Pire Whakahaere I Nga Whenua Maori.

Te Herihi (Mr. Herries, mema mo Pei o Pereti).—He Pire whakatikatika tenei i te Ture o tera tuunga o te Paremete. I te wa i whakaurua ai ki te Whare nei te Ture o tera tau, i kiia mai ki a tatou ma taua Ture e tino ora ai e tino pai ai te whakahaere o nga whenua Maori. He pehea te tukunga iho? Kua kite tatou, i muri tata iho i te paahitanga o taua Ture tae mai ki naianei kaore ano he mea i pahure i raro i taua Ture. He tika ano, kua rongo tatou i nga kupu i hoatu nei e nga Minita ki te Kawana hei korero mai mana ki a tatou i roto i tana whai-korero i te whakatuwheratanga o te Paremete o tenei tau; otira kaore i uia i kimihia ranei e te Kawana he tika ranei aua kupu he he ranei, notemea mehemea i uiuia mariretia e ia ona tikanga kihai ia i whakapuaki i aua kupu. Koia enei aua kupu:—

"E koa ana ahu i au e whakaatu atu nei ki a koutou kua timataria te whakatu haere i nga Kaunihera me nga Poari i raro i nga tikanga o te Ture Kaunihera Maori me te Ture Whakahaere Whenua Maori, a kua wehewehea a takiwatia te koroni, kotahi ano te wahi kaore i wehewehea. Kei te mahia paitia aua tikanga, a e maharatia ana tera e whakapuaretia nga whenua a nga Maori e takoto watea ana, a e kore pea e roa ka whakanohonohoia ki te tangata."

Na i roto i ta tatou Pukapuka Whakahoki i te Whai-korero a te Kawana e penei ana ta tatou kupu, ara—

"Ka nui to matou koa ki to matou rongonga kei te pai te haere o nga mahi i raro i te Ture Whakahaere i nga Whenua Maori o tera tau, a tera ano e whai hua, e ai ki te ahua."

Kaore au i ata titiro i enei kupu, penei, kihai au i whakaae, kaore hoki au i te whakaae ki te tika o te kupu e ki nei kei te pai te haere o nga mahi i raro i te Ture Whakahaere i nga Whenua Maori, notemea kaore ano he mahi i mahia e taua Ture; a ko te Pire tonu nei, kua homai nei kia mahia e tatou, te tohu mana e whakaatu he tito aua korero i hoatu nei ki roto i te waha o te Kawana hei whakapuaki mana. Kaore rawa e taea te whakahaere o te Pire o tera tau. He whakamatau noa iho tona ahua, i pera katoa nga korero a te nuinga o nga mema honore i tera tau mo taua Pire. Na kua tika taua korero, ina hoki kua homai te page 81Pire o tenei tau hei whakatikatika i taua Ture o tera tau. Ko toku hiahia kia oti tetahi Ture pai mo nga Maori. Kaore oku hiahia ki te patu i te Pire nei, engari ki te kimi i etahi tikanga e pai ake ai tona ahua; otira ki taku titiro kei te he te kaupapa, na reira e kore rawa e puta. Ki taku me whakakore katoa atu nga Ture mo nga mea Maori e mana nei a me mahi he ture hou, ture marama.

Tenei ano te roanga atu o ana korero me titiro i Hansard.

Te Tamihana (Mr. J. W. Thomson, mema mo Clutha).—Kaore au i te tino mohio ki nga mahi e pa ana ki te iwi Maori, i te mea kaore ano ahau i noho i roto i nga takiwa Maori. Engari e rongo ana ahau ko o ratou whenua to ratou raruraru. Ko te Pire nei e pa ana ki o ratou whenua. Na he nui o ratou whenua kua pahuhu atu i o ratou ringaringa. Timata i te tau 1870 tae noa mai ki te 31 o Maehe, 1900, ka whitu miriona e rima rau e waru tekau ma rua mauo (7,582,000) nga eka whenua o te Maori kua pau te hoko e ratou ki te Kawanatanga, a ko te moni kua riro atu i a ratou e rua miriona (£2,000,000) pauna. Tena, kua peheatia e ratou enei moni nui? Kua pau i a ratou ki te hoko pueru ki te hoko kai, ki nga mahi huhua kore noa iho; a te tukunga iho e rima anake miriona nga eka o te Motu o Aotearoa e toe nei ki te iwi Maori. Na ki te penei tonu me to mua ahua te pahuhu haere o aua whenua i nga ringaringa o te iwi Maori, kaati, kia rua tekau nga tau ki muri nei kua mene katoa, kua kore rawa he whenua i a ratou, kua tika te ingoa e karangatia nei "Maori korewhenua." Tenei tetahi ritaana he mea whakatakoto mai ki to tatou aroaro i tenei tuunga o te Paremete, e whakaatu nei e toru mano e whitu rau (3,700) nga Maori kore-whenua. Ko te ora pai mo te Maori ko tona wheuua, me whiwhi ia i tetahi piihi whenua motuhake mona. He iwi ahu whenua te Maori, a ko toku hiahia kia whiwhi ia tangata ia wahine ia tamaiti o ratou i tana i tana piihi whenua, kaua rawa tetahi e hapa. Me pehea e mau tonu ai he piihi oneone ki ia taugata o ratou? Ki toku whakaaro, ko te mahi tuatahi tonu, me wehe etahi rahui nunui mo ratou. Me ki kia kotahi miriona (1,000,000) nga eka e rahui mo ratou. Ka toe e wha miriona (4,000,000) nga eka, na ko enei eka me whakahaere i runga i etahi tikanga e puta ai he oranga mo nga Maori. Me whakatu etahi kaitiaki hei whakahaere i aua wha miriona eka ka tuha i nga hua e puta ana ki nga Maori hei painga hei oranga mo ratou. Me riro ma te Minita mo nga Whenua (Mr. Duncan) e whakahaere, he tangata mahi paamu hoki ia, na reira ka nui tona mohio ki nga whakahaere katoa e pa ana ki te whenua Ki te ngakau nui ia ki taua mahi e kore e maha nga tau kua kore atu nga raruraru mo nga whenua Maori. Ma tenei ka taea te whakakore atu o te Kooti Whenua Maori, e ruihi nei te knroni i ia tau i te £11,000 tae atu ki te £12,000 i te tau.

Te Witiwhata (Mr. Witheford, mema mo te Taone o Akarana).—Kua ata whakarongo atu au ki nga whai-korero a te mema hunore mo te Pei o Pereti me etahi atu mema, otira ki taku titiro kaore i te tino tika ta ratou korero e ki nei kua mahia kinotia nga Maori o Niu Tireni, ara, kua tahaetia o ratou whenua. Ki taku titiro ko te iwi Maori te iwi ora atu o te ao nei. Mehemea i taka a Niu Tireni ki roto ki te ringa o tetahi atu iwi, i waho atu o te Ingarihi, kua murua noatanga atu o ratou whenua i muri iho i te whawhai. Ki toku whakaaro ka nui to tatou pai ki nga Maori, a e kore rawa te Paremete e whakaae kia mahia kinotia nga Maori. Ko tenei Pire i mahia ai, hei whakahaere i nga whenua Maori, a kei te whakapaua e te Kawanatanga tona kaha ki te hanga i tenei Pire kia pai. He tika ano kia ata whiriwhiria e te Kawanatauga etahi o nga kupu a te mema mo Pei o Pereti. Me mutu te morimori tonu a te Whare nei i te iwi Maori, kua mohio noa atu ratou i naianei ki te whakahaere i a ratou. E rima miriona nga eka whenua Maori e toe nei ki a ratou; ki te rihanatia tena ki nga Maori katoa, ka rite tena ki te kotahi rau eka ma ia tane, wahine, tamaiti Maori e noho nei i Niu Tireni. Tena, e hia nga Pakeha i pena te whiwhi i te whenua? Ko te aronga ka riro ko nga Maori hei rangatira mo Niu Tireni. Titiro ki nga Maori, to pai o te ahua te koakoa o ng kanohi. Tirohia hoki ki te Pakeha, kaore i rite te koakoa o nga kanohi ki to te Maori ahua. I kite ahau i nga Maori i to ratou taenga page 82ki Poihakena, me era atu wahi o reira, a ki te whakaaro a o reira Pakeha he iwi whai moni, whai taonga rawa atu te Maori. Otira, i te mea ko te Honore Timi Kara te upoko o te Tari mo nga Mea Maori, e kore e mahia kinotia nga Maori. Me wliakarite te tu o nga Maori ki nga Pakeha. a me whakaeke etahi taake mama ki runga ki a ratou, kia utu ai ano ratou i tetahi taha o nga rori me nga piriti e mahia nei mo o ratou whenua. Me hanga etahi tikanga e mohio ai te iwi Maori ki te whakahaere i a ratou. Kia rahi tonu he whenua e wehe hei rahui mo nga Maori kei whenua-koretia ratou, ko nga toenga me whakahaere i runga i etahi tikanga e puta ai he painga ki a ratou. Kaore ahau e tino pai ana ki te riihi, notemea e hara tera i te tikanga pai rawa. Kaore te tangata e kaha ki te tino whakapai i te wlienua i runga i tera tikanga, ina hoki, ka tata te pau o nga tail o te riihi ka tukuna nga taiapa kia pirau kia hinga. Kaore rawa ahau e whakapono ki te kupu e korerotia nei kei te tahaetia nga whenua o nga Maori, engari ki taku whakaaro me mahi etahi tikauga marama ino nga whenua Maori; kaua e waiho mangere engari me mahi kia whai hua ai, kia nui baere ai te tupu o te rawa ki nga Maori me nga Pakeha.

