Te Waaka (Minita mo nga Kura). —E te Tumuaki, E motini atu ana au kia komititia tenei Pire. E tino whakaarotia nuitia ana tenei Pire. I kokiritia ki tera Whare o te Paremete, a i tukuna atu hoki ki te Komiti mo nga Mea Maori o te Kaunihera, a ko te kupu mai a te Komiti me mahi haere tonu me whakamana hei Ture. He Pire whaitikanga nui, a ko te take i maharatia ai he mea tika kia mahia mai, ko tetahi keehi i whakahaerea ki Ingarangi. kihai pea i ata whakaherea paitia taua keehi, no reira kua whakatetea te nuinga atu o nga take tawhito o nga whenua i hokona i nga Maori. E hara i te mea e whakaae atu ana matou e hara ana take i te take tika, e maharatia ana hoki he take tika ano. I runga ano ia i nga huarahi o mua, i mahia tikatia ano, i mahia maramatia hoki aua hoko, pai atu te mahinga i nga hoko o nga whenua o nga iwi Maori o era atu whenua o te ao, a me titiro tatou ki te pai o te noho o nga iwi e rua o enei moutere, e noho a teina a tuakana nei, ko nga hoariri anake o nga iwi e rua e tahuri nei ki te whakakino ki te whakararuraru i to ratou noho pai whakahoahoa. E hiahia ana te Kawanatanga kia whakamutua aua mahi, no reira i mahia mai ai tenei Pire. (Whakamaramatia ana mai e te Minita nga rarangi o te Pire. Ka mutu tera ka haere ano tana kororo.) Ko nga ture katoa e mahia atu ana mo nga whenua Maori o te koroni nei, e mahia ana i runga i te ata whakaaro kia puta he painga ki nga Maori, heoi ano tona he ko te kore tutukitanga o aua mahi. Ka mahia atu he Pire e maharatia ana ma tera e kore ai he raruraru, a kaore e roa kua kitea e whaitikanga ana kia mahia atu ano he Pire hou. Na inaianei e whakatetea atu ana nga taitara whaitaketanga, i runga i te mea kaore i whakahaerea tikatia te keehi i tukuna nei ki Ingarangi, a mehemea ka waiho ko taua keehi hei tauira mo era atu keehi, kati kua kore e whaitikanga nga take o wai tangata, ahakoa kua pewhea te roa o te taunga o nga take ki a ia, etianei hoki kua whakariterite korero nga hoariri kia taea ai te whakahe aua take whenua, a e maharatia ana ko te mea pai atu mo nga hunga katoa, Maori, Pakeha hoki kia whakapumautia kia tutuki kia kaua e waiho kia tarewa ana aua take. E pa atu ana te mate ki nga Maori, e hara hoki ia ratou i te iwi tino mohio ki nga tikanga o nga ture. E nukarautia ana hoki ratou e o ratou kai-whakahaere, e ki atu nei he roia ratou, a ko aua tangata kei te whakararuraru i te katoa. Ki taku mahara kaore i te hoki whakamuri nga tikanga o te Pire nei, kaore hoki i te pa atu ki nga keehi kua timataria i mua atu o te 30 o nga ra o Hune, tau 1902. I te mea hoki kaore i te araia atu nga whakawa i timatar a i mua atu o tenei huihuinga mai o te Paremete, e mahara ana au tera ano e whakaarohia ngawaritea atu e te Kawana i roto i tona Kaunihera nga tono whakawa mo nga taitara whenua, mehemea e kitea ana e ia e ahua marama e ahua tika ana ano ia taua keehi. E kore ano nga tikanga o tenei Pire e arai atu i nga hiahia kia kimihia nga tikanga o nga hoko tahae me nga mahi kino, engari ko te koa ano te Kawanatanga kia rapua ona tikanga, a ki te kitea e whaitake ana kia pera, ko te whakaaetia atu ano kia whakawakia aua tu keehi

