Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1902-1903

Pire Pooti Mema

page 62

Pire Pooti Mema.

Ka whakahaerea etahi mahi me etahi patai maha noa atu, ka mutu era ka tae ki te Pire e man nei te ingoa i runga ake nei, ka maha nga mema Pakeha ka whai- korero ka tu atu ko—

Hone Heke (Mema mo nga Maori 0 te Tai Tokerau). —E te Pika, kahore ahau e mahara ana ki te whakaroa i te Whare. Mo te ritenga pooti tuarua e takoto nei i roto i te Pire nei, e whakaae ana ahau ki te whakahe a te mema honore mo Mataura, a me apiti atu e ahau ki ana whakahe, ko te nui o te moni e pau a te Koroni i te whakahaerenga i te pooti tuarua. Ko te tino take i tu ake ai ahau ki te korero, na nga korero a nga mema honore mo Pamutana Nota me Nepia. I runga i nga takinga kupu a te honore mema mo Pamutana Nota, i tika tana huarahi tirotiro, engari no te tuunga ake o te mema mo Nepia, ka korero mo te pooti mema Maori motuhake, ka whakaatu i ana take i kii ai ia kia whakakorea te pooti mema Maori motuhake, me tana kii, me huihui te pooti o te Maori me te Pakeha Ko nga kaupapa whiriwhiringa a te mema mo Nepia e tino he ana. E whakaae ana ahau ki te tohu tuarua a te mema mo Pamutana Nota, i kii nei, me hanga he rouru pooti mo nga pooti Maori. Kia hoki ake ahau ki te mema mo Nepia. Kua pai ia ki te whakaatu ki te Whare, ko nga mema Maori e riro tonu ana i nga taha kaha i roto i te Whare nei, i runga i nga take katoa e takoto mai ana ki te aroaro o te Whare, a mehemea aua take he take na te Kawanatanga. Kahore ahau e marama ana ki tenei kupu a te honore mema. notemea mehemea tenei tetahi mema o roto i te Whare nei e tika ana kia whai kuputia, ara kia tapaea atu he aronga rereke mona, ko te mema o Nepia taua tangata, mo runga i nga take e whakatakotoria mai ana ki te aroaro o te Paremete. Ko taku mahi he kite, ka mohio te honore mema he maha nga mema kei te awhina i nga pootitanga take a te Kawanatanga, a mehemea e whakahe ana ia ki taua take a te Kawanatanga, katahi ano ia ka maia ki te pooti ki te taha apitihana atu ki te Kawanatanga. He taonga ngawari noaiho, engari he huarahi kino, a e taea ana kia korerotia kinotia, penei me ana whakamatauranga i roto i tana korero, kia tapaea mai ki nga mema Maori te kii, ara, heoi ano i awhina ai nga mema Maori i te Kawanatanga, he awhina hoko tikanga kia homai ki a ratou e te Kawanatanga. Maku e kii ake, ko te mahi me te pooti a nga mema Maori i roto i tenei Whare, e tokona ana e nga tikanga i tokona ai nga mema Pakeha. Me tango ake hei tohu maku, ko nga pootitanga i roto i te Whare nei, mo nga take i pootitia mai ai ia mema Pakeha e o ratou iwi ki roto ki te Whare nei. He aha nga wahanga? Ko te wahanga mema na nga iwi kaimahi i pooti mai, ka tiaki ena i nga ritenga e pai ana mo ratou, ka raupatu i nga mea kino e mate ai ratou. Na ko te wahanga mema o te taha Rangatira, ara te taha moni i roto i te Whare, ka tiaki ena i nga mea e ora ai ratou, ka turaki i nga mea e mate ai ratou. Ko nga mema i roto i te Whare e tu nei mo nga takiwa i waho o nga taone, me nga mema o nga taone. Ka wha enei wahanga. Ka tae ki nga Pire whakatikatika i nga ritenga mahi, ko te taha moni tona hoa whawhai, ka hopu tetahi o enei wahanga i nga mema o etahi atu wahanga i roto i te Whare kia tautoko i a ia, i a ia, kei runga kei enei huarahi ka hoatu e tetahi wahanga tana awhina ki tetahi wahanga mo ana take, na ka titiro tonu te wahanga i hoatu ra i tana awhina ki tetahi, ka titiro ki te wa e pa mai ai nga ritenga o tetahi Pire ki te patu i a ia, kua tae ia ki te tono atu i te awhina a te ropu i awhinatia ra e tona ropu. Koia na te huarahi mahi i roto i te Whare nei: A ko tona kupu whakarite hequid pro quo, ara he whaka- utu-utu. Heoi ano nga Pire e kore ai e taea nga whakariterite penei, kei te taenga ki nga Pire Nunui a te Kawanatanga, ka pooti katoa nga mema o te taha Kawanatanga ki tona taha, ka huri o te apitihana ki tona taha, ka rere nga mema waenganui ki tana taha e marama ana i a ia, kei te tika. Taku mahi he kite i nga mema o te taha Kawanatanga e tu ana e whakahe ana i nga Pire a te Kawanatanga ki nga whakahe kaha e taea e te reo te aki, otira ka tangi te pere pooti, ka pooti kia paahi te Pire i whakahe ra ia. A kia riro ma te mema mo Nepia e tapae mai he he ki runga ki nga mema Maori, e he ana tera Me titiro atu ia ki tona kanohi. Kei te mohio ahau, heoi ano nga huarahi e taea ai e tetahi mema tetahi take, ma te page 63awhina i te wahanga e taea ai ana take te whakaae, a mehemea e rite ana etahi o nga tikanga i pootitia mai ai ia hei mema ki roto ki te Whare nei, hei pai mo tana iwi, he mea tika kia awhinatia te ropu nana nei etahi o nga hiahia o ona iwi i taea ai.