Te Arena (Mr. J. Allen, mema mo Bruce). — Ko te mema lionore mo te Taone o Akarana kua noho iho nei, e pohe noa iho ana tana whai me tana tautoko i te Kawanatanga, na reira e kore rawa, e ai ki tana, e mabi he te Kawana-tanga. i korero ia ka nui te pai o ta ratou whakahaere i nga Maori; kaore rawa he mahi i mahia ki nga Maori e amuamu ai e aue ai rhiou, a kaore ano he whenua o ratou i tahaetia, a he iwi whai taonga whai muni rawa ratou. Ma nga iwi Maori e titiro mai te tika o ana kupu; engari ki taku kei te rereke te korero a te meina honore i ta nga Maori i kite ai i raohio ai. Ina hoki tirohia nga puka-puka ritaana mo nga whenua kua hokona i nga Maori e te Kawanatanga, i te wa kua katia te hoko a te Pakeha noa iho, ka kitea, i te mea ko te Karauna anake te tangata whai man a ki tp hoko i nga whenua Maori, noho ana ki te rim a, ki te wha, ki te torn, ki te rua, a ki te kotahi hereni me te hikipene te utu mo te eka whenua. Ko enei utu kaore i tata ki te koata ki te hawhe ranei o te wariu tika o aua whenua. Ko te mahi ture mo te iwi Maori waiho ai e matou, e nga mema o Te Waipounamu, ki nga mema o Aotea-roa, otira i naianei nei me uru tahi matou Kua taka te wa e tino tahuri ai tatou ki te hauga i tetahi ture pai ture marama mo te iwi Maori, a me tahuri nga mema o Te "Waipounamu ki te ako i a ratou ki nga mea e pa ana ki te iwi Maori, mo te tu rawa ake o te Paramete a tera tau kua mohio ratou ki te whakatakoto i tetahi ture pai atu i enei e mana nei.

Te Whaura (Mr. Fowlds, mema mo te Taoue o Akarana).—E te Pika, me ata tittro tatou ki te ahua o te haere o te korero nei. Ka maha nga tanginga o te pere, he karauga kia huihui mai nga mema kia whai korama ai te Whare, a i roto i aua karangatanga katoa kaore e-nuku atu ana i te tokoono Dga mema o Te Waipounamu e uru mai ana ki te Whare nei. Kua korero te mema mo Bruce no nga mema o Aotearoa te he i kore ai e oti he ture pai mo te iwi Maori. Ki tnku whakaaro no nga mema o Te "Waipounamu ke te he, notemea ko ratou ki te lautoko i te Kawanatanga, i puta ai a ratou Pire.

Tenei ano te roanga atu o nga korero a tenei mema, me titiro i nga pukapuka reo Pakeha o te Paremete.

Ka mutu tenei mema ka tu ake ko etalii atu mema Pakeha ki te whai-korero mo te Pire. Me titiro a ratou korero i nga korero Pakeha o te Paremete. Katahi ka tu ake ko—