Te Omana. —He Pire tikanga nui tenei, a e tika ana kia whakamaramatia atu ki te Kaunihera e nga tangata katoa e matau ana ki aua take i mauria mai ai tenei Pire. E mea ana te Pire nei ko nga Karauna karaati e whakaputaina ana e te Kawanatanga me tuturu era me kaua e taea te whakahe. I maharatia hoki he take tuturu era he take pumau. Engari hoki kaore i te pera, notemea hoki, mai ano o te tau 1900, o te wa i puta ai te whakatau a te Tino Kooti Piira o Ingarangi, i tukuna atu ra ikonei, na tera i whakapuare te huarahi e taea ai te whakatete nga take whenua e puritia ana i runga i nga Karauna karaati, a no nga Maori mai aua whenua, he mea hoko ki te Karauna, he whakatau ranei na te Kooti Whenua Maori. Ko taua keehi nana i whakapuare nga whakawa pera ko te keehi a Nireaha Tamaki, he page 10whakawa i a te Peka. Tenei ka panuitia atu e au te whakatau a taua Kooti Piira o Ingarangi kia mohiotia ai te take i mauria mai ai e te Kawanatanga tenei Pire. I penei te whakatau, "Ki te taea e tetahi Maori te whakaatu pono i whaitake ia ki tetahi whenua i raro i te mana o te Tiriti o Waitangi ka ahei ia ki te tono whakawa i roto i te Hupirimi Kooti hei whakamana i ona take pera.

"Na i runga i tera tikanga me ka taea e taua Maori te whakatutura penei ara—

"(a.) Kaore i ata hokona te whenua ki te Karauna.

"(b) Kaore i tino tika te whakahaerenga o te whakawa i roto i te Kooti Whenua Maori—

Kei reira kua tika kaore ano kia mana kore tona take tuatabi mai ki te wheoua, a ko nga Karauna karaati me nga tiiti hoko o muri mai kaore i te whai mana."

Koia tera te whakataunga nana i whaitake ai kia mauria mai tenei Pire e te Kawanatanga. E penei ana hoki tona tikanga, ko nga whenua katoa i tukuna ki te Karauna, i runga i tera huarahi o nga tuku whenua o mua, me nga hoko a te Karauna a wai tangata ranei o nga whenua kua whakataua e te Kooti Whenua Maori, ki te ki nga Maori i pera ona tikanga me era o roto o taua whakataunga, ka ahei te whakahaere whakawa hei whakahinga i te Karauna karaati. Ara e taea ana e nga Maori te whakatete nga Karauna karaati i runga i nga tikanga o taua whakataunga. I te putanga mai o taua whakataunga i kaika nga Maori, a kiia atu ana e o ratou roia ki te tahuri ratou ki te whakatete i nga take whenua kua hokona ra e ratou, ko te riro mai ano me ka taea te whakaatu kihai i tika te whakahaere a te Kooti, kaore ranei i haere tika ma runga i nga huarahi o nga ture Whenua Maori e whaimana ana i taua wa. I runga i aua korero i tahuri nga Maori o Nepia ki te whiri-whiri i nga keehi e toru hei tuku ma ratou ki te Hupirimi Kooti. He mea kohikohi na nga Maori nga moni mo aua keehi. I penei nga kupu o te tono ki te Hupirimi Kooti:—

"I mea taua tono me whakakore atu e te Hupirimi Kooti.

"1. Nga ota a te Kooti Whenua Maori whakatau i nga tangata whaitake, koia ra hoki te mahi tuatahi a te Kooti Whenua Maori.

"2. Nga tiwhikete i whakaputaina e te Kooti Whenua Maori, ara nga pukapuka e tukuna atu ana e te Kooti ki te Kawana kia whakaputaina ai te Karauna karaati, i runga ano i nga tikanga o te Ture.

"3. Nga Karauna karaati hoki.

