko—

Tame Parata (mema mo nga Maori o te Waipounamu). —He tu ake taku ki te tautoko i nga korero a te mema page 87Maori mo te Tai Tokerau i whakapuaki ai mo nga whenua Maori e tangohia ana i raro i te Ture mo nga Mahi Nunui. Ki taku whakaaro, ina tangohia nga whenua Maori i raro i tana Ture, he mea tika kia tika ano te kimi i nga wariu o aua whenua, pera ano me nga whenua Pakeha ina tangohia. Me rite tahi te tikanga mo nga whenua Maori me nga whenua Pakeha e whakatu nei i nga kaiwhakawa hei kimi i nga wariu o o ratou whenua. Me taki ake e au ko tetahi whenua Maori i Kaikoura i tangohia hei tuunga mo te Tari Poutapeta o reira. E rua tekau nga eka o taua whenua, a riro ana ma te taha kotahi anake e kimi tona wariu—ara, e te Tari mo nga Whenua. E tino mohio ana ahau mehemea i whakaaetia kia whai mana hoki nga Maori ki te whakatu i tetahi kai-whakawa mo te taha ki a ratou, hei hoa mo te tangata i whakaturia e nga Pakeha, kua nui ake te utu i hoatu ki nga Maori mo to ratou whenua i tangohia ra. Na reira ka tono ahau ki te Minita kia whakaurua he tekioua ki roto ki te Pire hei hoatu mana ki nga Maori mo aua tu mahi kia rite tahi ai ratou ki nga Pakeha. Ko te ture i naianei, waiho ai ma nga Tiati o te Kooti Whenua Maori e kimi e whakatau te wariu, engari ko te he kaore aua tangata e tino mohio ana ki te wariu o tenei hanga o te whenua. Kua tohutohu atu te mema mo te Tai Tokeran ki te Whare nei mo etahi whenua e tangohia ana i raro i taua Ture, a kaore rawa i tika te utu. Na kei te mohio hoki ahau ki etahi whenua i Otakou, i tangohia mo te reriwe me etahi atu mahi, a mehemea i uru he kai-whakawa mo te taha ki nga Maori kua nui ake te moni i utua ki nga Maori mo to ratou whenua i tangohia. Koia enei nga take i mea atu ai au ki te Whare nei kia tautoko i au ka tono atu nei ki te Minita kia whakaurua he tekiona hei whakatutuki i nga tikanga kua korerotia ake nei e au.

Ka mutu ta Tame Parata, ka riro ano ma nga mema Pakeha te korero a mutu noa.

Katahi ka tukuna te motini, a whakaaetia ana te panuitanga tnarua o te Pire.

Haere tonu nga mahi a te Whare, a no te rua tekau ma rima meneti te paahitanga o te rima karaka i te ata tu ka hiki te Whare.