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser, mema mo Kepia).—E te Pika, ki toku nei whakaaro, i a tatou e whai-korero nei mo tenei Pire, kaua e tu-a-whakatetenga taha e rua o te Whare nei ki a raua, arar te taha Kawanatauga ki te taha Apiti-haua; kaua. e tukua kia uru ki roto i nga korero mo tenei Pire nga kupu whaka-taritari i nga iwi e rua, i te Maori me te Pakeha, engari me tino whiriwhiri pai e tatou teuti Pire a taea n oat in tona pooti-tanga—kaore hoki e kore te karangatia kia pooti te Whare mo tenei Pire Na, ka nui toku koa i au e kite nei i te nga-kaunui o nga mema o nga taha e rua o te Whare ki te whiriwhiri i te Pire nei, i te mea he take tino nui tenei e pa ana ki te koroni katoa. Ki au nei, kua taka te wa e rite tahi ai nga tikanga me nga whaka-page 83haere mo te iwi Maori raua ko te Pakeha, kaua e tikanga ke mo tetahi e tikanga ke mo tetahi Koia tenei te take i uru mai ai me Minita mo nga Mea Maori ki te Whare nei, i tona urunga tuatahi mai, ara na tana kupu, me kotahi te ritenga mo te Maori raua ko te Pakeha. No te putanga o taua kupu, pamamao ana tona rongo ki nga wahi katoa o te motu nei, ura, atu ano i te Rerenga-Wairua, i Te Aupouri, puta noa ki Murihiku, i Te Waipounamu, me te whakapai o nga iwi e rua ki taua kupu. Ka koa, ka mea, kua uru he tangata matau ki roto ki te Whare hei whakahaere i nga mea e pa ana ki te iwi Maori, he tangata kua pukengatia ki aua mahi, e kore e hoki mai tona ringa, ka maro tonu atu tana haere. No te tau 1887 te rongo o taua tangata i taoro ai i te koroni nei, otira mai i taua ra tae noa mai ki tenei ra ko te aronga o ana mahi katoa he wehe i te Maori raua ko te Pakeha kia matara rawa atu tetahi i tetahi. Ki taku, i te mea kei te tupu tahi ake tatou nga Pakeha me nga Maori a kei te whakaurnuru nga toto, a e tumanakotia nei kia roa nga toto o te Maori e rere ana e whakauruuru ana ki nga toto o te Pakeha, kia tupu ai raua hei iwi kotahi; na reira, kaua e mutu ta tatou ako i a ratou, engari me arahi haere tonu ma nga huarahi e whiwhi ai ratou i nga matauranga, e eke ai ki runga ki te ora me te tika noho ai. Koia tenei te mahi ma tatou, kaua e whakahawea ki a ratou i te mea he iwi ke ratou, engari me whakakotahi te Maori me te Pakeha. Ka kite tatou e mahue ana ratou i roto i nga mahi o te ao, me tiki atu me whakahauhau kia ngakau nui ai ki te ngana tonu. Na, ka huri aku kupu ki te Pire nei, he mea he, ki au nei, mehemea ka mahia e te Paremete tetahi tikanga e mau tonu ai tetahi mea kino. Na, ko te Ture o tera tau he ture kino rawa atu. He whakamatautau noa iho tona tikanga. Ko tona aronga he hahu mai i nga ture tawhito, i mahia nei i nga tau o raua, timata i te tau 1858 tae noa mai ki te tau 1886, he tiki atu i aua ture hei whakamatautau ano i naianei. Ki taku kaua e hahua mai aua ture tawhito, engari me horoi atu kia ngaro, notemea kua kitea te kino o aua ture. Ko te Pire nei me te Ture i paahitia i tera tau kaore i te rite ki te hiahia o nga Maori. E te Pika, taku kupu ki nga mema honore, kei te raruraru tonu kei te taka-a-kino tonu nga whakaaro o te iwi Maori, kaore ano i tatu, mo te ture e hanga nei mo o ratou whenua; kei te taenga ki te wa e tino mohio ai ratou ki te tino tikanga o te ture e mahia nei e tatou, tena e nui rawa atu to ratou pouri me to ratou whakatakariri, a i te kawenga a te pouri, mehemea, a taua wa, ka tu mai te Minita mo nga Mea Maori kia pootitia ia e nga Maori hei mema mo te Paremete, e kore ia e tu i to ratou kino ki a ia mo tenei Pire. Na tetahi, he nui nga moni e pau i te whakahaerenga i tenei Pire ina oti hei ture, na me taku whakaatu ano ka riro ma nga Maori anake me o ratou whenua aua moni e whakaea. Ahakoa pehea te iti, ahakoa pehea te nui o tetahi take o tetahi mahi ranei e pa ana ki te whenua, me hari katoa ki te aroaro o te Kaunihera mana e mahi. a ma nga Maori ano e utu te mahinga. Ko te utu mo ia mema o te Kaunihera tekau hereni i te ra, a tena, ko te hea tu ahua Pakeha ra e whakaae kia tu ia hei mema mo te Kaunihera mo tena utu? Ka tika ranei kia riro ma era tu tangata e whakahaere nga whenua e rite ana ki te £50,000, ki te £100,000, nga utu o etahi? Ka tono atu ahau ki nga mema honore o Te Waipounamu me Aotearoa kia ata titiro ki tenei Pire, kia tika te hanga kia tau ai i runga i te aronga marama. Na waii tenei te hoatu ma nga tu tangata e whakaae ana ki te whawna atu i te tekau hereni i te ra a te Kawanatanga e whakawa nga taitara ki nga whenua, e wawahi aua whenua, e whakatau nga hea, e whakatu nga kai-riiwhi tupapaku. A ko tetahi, ko te utu mo nga mema Maori mo nga Kaunihera, ko taua tekau hereni ano i te ra. He aha te tikanga o tenei mahi? Homai tetahi £100 ki taku ringa oti tonu atu i au ratou katoa te whakapati me te hoko ki te muni. Kua ki te Kawanatanga i mua ake nei, kaore e taea e ratou te whakapono ki nga mahi a nga Ateha Maori. Na i mua atu i te tau 1894 e whai mana ana auo nga Ateha Maori ki runga ki nga whakatau a nga Tiati o te Konti Whenua Maori, otira i te wa e tu ana ko te Pirimia te Minita mo nga Mea Maori, ka mohio ia kaore e taea te whakapono nga mahi a nga Ateha Maori. Tena i pehea tana mahi mo taua page 84ahua? I whakatikatikaina e ia te ture, ara, i hanga o ia te Ture o te tau 1894, a kei tekiona 18 o taua Ture e mau ana ka whai mana noa atu te whakatau a te Tiati ahakoa kihai te Ateha i whakaae ki taua whakatau; a kite rawa ake nei tatou, tenei e hoatu nei e te Pire nei kia tokowha rawa nga mema Maori mo te Kaunihera, me te whai mana o aua Ateha ki runga ki ia whakatau a te Kaunihera. Ki taku titiro e rangirua ana tenei mahi a tenei Kawanatanga. Na, hei whakatika i taku korero, me titiro tatou ki nga Komihana i whakaturia nei i te tau 1896 mo Te Urewera, tokorima Maori tokorua Pakeha. Tena ia na me haere te Kawanatanga ki a Te Mete (Mr. Percy Smith), ki a Tiati Patara (Judge Butler), ki a Tiati Kanara (Judge Scannell) ranei, ui ai kei te tere kei te pehea ranei te haere o ta ratou mahi, mai o te tau 1896 tae mai ki naianei. Ko te utu tenei mo te patai, kei te porori noa iho te haere o taua mahi, a e tika ana kia tawaitia e te tangata tera ahua. Mehemea e tukua ana ma nga Tiati matau anake e whakahaere taua mahi, me etahi Ateha mohio hei hoa, kua pai ake te mahi a kua tere hoki te oti. Tena ko nga Komihana nei ka toru nga tau e mahi ana, a kaore ano i panuku atu ta ratou mahi, na nga Komihana Maori i whakaroa.

Timi Kara (Mr. Carroll).—Kua whiwhi na hoki a Te Urewera i te taitara mo to ratou whenua.

Te Pereiha (Mr. A. D. L. Fraser). —Kaore ano ratou i whiwhi i te taitara.

Timi Kara (Mr. Carroll).—Kua whiwhi.

Te Pereiha. (Mr. A. L. D. Fraaer). —Waiho kia tu te mema honore ki te whakautu i nga whai-korero, hei reira ia whakaatu mai ai i te taitara e ki nei ia kua whakawhiwhia ki a Te Urewera mo to ratou whenua. Kua he noa iho, kua moumou noa iho, nga mahi a aua Komihaua.

Te Rahera (Mr. G. W. Russell mema mo Riccarton).—A me pehea ki a koe e ora ai enei mate?

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser). —Taihoa ahau ka tae ki tena. Engari i te mea kua poto te taima e toe ana ki au, me utu e au te patai a te Minita mo nga Mea Maori i ui ai i mua ake ra, ko e hea, e ai ki taku, nga ture i paahitia e te Paremete i mua, a kua whakakorea atu i muri mai, e rite ana te ahua ki tenei Pire e korerotia nei e tatou. Me korero atu e au kia mau ai nga ingoa ki roto ki nga pukapuka o te Whare nei koia enei aua Ture, ko "Te Ture Kooti Takiwa. 1858," "Te Ture Whenua Maori, 1862," "Te Ture Whenua Maori, 1865," "Te Ture Whenua Maori, 1873." tekiona 73, "Te Ture Komiti Maori, 1883," tekiona 14, "Te Ture Whakahaere Whenua Maori, 1886," "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894," tirohia i nga tekiona mo nga kaporeihana, me "Te Ture Whakatikatika i nga Ture Whenua Maori. 1897," tirohia i nga tekiona mo nga kaporeihana. Otiri, me aro ak'u korero ki te Ture o te 1894, notemea kei roto i taua Ture e noho ana nga kupu, mehemea ta hiahia nga Maori ki te whakakaporeihana i a ratou me to ratou whenua, e pai ana, ka taea i raro i taua Ture. Otiia, e te Pika, ahakoa ko te whitu tenei o nga tau e mana ana taua Ture, ka kotahi tonu te whenua kua hoatu kia whakakaporeihanatia i raro i taua Ture. Na, ka utu au i naianei i te patai a te mema honore mo Riccarton, i ui mai nei ki au, he aha taku nei rongoa e ora ai enei mate katoa. A ka utu hoki au i te patai a te mema honore mo te Tai Tokerau, i a ia i karanga ake ra i mua ake nei, "Kaore kau aku rongoa." Taku utu mo aua patai, kua oti aku kupu me oku whakaaro mo tena aronga te perehi ki roto ki tetahi o nga niupepa o te taone nei, ara, ki roto ki te Evening Post, a whano ka kapi katoa te taha kotahi o tetahi wharangi o taua niupepa i aku korero, whakaatu atu i aku nei huarahi e whakahaere ai i nga whenua. Maori kia puta ai te ora ki a ratou. Engari kotahi te wahi o aua korero i he te perehi, ara, ko taku kupu i roto i taua panui i mea ai au me tuwhera te huko o nga whenua Maori ki nga Pakeha katoa. E he ana tera wahi o aua korero aku, notemea kaore au i te pai ki tera tikanga, ara, kia tuwhera te hoko whenua Maori ki nga Pakeha katoa. E whakahe ana au ki tera tikanga. Ko taku, kaua te Kawanatanga e hikihiki tonu e morimori tonu i te iwi Maori me ona whenua, me tuku te Maori kia whakahaere i ana whenua, heoi ma te Kawanatanga he tiaki i te Maori, he tupato, kei pau katoa i a ia ona whenua te hoko, kia page 85toe nui ai he whenua hei oranga mo ia Maori. Me rite tonu te mana o nga Maori ki to nga Pakeha e hokohoko noa atu nei i o ratou whenua, kaati te wahi e rereke, kaua e tukuna kia mene katoa i te Maori ona whenua te hoko. Me whakaae nga whenua Maori kia riihitia, engari me tino tupato me tino tiaki te Komihana Arai Hoko Tahae i nga riihi whenua Maori, kia tino tika rawa nga ritenga katoa o te riihi katahi ka whakamana e ia. Ki te oti ki taku e korero nei, ka kore o tatou awangawanga mo te Maori kei pa he mate ki a ia. Ka maha nga korerotanga mai o te Pirimia ki a tatou e rima miriona tonu nga eka whenua e toe ana ki nga Maori, a kaore e rato i aua eka nga morehu o te Maori e noho nei i Niu Tireni—e tata ana hoki ratou ki te wha tekau mano. Na, ka patai ahau ki nga mema honore o tenei Whare, he aha te painga e puta ki te katoa o te iwi Maori i nga rima miriona eka nei, i te mea e hara aua eka i a ratou katoa, engari no etahi anake o ratou, ara, no nga mea kaore ano i hoko. Tena, i pau i a wai nga whenua o nga Maori? Ki taku—me taku mohio ano ki te taumaha o tenei kupu aku—rokohanga te tau 1894 kaore kau he Maori kore-whenua o Niu Tireni, haunga ia nga iwi Maori i raupatutia e te Kawanatanga o ratou whenua.