"I mea hoki taua tono me whakatau ko nga kai-tono me o ratou iwi ko ratou nga tangata no ratou te whenua, ki te kore tera me whakawa ano aua take e te Kooti Whenua Maori; me te tono atu hoki kia whakaritea ma nga kai-tawari o aua keehi e utu nga moni reti me nga painga o aua whenua mai ano o te timatang a o nga take ki aua whenua ki nga tangata e kitea ana e whaitake ana ko ratou."

Na ka kite te Kaunihera e tahuri ana tera ki te turaki i nga Karauna karaati i tau ai aua whenua ki nga tangata kua tae ra ki te toru tekau tau e pupuri ana i aua whenua, a kaore ano kia puta noa he kupu whakahe tae rawa mai nei ki te wa i timataria ai aua whakawa. Ko aua whenua he mea hoko tika i nga Maori, a kua nui nga moni i whakapaua ki runga ki aua whenua. Kaore hoki i kiia i hokona tahaetia aua whenua e aua tangata. Engari i ki atu ano te roia a nga Maori i roto i te Hupirimi Kooti kaore rawa i hiahiatia kia puta he kupu whakapae pera. I mea atu ia i hokona tikatia aua whenua, i mahia maramatia, a heoi aua te take i tonoa ai he whakawa, ara, i te wa i whakataua ai aua take e te Kooti Whenua Maori, kaore i mahia haeretia i runga i nga tikanga o nga ture. . . . .

I te whakawakanga o aua keehi i roto i te Hupirimi Kooti ka kitea nga Kaiwhakawa tokorua na raua i whakawa aua take, a ahakoa kua koroheketia e marama ana ano te whakaaro, a maringanui i whiwhi ano hoki ki a raua pukapuka i tuhia ai e raua i te wa ano i tu ai aua whakawa A i runga i a raua korero i tuturu te tikanga o nga whakawa mo aua whenua i tonoa ai taua whakawa. I ki raua ko nga tikanga mo aua whakawa i kiia nei i pera ta raua whakahaere kaore rawa i pera ta raua mahi, engari i whai tonu ano raua i nga tikanga o nga ture, a mehemea i maha atu i te tahi tekau nga tangata i tono page 11kia uru ratou ki roto ki ia poraka, ko ta raua tikanga he roherohe i te poraka kia taea ai te whakahaere i runga ano i nga tikanga o te ture. Na i runga i tetahi o aua keehi i taea e raua te whakaatu atu ki te Hupirimi Kooti, ko tetahi o aua poraka e puritia nei e tetahi o aua Pakeha, i maha atu i te tekau nga Maori na ratou i tono kia uru ratou ki taua Poraka, a roherohea ana taua Poraka e aua Kaiwhakawa kia rima nga wahanga o te Poraka, whakaurua ana kia kotahi tekau nga Maori mo tetahi wahanga, mo tetahi wahanga o nga wahi e toru o taua Poraka, a tokowaru nga Maori i whakaurua ki tetahi wahanga, a tokotoru ki tetahi wahanga, paua katoa ana nga tangata whaitake te whakauru ki aua wawahanga o taua Poraka. I kitea ano hoki i roto i nga pukapuka a aua Kaiwhakawa i pera tonu ano te mahinga o aua whakawa mo era atu whenua i taua wa ano, a i runga i tera ahuatanga ka kitea he tito noaiho nga korero whakapae e mea nei i he te whakaputanga o nga tiwhikete, a kaore hoki i whakaurua atu etahi o nga tangata whaitake—he horihori he tito aua korero. No reira ka mama te mahi ma te Hupirimi Kooti me te Kooti Piira whiriwhiri i aua keehi, whakataua ana he tito nga korero a nga tangata na ratou aua tono, a he hanganoaiho aua keehi, he mea whakatupu i te whakatakariri. I pera nga kupu o roto o te whakatau. I mahara au he mea tika kia mohio te Kaunihera ki te mutunga o nga keehi kua whakawakia i muri iho o taua whakataunga a te Kooti Piira o Ingarangi, na runga ra i taua whakataunga i tahuri ai nga Maori ki te whakararuraru i nga taitara take whenua. Ki taku mohio he mea tika rawa kia mauria mai tenei Pire hei whakamutu i aua tu whakawa whakatete taitara whenua E maraha ana hoki au i runga ano i toku ahua mohio ki aua take, hei oranga ano ia mo nga Maori. Ki te haere tonu aua whakawa ka tino pohara nga Maori, ka pau atu o ratou taonga katoa. Ka toia atu ratou kia whakahaere whakawa pera, a he nui atu te moni e pau. Me ata whakaaro atu hoki tatou ki nga tangata e noho ana i runga i aua whenua, i tu nei ratou hei kai-tawari mo aua keehi Kua tae rawa ki nga ra whakamutunga o tenei huihuinga o te Paremete, e kore e taea i naianei te rapu oranga mo ratou, engari ki taku whakaaro he mea tika kia utua atu e te koroni a ratou moni nui i pau i te tiakanga i o ratou take whenua, he mea tuku atu nei ki a ratou i runga i te mana Karauna karaati, i runga ranei i te mana o Te Ture Whakawhiti Whenua. I tae rawa pea ki te mano pauna nga moni kua pau a ia tangata o nga kai-tawari mo aua keehi. Kei tera huihuinga o te Paremete ka tonoa atu kia utua atu ano ki a ratou a ratou moni kua pau atu ra i runga i taua raruraru.