Honore Mema. —Koia na tau huarahi, e Heke?

Hone Heke. —Me whakaae ake ahau, a na te whakaaetanga mai ki au o etahi o nga take i tohea ai e aku iwi, ara e nga iwi Maori i roto i nga tau maha, me tohu ake e ahau, ara, te katinga o te hoko a te Kawanatanga i nga whenua Maori, me te whakaaetanga mai kia ahei ano nga Maori, kia whai reo ano ratou ki roto ki te whakahaerenga tikanga mo a ratou whenua, ki te whakahaere tikanga hoki i roto ano i a ratou. Na kia hoki ake ano ahau kite huarahi pooti a nga mema Maori, kia tohungia te ahua i waenganui o nga Maori me nga pooti a nga mema Pakeha. Koia nei, ko etahi take a te Kawanatanga e awhinatia nei e te nuinga o nga mema o te Whare i runga i nga pootitanga, a ko aua take i paahi ra i runga i te pooti a te tokomaha, a he tika ka pa he mate ki nga mahi me nga tikanga o nga iwi o etahi o nga mema o te Whare nei, ka mamae era o nga mema mo te paahitanga o aua Pire, penei me te kupu a te mema honore mo Waihemo i kii ake nei ia, "e tau mai ana te ongaongataoga ki etahi o nga mema Pakeha ana ka kite na nga pooti o nga mema Maori i paahi ai aua Pire." Engari e he ana te kupu nei, hahore e tika kia korerotia, notemea e taea ana kia tapaea atu taua kupu ano ki nga mema Pakeha. He tika te ongaonga, engari e hara i te mea ko ratou anake e ongaonga ana i aua ahua, naku tena kai, mai ano o taku urunga mai ki roto ki te Whare nei, mo nga pooti o nga mema Pakeha mo runga i nga take maha e mahia ana i roto i tenei Whare e pa mai ana hei pai hei kino mo nga iwi Maori. A mo te kupu a te mema o Nepia mo te Takiwa Pooti o Te Waipounamu, kia whakakorea, e whakahe ana ahau ki tena. He motu nui tera, ahakoa he iti nga Maori kei te noho tatahi i runga i taua motu. Ko nga take i tika ai kia mau tonu te pooti motuhake o nga iwi Maori, kei te mohiotia. Me hoki ki te hurahura i nga korero o mua atu i te tau 1867, i roto i te Whare nei. Kia huri ake ahau ki te kupu a te mema mo Nepia, kia huia te pooti Maori ki to te Pakeha. Ka he, ko te take, i runga i te maha noa o nga take, kahore i aro rite nga take Maori ki nga take Pakeha, o raua hiahia kahore i rite, te taonga e hiahiatia ra e tetahi, e hara i tetahi, ko nga huarahi e riro mai ai i tetahi, he uaua; na ki te meatia ma tetahi ture e tango, ka huri pehea te pooti a te mema Pakeha mo taua take, ka turaki ranei i te Pire kia kore ai nga taonga a nga Maori e tangohia hetia? Kahore. Engari ka huri ano, ka awhina i tana Pakehatanga i te Pakeha. Kahore te hinengaro o te Pakeha, me nga ahua o te Pakeha e rite ana ki to te Maori, ahakoa he Pakeha mohio ki te korero i te reo o te Maori. Na te kore o te Pakeha e mohio ki o te Maori ahuatanga, e kore ia e mohio ki te mahi ki te tiaki i nga take Maori, me nga tika o te tangata Maori. Kei te kite ake ahau ki te tatutanga o te pooti huihui, he Pakeha anake nga mema e tu, kei te mohio ahau, ko te wa e takoto mai ai he take i rereke ai te hiahia o nga Maori ki te hiahia o nga Pakeha i roto i te takiwa pooti o te mema o nga Pakeha me nga Maori i raro i te ture hou, ka takoto taupapatu nga hiahia o nga iwi e rua, ko konei tatou kite ai i te turanga mo to tatou mema Pakeha, ka huri pehea ra? I runga i nga ahua penei, a mo nga tikanga nunui, kahuri to tatou mema Pakeha ki te taha ki tona iwi Pakeha.