Hone Heke.—Kua pau noa atu i mua atu o te tau 1894 nga whenua o Te Waipounamu.

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser). —Kaore au i te korero mo Te Waipounamu. E penei ana taku korero, ko nga hoko, ko nga riihi, ko nga mokete me nga tuku katoa i mua atu i te tau 1894 me tae ki te aroaro o te Komihana Arai Hoko Tahae. Ko taua tangata he mea whakatu e te Kawanatanga, hei tiaki i nga tuku whenua a te Maori kei tahae te Pakeha; ko te tikanga me tino uiui e taua apiha nga ritenga katoa e pa ana ki nga tuku whenua Maori; otira no te mananga o te Ture o te tau 1894 ka timata i kona te kitea o tenei mea o te Maori kore-whenua. Na, ki te haere koutou ki nga tari o nga apiha whakahaere i nga penihana kaumatua, ka kite koutou i nga Maori kua poharatia e mui ana ki reira. Tena, na wai i whakapohara aua Maori? Na tenei Kawanatanga, notemea kaore i ata haere tana hoko me tana ano i nga whenua a te Maori, kaore i ata uiuia i te tuatahi e ana apiha, i mua o te hokonga o te hea o te tangata, mehemea kei te toe ano he whenua i tua atu i tera e hokona ra hei oranga mona. Kua tangohia nga whenua o te Maori e te koroni i runga i ta te Kawanatanga moni i pai ai. No te tau 1893 ka paahitia e te Kawanatanga tetahi Ture, tona ingoa ko te Ture Hoko Whakawhiwhi Whenua Maori, he ture tika taua Ture, i te mea hoki e ki ana taua Ture me matua kimi e tetahi Kooti matau te wariu tika o te whenua katahi ka hoko ai i runga i taua wariu tika i kitea ra, ara, me rite ano ki te tikanga e whakahaerea nei mo nga whenua Pakeha e tangohia nei i raro i te Ture Whakanohonoho Whenua; otira ka miharo pea te Whare me te iwi ki te kiia atu e au kore rawa taua Ture i whawhatia atu e te Kawanatanga e tu nei; kore rawa he eka kotahi i hokona e ratou i raro i taua Ture. Kua whakahaweatia e te Kawanatanga taua Ture, tangohia ana e ia te mana motuhake i raro i te Ture o te 1894, a riro ana mana anake e hoko nga whenua Maori, a hoatu ana e ia ko tana utu i pai at ki nga Maori. He tika tonu taku e korero ata nei he maha nga whenua e £2 e £3 mo te eka i whakaaria atu e nga Pakeha noa iho ki nga Maori hei utu mo aua whenua, kihai i taea i te mea kua araitia mai e te Ture o te 1894, a te mutunga iho riro ana aua whenua i te Kawanatanga mo te tekau hereni mo te eka. Tenei ano etahi atu whenua i peratia. Tetahi whenua e ono hereni tae atu ki te tekau hereni te utu a te Kawanatanga i hoatu ai mo te eka, akuanei no te matenga o tetahi tangata o taua whenua kihai i hoko i ona hea, ka whakahaerea e ona kai-riiwhi te wira o taua tupapaku, no te putanga o te pukapuka whakamana i te wira tonoa ana e te Kawanatanga kia utua te tiute, kitea ana kotahi pauna e rua hereni me te hikipene te wariu mo te eka o taua whenua, ara, te utu tika mo te eka o taua whenua, i riro ra te nui nga i te Kawanatanga mo te tekau hereni mo te eka. Ka tuaruatia atu e au taku kupu o te tuatahi ra, ara, he he rawa atu te mahi a tenei Kawanatanga ki nga Maori i runga i a ratou ture i hanga ai me a ratou tikanga i whakahaere ai mo nga Maori.

page 86

Te Tepute-Pika (Mr. Deputy- Speaker).—Kua pau te taima o te meina honore.

Tenei ano te roanga atu o nga korero a tenei mema, engari me titiro i nga korero reo Pakeha o te Paremete. Ko te aronga o aua korero he whakahe i te Pire.

Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru).—E te Pika, e tu ake ana ahau ki te whakaatu atu ki te Whare i aku nei whakaaro mo runga mo nga tikanga e man nei i roto i te Pire whakatikatika e takoto nei i o tatou aroaro. Taku tino hiahia me noho katoa ia mema o tenei Whare i tona nohoanga i tona nohoanga ki te whakarongo ki nga kerero katoa e whakapuakina ana mo runga i tenei take. Ki taku titiro ko tenei Pire tetahi o nga tino take nui atu i takoto ki o tatou aroaro mai o mua iho, e pa nui ana ki ia Maori o te Motu o Aotearoa. Kei te mohio pea nga mema katoa o tenei Whare i roto i nga whakatupuranga maha i mua atu i te taenga mai o te Pakeha e noho ana nga Maori i Niu Tireni, no ratou anake te whenua katoa a kaore kau he Ture kia kotahi i runga i a ratou. Ko te Ture i paahitia i tera tau nui atu te kino o tona taumaha ki runga ki nga iwi Maori o Aotearoa. Maku e whakamarama te tikanga o taku korero. E tika ana nga Maori o tenei Motu kia haere mai ki konei tono ai kia whakawhiwhia ratou ki tetahi Ture e whai mana ai ratou ki te whakahaere i o ratou whenua i runga i nga huarahi e puta ai he tino painga ki a ratou, a i te wa i whakapuakina ai taua hiahia e nga Maori o tenei Motu, ko te tino hiahia nui tera o te Motu katoa o Aotearoa, ara, o te takiwa ki te Hauraro, o te takiwa ki te Hauauru, o te takiwa ki te Rawhiti, o te takiwa ki waenganui o te Motu, me te takiwa ki te Tonga. Engari, e te Pika, ko te mea i inoitia e ratou, i tumanakohia e ratou, kaore i hoatu e te Ture i paahitia i tera tau. Ko te Ture o tera tau kaore i tino tautokona e matnu katoa, i te mea kaore i ata rite ki to matou hiahia; engari i mahara matou tera matou e whiwhi i raro i taua Ture i te mea kua whakaaetia kia tu he Kaunihera hei whakahaere i o matou whenua i a matou whakaaro me a matou tikanga. Kaati, i te mea kua takoto ki o tatou aroaro i naianei tenei Pire hei whakatikatika i te Ture o tera tau, ka penei taku whakaatu kupu ki a tatou, kaore rawa he painga o tenei Pire ki nga Maori o roto i toku takiwa pootitanga puta noa, kore rawa e mama ake o ratou taumahatanga, kore rawa e ora iti nei o ratou mate i tenei Pire, kore rawa atu. Otira, e te Pika, me penei taku kupu, ko toku takiwa te takiwa ka tino mate rawa atu i raro i nga tikanga o tenei Pire—otiia, ki te kore toku takiwa me nga whenua kei roto e takoto ana, e kore rawa e whai mahi tenei Pire me te Ture o tera tau. Ki te kore e marama ki au nga menemana e mau nei i roto i te Pire e takoto nei i o tatou aroaro, he aha ano hoki te take e ki atu ai au kei te pai au ki ena menemana whakatikatika? Kei hea nga whenua e tika i raro i tenei Pire? Taku kupu ki a koutou heoi ano te wahi o te Motu o Aotearoa e toe ana tetahi wahi whenua ki nga Maori i naianei e rite ana hei whakaora ma tenei Pire—mehemea ra ka taea e tenei Pire te whakaora—kei toku takiwa anake. Ko toku takiwa e korero nei ahau, he maha nga taumahatanga me nga here e takato ana i runga. Kaore rawa nga Maori o taua takiwa e kaha ana ki te riihi i o ratou whenua, ki te whakahaere i etahi atu tikanga ranei e puta ai tetahi painga iti nei ki a ratou i aua whenua. Ko te tukunga iho tena o nga Ture e paahitia ana e tenei Whare i ia tau i ia tau. Otiia, e te Pika, e kore ahau e ki na te Honore Minita mo nga Mea Maori e noho mai nei te take o aua ture e whakahe nei ahau. Kei te ki atu ahau na nga mema tonu o tenei Whare te he, notemea na tenei Whare i paahi aua Ture katoa e peehi kino nei i te iwi Maori. Tetahi mate hoki ko nga tikanga whakahaere a te Kawanatanga mo te taha ki te iwi Maori e riro ana e haere ana i runga i nga hiahia o nga mema Pakeha o tenei Whare. Koia ahau i mohio ai e kore e tika kia kiia e au no te Minita Maori anake te he. Engari e tika ana kia penei taku kupu ko nga mate e utaina ana ki runga ki te iwi Maori i runga i nga mahi hoko whenua a te Kawanatanga na te Kawanatanga anake tena mahi, no reira, e tuturu ana no te Kawanatanga anake tena he. Kei te takoto hoki i a tatou te pukapuka perehitanga o nga mahi a te Tari Hoko Whenua a te Kawanatanga, a page 87kitea ana e tatou ko etahi whenua Maori i hokona e te Kawanatanga mo te rua hereni noa iho mo te eka, a kaore rawa e neke atu ana i te tekau herein mo te eka a runga o te moni e utua ana e te Kawanatanga mo nga whenua Maori. Kaati, ma koutou ma nga mema honore e ki mai ki au mehemea ki ta koutou whakaaro he utu tika ranei te 2s. i te eka mo tenei mea mo te whenua, ahakoa pehea te ahua o te whenua, ahakoa ranei kei hea e takoto ana? Ki taku titiro kaore e tika tena utu mo te tikaokao, mo te taihana heeki ranei. Kaati, i te mea kua pena, na te Kawanatanga anake tena mahi kino, koia ahau i mea ai e tika ana taku korero i ki ake ra no te Kawanatanga anake te he, na ratou anake aua mahi kino ki a matou, i ta ratou hokonga i o matou whenua. Na, ka patai ano ahau i taku patai ano o mua, He aha te he ki te whakawhiwhia nga iwi Maori o tenei whenua—i te mea he inoi tonu ta ratou mahi i nga wa katoa —ki tetahi mana motuhake hei whakahaere i nga mea e pa ana ki a ratou? Ko matou ko nga iwi Maori o tenei koroni e hara matou i te tamariki, kei te mohio noa atu matou ki nga mea e hiahiatia ana e matou, kei te mohio noa atu matou ki te whakahaere i a matou mahi, i a matou tikanga, me o matou ahua, rite tonu te kaha o to matou mohiotanga ki to re iwi Pakeha o te koroni nei, rite tonu, kaore i rere ke. Ki te araitia rawatia te iwi Maori, kia kaua rawa e whai mana ki te whakahaere i a ratou mea, me pehea ratou e mohio ai ki nga mahi paamu me era atu tikanga e hua mai ai he painga ki a ratou i runga i o ratou whenua, me era atu tini ahua mahi katoa? Ki te kore ratou e tukuna ki te whakahaere i a ratou mea, ki te riihi i o ratou whenua, me era atu ahua, me pehea e kitea ai e ratou he huarahi e whiwhi ai ratou i tetahi orauga i tetahi painga i runga i o ratou whenua? Ko ahau e ki ana kaua rawa he here ki runga ki nga whenua Maori, engari me homai ki nga Maori anake te mana ki te whakahaere tikanga mo o ratou whenua. E kaha noa atu ana ratou ki te whakahaere i a ratou tikanga mo runga mo nga riihi ahakoa mo te rau tau mo te rua tekau tau ranei Kua roa tatou, nga iwi Maori me nga iwi Pakeha o tenei Motu, e noho tahi ana i naianei, a i roto i tenei wa roa i noho tahi ai tatou, he aha te mahi a nga Pakeha ki a matou, ki nga Maori? Heoi te mahi he tinihanga i a matou. Ka korero atu ahau ki a koutou, koia tenei te tino mate kino e akina ana ki te iwi Maori ko te kore kaore e tukuna e nga Pakeha ki nga Maori ano te mana whakahaere tikanga mo o ratou whenua, apiti ki tera ko te mahi hoko whenua a te Kawanatanga i riro ai nga whenua o nga Maori mo te moni korekore noa iho. Kaati, e te Pika, i te mea e pena ana te takoto me taku e whakamarama atu nei, no reira ki taku mohio e tika noa atu ana ahau ki te korero atu ki te Whare nei, e kore rawa matou e whakapai ki nga menemana e noho nei i roto i te Pire e takoto nei i te aroaro o te Whare. Ki toku whakaaro e kore nga mate o te iwi Maori e ora i tenei Pire menemana. Ko te Ture o tera tau e ki ana ko nga whenua me riro ki roto ki nga ringa o te Kaunihera, ma taua Kaunihera e whakahaere. Kaati, me penei taku patai ki nga mema honore: Ko wai o koutou, mehemea he rau eka whenua tona motuhake ki a ia, ka whakaae ranei ia ki te tuku atu i te mana whakahaere o tona whenua ma etahi tangata ke e tiaki e whakahaere? Maku e whakautu tena patai; e kore rawa taua tangata e whakaae. Kaati ra, i te mea kei te pena te ahua, koia ahau i ki ake ai e tika ana kia kaha rawa ta matou whakahe i tenei Pire. Engari, e te Pika, tera atu ano etahi o a matou whakahe ki tenei Pire, e hara i te mea ko ena anake. Me pehea hoki nga moni ruri ina whakaekengia ki runga ki nga whenua? Tetahi tikanga kino rawa atu e kite ana ahau i roto i taua Pire, koia tenei, mehemea ka hiahia nga tangata kotahi tekau o roto o te hunga tokomaha no ratou tetahi poraka whenua ki te tuku atu i taua whenua ki raro ki te whakahaere a te Kaunihera, ka tino riro taua whenua ki raro ki te whakahaere a taua Kaunihera, ahakoa, pehea te whakahe a te nuinga o nga tangata no ratou te whenua. Mehemea kotahi rau nga tangata o tetahi poraka whenua, ki te mea nga tangata kotahi tekau kia tukua atu ki te Kaunihera me pehea koia te hiahia me te whakaaro o nga tangata e iwa teka i e toe ana? Ko ahau e ki ana katahi ka tino nui atu nga mate e ara i page 88raro i tenei Pire, ko toku takiwa ka tino mate atu, notemea ko ena nga whenua ka tino paangia e taua mea. Kaati, ka korero atu ahau ki te Whare i naianei: Tera tetahi tangata Maori kei Waikato ko ia nei te tino upoko ariki o nga iwi me nga hapu o taua takiwa, a ko ia hoki te tangata kaha atu ki te ki atu ki nga tangata e noho ana i raro i tona mana kia kaua rawa e tukua tetahi poraka kotahi o o ratou whenua ki raro i te whakahaere a tena Kaunihera. Ko taua tangata te tangata i whiriwhiria e nga iwi katoa o Waikato hei upoko mo ratou, hei tino tangata mo ratou i roto i a ratou whakahaerenga katoa me nga tikanga katoa e pa ana ki runga ki o ratou tinana me o ratou whenua. Tona ingoa ko Mahuta. Ko ia te tangata e karangatia nei ko te Kingi Maori, a e mea atu ana ahau kaua tenei Whare e pouri mo te karangatanga o tena ingoa ki runga ki a ia. Ki te whakahuatia te ingoa o Kingi Eruera i roto i tenei Whare, kaore rawa he tangata e pokanoa ki te whakahe i taua ingoa ona. Ka whakahua ana ahau i te ingoa o Kingi Mahuta e hara i te mea e whakahua ana ahau i runga i te mahara kia whakaturia ia hei kingi whakatete ia Kingi Eruera. Ina ke te mea e hiahia ana ahau ki te whakaatu atu ki tenei Whare, ko tenei tangata i puta mai i a Maniapoto. No Ngati-Maniapoto ano ia, a kei reira nei hoki te nuinga o nga whenua Maori e toe ana i naianei. Kaati, e te Pika, kua korero te mema honore o te Tai Tokerau (a Hone Heke) ki tenei Whare i roto i tetahi whai-korero ana i mua ake nei, ko tenei tangata ko Mahuta, e karangatia nei e au ko te Kingi Maori, kaore i whiriwhiria kaore i whakaaetia e nga iwi Maori katoa o te Motu nei hei Kingi mo ratou. E te Pika, he tamariki taua mema honore. E kore ahau e ki kaore he rangatira o nga iwi Maori o tenei Motu, e mohio ana hoki ahau he uri katoa ratou no nga iwi i haere mai nei ki konei i runga i nga waka e whitu, me tona rangatira me tona rangatira, a ko nga uri o aua rangatira e whitu ko nga rangatira ena o nga iwi Maori e noho nei puta noa i Niu Tireni i tenei ra. Na nga uri o aua waka e whitu i whiriwhiri tetahi tangata, i heke tika mai i ia o aua tupuna nui e whitu, hei upoko ariki mo te iwi Maori puta moa i Niu Tireni. Mehemea e roa ana te taima hei korerotanga atu maku ka taea e au tewhakatuturu rawa, e mohio ai te Whare koia ano kei te tika taku korero e korero nei. Ka taea e au te whakaatu ki te Whare he uri tuturu a Mahuta no aua rangatira, a ko ia tonu te tangata tika hei Kingi mo nga Maori. Tetahi o aua waka e whitu ko "Takitumu," ko Ruawharo te ingoa o te rangatira o runga. Tenei kei taku ringa e pupuri ana te whakapapa, kua oti te tuhituhi, engari i te mea e poto ana taku taima e kore e panuitia katoatia e au. Me penei taku korero, ka taea e au te whakapapa, e rua tekau ma rua whakatupuranga i taua tupuna ka puta iho ki a Kingi Mahuta. Tetahi o nga waka ko "Te Arawa," ko Tamatekapua tona rangatira. He maha nga tangata nunui i puta mai i tena waka, koia tena ona uri ko nga hapu o te Tai Rawhiti e noho mai nei i tenei ra. No taua rangatira o Te Arawa tekau ma waru nga whakatupuranga ka puta ko Mahuta. Te toru o nga waka ko "Aotea," ko Turi te rangatira ko te tupuna tena o nga iwi katoa e noho mai nei i te Tai Hauauru o tenei Motu—i Taranaki me era atu takiwa o reira. Ka taea e au te whakaputa a Mahuta ki taua tupuna, a e rua tekau nga whakatupuranga. Ka taea ano hoki e au te hoatu enei whakapapa ki nga mema honore, kia kite iho ai ratou koia ano e tika ana taku korero. Ko "Matatua" tetahi o nga waka, te rangatira o runga ko Turoa, tekau ma ono nga whakatupuranga tangata mai o taua rangatira ka puta ko Mahuta. Tenei ano tetahi waka ko "Tokomaru," ko Rakeiroa te rangatira. Tekau ma iwa whakatupuranga i tena tupuna ka puta ko Mahuta. Kua tae tenei ki tetahi waka ano ko "Kurahaupo" te ingoa, ko Apa te tangata o runga, tekau ma waru whakatupuranga i tena rangatira ka puta ano ko Mahuta. Ko "Tainui" tetahi o nga waka, ko Hoturoa te rangatira, na tena i man mai nga tupuna o Waikato katoa ki Niu Tireni, tae atu hoki ki nga tupuna o te mema mo te Tai Tokerau e ki nei kaore ia e mohio ana ki a Mahuta. E rua tekau ma wha nga whakatupuranga mai i taua waka ka puta ko Mahuta, a i tenei o nga whakapapa e tino puta ana a page 89Mahuta i roto tonu o nga tupuna ate o taua mema o te Tai Tokerau. Koia ahau i ki ai ki a ia he tamariki ia. Mehemea hoki e mohio ana ia ki nga whakapapa o nga tupuna e kore ia e korero pera. I te timatanga o te mahi whakatu Kingi i huri katoa mai nga iwi katoa o te Motu nei ki te tautoko. Tenei kei an te rarangi ingoa o nga iwi me nga hapu nana i tautoko. Engari me whakamarama atu ano ahau ko taua mahi a nga Maori e hara i te mea he hiahia na ratou kia maunu atu i raro i te mana o to tatou Kuini i mate nei. Na, me whakaatu hoki ahau i tahuri nga mihinare Pakeha o aua ra ki te hapai i taua mahi whakatu kingi, a maku e whakaatu ki te Whare i te take I tautoko ai ratou. Koia tenei, kei a ratou te mana o nga Haahi karakia whakapono, a ko nga Haahi o te Whenua Matua, ara o Ingarangi, kei raro katoa i te mana o te Kuini Me whakaatu atu e au ki te Whare tetahi kupu kei roto i te Paipera Tapu e tautoko ana i taku korero. Kei Tiutoronomi xvii., 15, ka kite koutou e man ana enei kupu na—