Hen Are Tomoana. —I poto rawa te wa hei whiriwhiringa i nga tikanga o tenei Pire. Mehemea i tukuna wawetia mai kua kaha au ki te korero roa atu mo runga mo ona tikanga. I ohorere rawa te putanga mai o enei tikanga e mau i roto i te Pire nei hei arai i nga Maori kia kaua e tuku keehi whakawa mo nga take whenua. Kei etahi o aua keehi e tika ana te whakahe a nga Maori, otira e whakaae ana ano ahau ki ta te Omana i ki mai nei kaore i te tika nga tono a nga Maori mo runga mo etahi o aua tu keehi. I runga i nga tikanga o etahi o nga Ture e pa ana ki nga whenua Maori, i whakaurua kia rua kia toru ano ranei nga tangata mo roto mo nga poraka whenua e tae ana ki te tahi tekau mano eka, ki te rua tekau mano eka. No muri i tena ka mahia atu ano he Ture kia kotahi tekau nga tangata mo roto o te tiwhikete, ko te nuinga atu o nga tangata whaitake i tuhia o ratou ingoa ki tua o te tiwhikete. Na i runga i te tohetohe atu a nga Pakeha ki aua tangata kotahi tekau a wai noa ka whakaae aua Maori ki te hoko atu i aua whenua, a mate ana ko nga tangata i tuhia ra o ratou ingoa ki tua o te tiwhikete I te tonotono tonu mai nga Maori mo aua tu keehi mai ano o te tau 1874, ara nga tangata e mau ra o ratou ingoa i tua o nga tiwhikete, i mahue atu ra ratou ki waho. Kaore ano kia whakaaetia atu tetahi o aua tono. Na e ki ana tenei Pire ko nga keehi o mua atu o nga tau kotahi tekau me kaua e whakawakia i roto i nga Kooti Whakawa. Ko nga keehi tawhito nga tino keehi e whaitikanga ana kia whakawakia, notemea hoki na nga ture tawhito i whakarite kia kotahi tekau ano nga page 12tangata mo roto o nga tiwhikete. Ko nga keehi o muri mai nei e ahua marama ana te whakahaere. Kua rereke hoki nga Ture e whakahaerea nei e te Kooti Whenua Maori, kua kore e waiho kia kotahi tekau ano nga tangata mo roto mo ia poraka. Ko aua keehi a nga Maori mo nga whenua i tangohia hetia atu, e hara i nga keehi hou. Kua mohio noatu te Kawanatanga ki aua keehi o mua mai ra ano, engari kaore hoki i tahuri ki te rapu oranga mo nga Maori. E kiia mai ana inaianei ko tenei Pire hei whakaora i nga Maori, me te ki mai hoki i tukuna mai tenei Pire i runga i te aroha ki nga Maori, kia kaua ai e moumou i o ratou moni i runga i te whakahaerenga i aua tu keehi. Kaore au i te mohio atu ki te tikanga o tena tu ahua arohatanga. Ki taku whakaaro