Honore Mema. —Kahore.

Hone Heke. —I runga i nga take nunui, ka huri ia ki te taha Pakeha. Engari kia tae he take kore tikanga, ka ahei to tatou mema Pakeha ki te huri ki te taha Maori pooti ai. Kaati, e wha nga mema Maori o te Whare nei. Me puta mai he whakahe i hea ki tenei ahua? E tautoko ana nga mema Maori i etahi o nga take a te Kawanatanga? Koia nei he take hei meatanga kia kore te pooti motuhake o te Maori? Ko ahau te tangata tika, maku te amuamu, maku te ongaonga, notemea he maha nga take e pa ana ki te iwi Maori, kua puta i roto i tenei Whare, he kino mo nga iwi Maori, a na nga pooti a nga mema Pakeha i pikau aua Pire. Kahore rawa he kupu kaha, kahore kia kotahi, hei tohu i te tika, kia whakakorea te pooti Maori motuhake. Mehemea e page 64tika ana kia whakatikatikaia te Ture Pooti Mema Maori, kaati i te tohu tuarua a te mema mo Pamutana Nota. E hiahia ana ahau ki te whakarite i taua tohu ana, a ko taku rarangi hei whakarite, kei te Ota Pepa Apiti No. 31. Ka taea e nga Kaunihera Maori Marae nga ingoa mo nga rouru te kohikohi. Ko tetahi o aku rarangi, mo nga ritenga e pa ana ki nga kai-tiaki pooti.