"Ko ta lhowa, ko ta ton Atu a e whiriwhiri ai, ko ia anake tau e mea ai hei kingi mou; ko tetahi o o tuakana tau e mea ai hei kingi mou: e kore e ahei kia meatia e koe hei kingi mou te tangata iwi ke, ehara nei i te tuakana nou."

Kaati, i te mea kei roto tonu i te Karaipiture e mau ana nga kupu whakamana i a matou, me pehea hoki e tika ai te ki e he ana taua mahi a matou. Tenei ano tetahi whakapapa ka whakaaturia atu e au ki te Whare i naianei—e heke tika tonu ihoanai a Ihowa tenei huarahi. Kote tangata e karangatia ana e nga Hurai, ko Ihowa, ko Io te ingoa ki nga Maori. Ko nga ingoa o etahi o nga tupuna tapu o te Maori ko Io, ko Rangi, ko Papa, ko Teema, ko Tahuhunuiorangi Otira ka ngenge noa iho te Whare mehemea ka whakapapangia e au nga whakatupuranga maha kia puta iho ki a Mahuta, engari ka taea e au te hoatu te whakapapa tuhituhi e whakaatu ana i taua huarahi kia kite iho nga mema honore, mehemea ra e pai ana te Whare. Mehemea e roa ana taku taima ka taea e au te whakaatu pono ki te Whare i o matou huarahi hekenga iho i aua tupuna nunui puta iho ki a matou—

Te Tepute-Pika (Mr. Deputy- Speaker).—Kau pau to taima.

Te Piha (Mr. Fisher, mema mo Poneke Taone).—E tu ake ana au ki te whakaatu kei te takahia nga tikanga o te Whare. Notemea hoki i raro i o tatou ture whakahaere i te Whare nei, he hawhe haora te taima e whakaaetia ana ki ia mema o te Whare ina korero ia mo runga mo tenei nea mo te Pire. Kaati, ko te mema mo te Tai Hauauru e korero ana ki te kai-whakamaori, ko te kai-whakamaori ki te whakapakeha mai ki te Whare, no reira ko tona tikanga, tekau ma rima ano meneti te roa o te taima e hoatu aua mona. Na reira ka tono atu au ki a koe, mehemea e kore ranei koe e whakaae, i te mea e korero ana taua mema i te reo Maori, ki te hoatu kia roa ake te taima mona, kia tae ki te haora ia e korero ana.