e hara i te mea tika kia ki mai te Minita me arai aua keehi kia kaua ai e moumou nga moni a nga Maori, engari ko te mea tika me tuku aua keehi kia whakahaerea ana kia oti pai katoa ai. I raro i nga tikanga o nga ture o naianei e kotahi ana tatou, e rite tahi ana te mana, no reira au ka mahara ko te mea tika me tuku atu aua take ki te aroaro o te Kiingi kia whakaotia tuturutia mai. Ki taku mahara kaore i te tika nga kupu whakamarama o roto o te Pire nei, e ki nei e tukuna ana mai tenei Pire kia kaua ai e moumou nga moni a nga Maori, engari ano taku e ki atu nei ki te Kaunihera, koia ke tera te putake mai o aua raruraru, me tuku atu ki te Kiingi kia whakaotia i naianei tonu. Tetahi hoki ko te ahua rereke o nga whakatau a nga Kaiwhakawa o te Kooti Whenua Maori, a ka mate atu tetahi ka mutu ranei ia, ka rereke nga whakatau a nga Kaiwhakawa e tu hou mai ana. No reira i pa ai nga mate pera ki nga Maori, he mate nui kei roto, he tino kohuru i nga Maori. Na ko nga tono pitihana mai a nga Maori he tono anake kia whakawakia tuaruatia nga take, kia kitea te tika te he ranei o aua keehi, a ko aua pitihana e whakakorea tonutia atu ana e te Paremete, e kiia atu ana kei te he aua pitihana. Koia tera te kupu utu atu a te Paremete mo aua pitihana. Kua kite au i roto i te nupepa i te korero a tetahi mema o tera Whare e ki ana me kaua atu he mema Maori o roto o te Paremete. Kotahi tonu pea te tangata nana tera korero, otira tera atu pea etahi e whakaaro pera ana. Kaore au i te mohio ki tona mutunga. Ki ta koutou whakaaro e tika ana e he ana ranei tera korero. Ki taku whakaaro e kore ano e tika kia paahitia tenei Pire i tona ahua e mau nei inaianei. Ko te huarahi tika ke ia me whiriwhiri aua take e nga Maori ratou tahi ko nga Pakeha e pa ana ki aua take, ma ratou e rapa mai me ka kore e kitea tetahi huarahi tika hei whakarite i aua keehi. Ki taku mohio kaore he whakahe a nga Maori o Nepia ki nga hoko hou o tenei wa. Ko nga hoko tawhito ke a ratou e whakahe mai nei, ara mo nga whenua i whakataua e te Kooti ki nga tangata kotahi tekau. E puta mai ana aua whakahe i nga tangata i mahue atu ra ratou ki waho, kaore i whakaurua ki nga tiwhikete. Ko te mea tika me whakatu he komiti e nga Maori me nga Pakeha, ma taua komiti e whiriwhiri aua take, ka mahi mai ai he Pire tika mo aua tu keehi.