Wi Pere (mema mo nga Maori o te Tai Rawhiti). —Kotahi tonu te tino whakaaro a nga Pakeha ki nga Maori, tae mai ki tenei ra, ko te whakaaetanga kia tu he mema mo nga iwi Maori ki roto ki te Paremete. Na tenei anake i mohiotia ai he iwi motuhake te Maori—i mohiotia ai ko ratou nga toi whenua nona enei motu i mua o te taenga mai o te Pakeha Ko etahi o nga mana o te Maori kua tahaetia katoatia e nga Pakeha. Ko te mana hanga ture i hoatu nei ki nga Maori i mua kua tangohia tera i a ratou, homai ana hei utu mo tera ko nga mema Maori toko-wha ki roto ki te Whare nei. Na ki te tangohia atu enei, ina hoki e pera ana nga korero a etahi o nga mema Pakeha i te po nei, ka pehea ra nga iwi Maori i nga whakatupuranga e haere ake nei. Ahakoa te toko-iti o nga mema Maori, kua korero tetahi o nga mema Pakeha i te po nei ka nui tona ongaonga ka kite ia i nga mema Pakeha e pooti tau toko ana i nga Pire e puta ai he painga mo te iwi Maori. Ko matou ko nga mema Maori toko-wha o te Whare nei e rite ana ki te mokai kaka. Maku e whakamarama atu. Ka haere te tangata Maori i mua ki te patu kaka, ka haria e ia he mokai kaka ka whakanoho ki tetahi wahi pai; ko te tangata ka huna i a ia, ka werowero i te mokai kaka kia tangi. kia nganga te waha, ka rere mai nga kaka puihi ki te taha, heoi ka patua e te tangata ra. Ko te mokai e noho ra kei te koa kei te pai tana noho, a kei te kuare noa iho ki te take i whakanohoia ai ia ki reira, ara, hei poa ia mo tona iwi kia mate ai. He pera hoki te ahua o matou o nga mema Maori o te Whare nei me taua mokai kaka; koia tera te take i haria mai ai matou ki konei, hei taki mai i o matou iwi ki te mate. Na, no tenei ra, no te kitenga o nga mema Pakeha kua pau nga kaka puihi te patu, kua mea me patu hoki nga mokai kaka e wha o te Whare nei, i te mea kua kore he mahi ma ratou. I tenei ra kua mea koutou me kore atu matou i te Wharenei. He aha rawa te take i ongaonga ai koutou ki a matou ki nga mema Maori e noho nei i te Whare nei? Me korero ake au mo nga Pire paraiweti a nga mema Pakeha e whawhao nei ki tenei Whare. He aha te take i whakatete ai ratou i a ratou Pire, he Pakeha katoa nei hoki ratou? Ko nga korero kua korerotia nei mo nga mema Maori i te po nei, moku tonu ena korero, te take he piri tonu noku ki te tautoko i te Kawanatanga —he pooti tautoko tonu noku i a ratou Pire. Te take i tautoko ai ahau i te Kawanatanga he mohio noku kei te whai ratou i nga tikanga e puta ai te ora ki nga tangata katoa o te koroni nei. Kia kite ra ano ahau kua kino a ratou mahi mo te iwi hei reira ka tahuri atu au ki a ratou ka korero atu, "Kua mahi koutou i te mahi e pa ai he mate ki te iwi, kaati, ka tahuri au ki te turaki i a koutou." Ki taku, me waiho tonu nga mema Maori kia noho ana i roto i tenei Whare. He aha te take i mataku ai koutou ki a matou? Kei te mohio au ka nui te puhaehae me te mauahara o etahi o nga mema Pakeha mo matou e noho nei i te Whare nei. Heoi ano nga mema e tautoko tonu ana i nga mema Maori ko nga mema Pakeka o Te Waipounamu. He tino kuare nga mema e mea nei me whakamutu nga mema Maori i roto i te Whare nei. Titiro ki nga korero mo te mema mo nga Maori o Te Waipounamu, mo Tame Parata. Ko te korero tenei, e rua mano tonu te maha o tona iwi nana ia i pooti; otira tenei ano tetahi mea hei whakaaro ma tatou. I tangohia hetia a Te Waipounamu i nga Maori o reira; kaore kau he moni, a i naianei kua mea koutou me whakakore atu te mema mo nga Maori o reira.

Ka mutu a Wi Pere ka tu ake ko Ta Hohepa te Waari ki te whakautu i nga korero a nga mema mo te Pire. Ki tana kaore rawa e tika kia whakakorea nga mema Maori o nga motu e rua, te take ka nui te tika, te marama, me te kaha o ta ratou whakahaere i nga mea e pa ana ki te iwi Maori. Tena ano te roanga atu o aua korero.

Heoi no te whiunga o te motini whakaaetia ana te Pire kia komititia.

No te rua tekau ma rima meneti tei paahitanga o te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.