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser, mema mo Nepia).—Ki taku whakaaro e ahei ana ano i etahi wa kia whakangawaritia e te Pika nga tikanga-whakahaere o te Whare nei, i te mea kei te iwi Maori anake te paanga o tenei take e takato nei i te aroaro o te Whare, no reira ki taku mohio e tika ana kia mene mai nga whakaaro o nga mema Maori. Me tohu atu ano hoki ahau ki a koe, e te Pika, he mate tenei e whakaekengia ana ki runga ki te iwi Maori, otira ehara i te mea ki a ia anake, engari ki te iwi Maori katoa puta noa i Niu Tireni. E pau ana tetahi taha o tona taima i te whakapakeha a te kai-whakamaori i ana korero, no reira kaore e taea e ia te korero ona hiahia katoa i te mea kua whakapotongia te taima mona he maha nga mema o tenei Whare ten a e riro i ana korero me ona whakaaro, na reira ka nui toku hiahia kia hapainga ake e koe tou mana a kia whakaaetia e koe kia tu ano te mema honore o te Tai Hauauru ki te whakapuaki i ona whakaaro mo te hawhe haora.

Te Tepute-Pika (Mr. Deputy Speaker) —Ahakoa, pehea te nui o taku hiahia kia whakaroaiua te taima hei tuunga mo te mema honore kia kotahi atu hawhe haora ano, engari me titiro ano ahau ki nga run me nga tauira kua oti te whakatakoto hei tohutohu mai mokn. Ahakoa, pehea tana whakapau i tana hawhe haora, ahakoa korero tahi raua ko te kai-whakamaori, ahakoa ko ia anake i tu ki te korero, e kore ano e taea e au te whakarereke i te tikanga a ka whakaroa i te taima moua, no reira kaore page 90au e whakaae ki te putake kua whakaarahia ake nei e te menaa honore.

Te Piha (Mr. Fisher).—E te Pika, i runga i te aronga o to whakatau i whakaputaina i te wa e korero ana te Whare mo nga tima hari meera ki San Francisco, ka motini ahau kia hikitia te korerotanga o tenei Pire mo apopo, kia whai taima ai te honore mema Maori o te Tai Hauauru ki te whakaoti i tana whai korero.

Te Tepute-Pika (Mr. Deputy- Speaker).—Ko wai e tuarua ana i te motini nei?

Te Hatihana (Mr. Hutcheson),— Ko ahau.

Henare Kaihau.—E te Pika, i te mea kua motinitia kia hikitia te komititanga o te Pire nei, kaati kua ahei pea ahau ki te whakaoti i aku korero.

Timi Kara (Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori).—E hara i te mea e tu ake ana au ki te whakararuraru i te mema honore, kaore aku hiahia ki te korero roa, engari e tono atu ana au kia whakataua mai e koe, ara, ahakoa kua hoatu ano tetahi hawhe haora ki te mema honore hei tuunga mona ki te korero, otira ki taku whakaaro me whakawhaiti e ia ana korero ki runga anake ki nga take o tana whakahe ki te Pire nei.

He Mema Honore.—Me pehea te aronga o te whakatau mo runga i te meera ki San Fransisco?

Te Tepute-Pika (Mr. Deputy- Speaker).—E hara i te mea he motini tenei kia hikitia tenei korero. He motini ke kia kaua e komititia i tenei ra, ara, kia tukua atu mo apopo ra ano komiti ai.

Henare Kaihau.—I te mea kua homai ano he taima ki ahau, ka haere tonu taku whakamarama atu ki te Whare i nga kupu e maharatia ana e au hei korero atu maku. E penei ana, e te Pika, te tikanga. I te wa i timataria ai te mahi whakatu Kingi e korerotia nei, haere ana etahi tangata puta noa i nga takiwa katoa o te Motu o Aotearoa, ki te ata whiriwhiri i tetahi tangata totika i heke rangatira iho i nga tupuna rangatira o mua kia whakaturia hei upoko ariki, ara, hei kingi. Na, e te Pika, tera tetahi rangatira Maori i nga ra o mua ko Hongi Hika te ingoa, he rangatira nui no Ngapuhi; a, e te Pika, ko taku hiahia me whakarongo mai te mema o te Tai Tokerau—-te tamaiti nei a Hone Heke—ki enei korero aku mo runga i tenei take. Haere ana a Hongi Hika ki Ingarangi, te taenga atu ki reira ka inoi atu ki te Kingi o Ingarangi i aua ra kia whakaturia ia (a Hongi) hei kingi mo nga Maori o Niu Tireni. Tona hokinga mai i Ingarangi, ka hoki mai ki tona iwi, kitea ana e ia kaore e taea ia e ratou te whakatu hei kingi. He iwi tokoiti ratou, he iwi kore toa, e kore ratou e kaha ki te whakatutuki i tona hiahia. I muri nei ka tupu he mahara pena ano i nga iwi o te pito ki runga o te Motu nei, haere ana te tama a te Rauparaha ingoa nui—ara a Tamihana Te Rauparaha —ki Ingarangi ki reira rapu ai i tetahi tikanga e taea ai e ia te whakatu he kingi mo nga Maori. Ka mutu tona noho i Ingarangi ka hoki mai, ka mea ki tona matua ki a Te Rauparaha, "Ko koe hei kingi mo nga Maori o Niu Tireni." No te tau 1846 aua kupu i i whakapuakina ai. Ka huri atu a Te Rauparaha, ka ki atu ki tana tamaiti, 'Kaore, e tama, whakahokia atu tena tikanga whakatu kingi ki roto o Waikato. Ko Te Wherowhero te tino rangatira o reira; nana ahau i ora ai, ko ia te tangata tika mo tena tuunga." Na, tenei tetahi whakatauki nui mo te iwi o Waikato e rangona nuitia ana i aua ra; e korero ana mo te awa o Waikato, tetahi awa nui, awa ataahua, he maha ona hurihanga me ona pikonga, a kei ia piko o taua awa roa o Waikato, kei reira tona rangatira e mohiotia ana e noho ana, no reira te whakatauki nei "He piko he taniwha, he piko he taniwha." Tona tikanga, kei ia piko o taua awa tona taniwha; tena meatetaniwha he rangatira, e ai ki te ritenga o taua whakatauki. I muri i tena haere ana a Matene te Whiwhi puta noa i nga wahi katoa o te Motu e rapu ana i tetahi rangatira totika hei kingi. Te rangatira tuatahi i tae atu ai ia ki te ki atu mona te kingitanga, ko Turoa, no nga iwi o Whanganui. A, e te Pika, no te haringa o taua whakaaro ki reira, ka ata tirotirohia e ratou tona ahua, kitea ana ko nga ika o tena awa he toitoi he kakahi, he ika ririki nei, kore tikanga noa iho. No reira kaore e ahei nga rangatira o taua takiwa kia whakaturia hei kingi. A, i muri i tena ka haria taua whakaaro ki Tongariro, kei waenganui pu tena o te Motu nei, ko page 91 te kainga tena o tetahi o nga tino rangatira nui o Niu Tireni, ko Te Heuheu te ingoa. Tera ano to tera rangatira tona whakatauki e mohotia ana e te Motu katoa: "Ko Taupo te Moana, ko Tongariro te Maunga ko Te Heuheu te Tangata." No reira haere ana aua tangata e mohio ana ki ena ahua katoa, aua tangata whakatu kingi, ka tae atu ki a Te Heuheu ka ki atu, ko ia hei kingi. Engari heoi ano nga ika o tera moana he kokopu he koaro. No reira, i runga i tera ahua, ahakoa, te nui o taua rangatira, o Te Heuheu, e kore e taea. Katahi ratou ka haere ki te Rawhiti—ki Rotorua. Haere ana ki to reira rangatira ki a Te Amohau, ka whakahuatia atu mona taua kingitanga, a i muri mai ki a Te Kani-a-Takirau. Engari kitea ana e ratou heoi ano nga ika o te moana o Rotorua, he koura he kakahi; a te tukunga iho o to ratou whakaaro i te mutunga o ta ratou haere ki nga wahi i tae ai ratou me te ata whiriwhiri i te ahua o ia takiwa, kitea ana kaore he tangata i roto o aua iwi katoa e ahei ana kia whakaturia he, kingi. Katahi ka whakahokia taua whakaaro ki roto o Waikato, a te mutunga iho whakaturia ana ko Potatau te Wherowhero hei kingi. Engari ko ahau e ki ana kua kingi noa atu ia i runga i tona huarahi hekenga iho i ona tupuna, i mua atu o tona whakatuunga hei kingi. E mohio ana hoki nga iwi i mua atu i tena wa ko ia to ratou kingi tika i runga i tona hekenga tikatanga iho i a Ihowa, ara, ia Io Kaati ra, i te mea e pena ana, ahakoa, ki te mea nga mema o tenei Whare me mutu te whakahua i te ingoa "kingi" mo taua tangata, e kore e e taea te muru atu o tona kingitanga i tau tika iho ki runga ki a ia i runga i ona tupuna. Mehemea e whakahe ana te Whare ki te ingoa "kingi," me hoki atu pea ki te Atua ra ano whakahe ai, a ki te tu ta ratou whakahe mo te ingoa o te Atua, katahi pea ka tika kia whakamanaia a ratou whakahe mo te karangatanga o taua ingoa ki runga ki a Mahuta. Ko te Minita Maori ano hoki tetahi e whakahe ana mo te karangatanga o taua ingoa ki taua tangata. E te Pika, i mahara ahau ko te Minita Maori tetahi o nga tangata ruarua e mohio tika ana ki nga korero tawhito me nga tikanga o mua o nga iwi Maori o tenei Motu, a, ki taku mahara koia tonu te tangata tika mana e korero atu ki te Whare te tino takoto o tenei take. He tino korero pono taku korero e korero atu nei ki te Whare, he korero tauhou pea ki a ratou, engari maku e ki atu ki a koutou kei te mohio katoa te iwi Maori ki te pono o tenei korero aku. Akuanei pea kei te mahara te Minita Maori e kuare ana nga iwi Maori, kaore e mohio ana ki te huarahi hei takahanga ma ratou, e riro atu ai te mea e hiahiatia nei e ratou. Kaati i konei he kupu maku mo rurga i tena take. Mehemea e hiahia ana te Whare, ka taea e au te whakatakoto atu ki tona aroaro nga huarahi whakapapa o nga iwi otemotu, timata i te putaketanpa mai kua whakaaturia ake ra e au, tuku iho, tuku iho, i roto i nga whakatupuranga maha tae noa mai ki a matou e noho nei i roto i tenei ra. Na, ka hoki aku korero ki te Pire nei i naianei, e penei ana taku kupu, ko nga tikanga o tenei Pire e kore e pa ki te mema honore o Te Waipounamu, notemea ko nga whenua Maori o tera Motu e rereke noa atu ana te takoto i nga whenua Maori o Aotearoa. E kore ano hoki taua Pire nei e pa nui ki te takiwa o te Tai Rawhiti, ko te take he iti rawa nga whenua kei te toe i roto i te takiwa pootitanga o te mema honore, ko te nuinga kua oti katoa te riihi, kei raro ranei i era atu tikanga whakahaere e kore ai e ahei kia pa atu tenei Pire. Mo te taha ki te mema honore o te Tai Tokerau e pera ana ano te tikanga o taku korero, notemea he iti noa iho nga wahi whenua o tona takiwa pootitanga e ahei ana kia kawea ki raro i tenei Pire. Ki taku mohio he iti iho pea i te 400,000 eka uga whenua e watea ana hei paanga atu mo tenei Pire i roto i taua takiwa. Engari, e te Pika, ka hoki mai ano ta tatou korero ki nga whenua o toku nei takiwa —o Waikato—kite iho ana tatou he nui whakaharahara nga whenua Maori o reira i murua i runga i te raupatu a te Pakeha. Otira he nui nga whenua Maori kei te toe i roto i toku takiwa pootitanga. E penei atu ana taku korero, e te Pika, i te mea ko nga Maori o toku takiwa nga tangata e tino paangia nuitia ana e tenei Pire—nga tangata nana nei ahau i tuku mai ki tenei Whare—koia ahau i ki ake page 92ai e kore rawa ahau e ngenge ki te whakapau i toku kaha katoa ki te patu me te arai i te paahitanga o tenei Pire ki te kore e whakauruhia atu aku menenana ka motinitia e au ina tae ki te Komititanga o taua Pire Tenei te waea a etahi tangata o toku takiwa no nakuanei i patua mai ai, ara:—