H. K. Taiaroa. —E te Tumuaki me whaikupu poto nei ahau mo runga mo tenei Pire i te mea hoki kua korero atu taku hoa mema nei. E hiahia ana hoki au ki te korero atu mo runga mo te kupu i puta mai nei i a te Omana. E whakapono ana ano ahau ko etahi o aua keehi e whakahuatia nei kaore i te tika nga keehi a nga Maori, engari kei etahi o aua keehi kua pa atu ano he mate ki nga Maori. E mohio ana au ko etahi o aua whenua i whakataua ki nga tangata kotahi tekau ano, a i mahue atu te nuinga o te hapu, a i nga tau o muri mai i tuhia nga ingoa o te nuinga o nga tangata whaitake ki tua o te tiwhikete. No muri ka hokona e aua tangata tahi tekau aua whenua ka kore he toenga iho o te whenua mo te nuinga o nga tangata, kaore hoki i whiwhi ki nga moni o te hoko. Me patai atu au ki nga mema o te Kaunihera me nga mema o tera Whare me pewhea ra he huarai mahinga ma tatou kia puta ai he oranga ki aua tangata i mahue atu ra ki waho, i tuhia ranei o ratou ingoa ki tua anake o nga tiwhikete hei tangata whaitake, kua hokono atu ra o ratou whenua e nga tangata tahi tekau i uru ra o ratou ingoa, i te mea hoki kua kore he whenua, kua kore he paanga whenua o ratou inaianei. E page 13kore au e whakaroa i te Kaunihera inaianei mo runga mo enei take. Tenei ano tetahi keehi e pa mai ana ki au, a kua tae rawa ki te 50 tau o taua keehi, a i tonotono tonu au i roto i aua tau mo runga mo aku take ki aua whenua. Kaore rawa i whakarongo mai nga Kawanatanga o mua tae mai ki tenei Kawanatanga ki taku kereme, kaore hoki au i te mohio me pewhea ra te whakahaere o taku keehi i raro i nga tikanga o tenei Pire. Tera pea ka tutakina atu taku keehi e tenei Pire i te mea hoki e whakakorea atu ana nga keehi tawhito. Tera atu pea hoki etahi atu keehi e hiahiatia ana kia whakahaerea e nga Maori ka whakakorea atu pea i runga i enei tikanga. Tera pea kua maha a ratou tono ki te Kawanatanga mo aua keehi kia tukuna atu he oranga mo ratou, a na te roanga katahi ratou ka tuku ki te Hupirimi Kooti i te kore huarahi ke atu mo ratou. Na mo runga mo te keehi e whakahuatia mai na e te Omana, me ki atu au ko taua keehi i tukuna a pitihanatia mai ki te Paremete, a i whakatika atu nga whakataunga, me te tono atu hoki ki te Kawanatanga kia ata whiriwhiria aua take, engari no te roa haere me te kore whakarite tikanga mai, no reira ka tonoa atu ki te Kooti. E kore au e ki atu na tenei Kawanatanga taua he, engari na nga Kawanatanga katoa o mua hui atu ki te Kawanatanga i uru ai a te Omana, i pera katoa ratou i nuku nuku tonu i whakataihoa tonu i aua kereme a nga Maori. Engari hoki e whakatika atu ana ano au na aua Maori tahi tekau ra ano tetahi he, notemea hoki i hoko pokanoa ratou i nga whenua o te nuinga atu o nga tangata whaitake. Otira me mahara ano tatou na nga ture ano okonei i whakatu pera i aua tangata. E kite iho ana au i tetahi rarangi o te Pire nei e mea ana, mehemea tera he keehi e hiahiatia ana kia whakahaerea i roto i te Kooti, me tono atu i te tuatahi ki te Kawana i roto i tona Kaunihera kia whakaaetia taua whakawa. Kaore i te ata marama ki au ko ewhea keehi ranei, ko nga keehi ranei e pitihanatia mai nei e nga Maori ki te Paremete, ko etahi atu keehi ranei. Engari hoki me ki atu au tera ano pea e puta mai he pai i nga tikanga o tenei Pire, notemea hoki e mohio ana au ko etahi o aua keehi he mea hanganoaiho, e whakahe ana hoki i etahi take tika, a kaore e pai era tu keehi kia tukuna kia whakahaerea ana. No reira au i mahara ai he mea tika ma te Kawana e whakatau mehemea e tika ana kia haere aua keehi kia kaua ranei e whakahaerea.

Kati ra e kore au e whakaroa i te Kaunihera, a me whakaae atu au e whaitake ana ano kia mahia mai etahi o nga tikanga o roto o te Pire nei.