"Otorohanga Kua tae mai nga kape o au menemana e whakaarohia ana e koe hei motini mau. Nui atu te marama me te pai ki ta matau titiro, kia kaha a rawa koe ki te whakauru atu i aua mea. Kia era.

"Na Omipi, raua ko Pepene."

I konei aua tangata i Poneke nei i tera marama, he mea tuku mai na tetahi wahanga nui o nga iwi o toku takiwa pootitanga. E te Pika, ka tono atu ahau ki te Minita Maori i naianei kia ngawari mai ia ki te whakaae ki aku menemana ka kokirihia nei e au a taihoa, e kawe anake ana hoki ahau i taku i mohio ai hei ora mo oku iwi. Ka ki atu ahau e tino tika ana kia kaha rawa te whakaaro mai a te Kawanatanga ki a matou ko oku iwi, koia tenei te take: Mai o toku taenga tuatahi mai ki tenei Whare i te tau 1897, ko ahau tonu te tangata nana i hapai i mau tonu ai te Kawanatanga i tona turanga. Mehemea kaore ahau i toku nohoanga i tenei Whare e kore rawa ratou e kaha ki te pupuri i o ratou nohoanga Kawanatanga. Me titiro te Whare ki nga tuhituhinga o nga pootitanga o taua taima, ka kitea he maha noa atu nga pootitanga i runga i etahi take nunui na taku pooti kotahi anake, apiti iho pea tetahi pooti kotahi atu ano i etahi meatanga, nana i pupuri tenei Kawanatanga i mau ai ki runga ki o ratou nohoanga. E mohio ana ahau ka whakaaetia mai e te taha Apititini o te Whare nei te tika o tenei korero aku. A, ka korero atu ano ahau i tetahi kupu, hei apiti atu maku ki tera kua mutu ake nei i ahau te korero, ara, me ki atu ahau na te huhua o nga kupu i korerotia mai, na te maha hoki o nga tikanga i whakaaetia mai e te Kawanatanga, ara, penei, mehemea ki te tautoko ahau i a ratou ka hanga e ratou be tikanga e puta ai he painga ki oku iwi, e ata ora pai ai ratou, na kona hoki ahau i kaha tonu ai ki te tautoko i a ratou. E hara i te mea e mea ana ahau kia hanga mai e ratou he painga mo toku tinana ake, kaore, engari, e te Pika, heoi ano taku hiahia nui atu he whakaora i nga mate e peehi kino nei i nga iwi nana ahau i whiriwhiri, nana ahau i pooti, nana ahau i tuku mai ki konei hei mangai mo ratou. Kaore rawa hoki oku nei wehi ki te whakapuaki i aku mahara me oku wbakaaro i roto i tenei Whare, me te korero tinana hangai tonu atu i aku take katoa i kite ai ahau bei korero atu maku, notemea e hara hoki i te Kawanatanga ahau i whakatu hei mema a mo tenei Whare; ahakoa taku u tonu ki te tautoko i tenei Kawanatanga mai o taku urunga mai ki tenei Whare, a i roto i nga tau katoa o toku mematanga, kaore rawa e mutu ana taku inoi me taku tohe atu ki te Kawanatanga kia homai he ora mo oku iwi. Ko te Pire Kaunihera Maori tuatahi he roa noa atu te wa i whiriwhiria ai e te Pirimia e nga Minita me ahau. I tino kaha ta matou rapu ta matou hurihuri ta matou whiriwhiri i ona aronga katoa. Nui atu toku aroha ki taua Pire, a i mahara ahau kei te aroha hoki te Kawanatanga ki taua Pire. E te Pika, ko te ahua o taua Pire he tino whaiaipo tuturu na matou tahi, engari no te whabamoenga o ta matou puhi, i arohatia ra i manaakitia ra e matou, ki te tane, te whanautanga mai o tana tamaiti kihai rawa i rite ki ta matou i mahara ai i tumanako ai, te whanautanga o te tamaiti he kopurepure. A e penei ana to matou ahua i naianei ko te mea i maharatia e matou hei tamaiti ma te iwi Maori kaore i rite tona ahua ki te ahua i maharatia; kaore i mangu katoa, i whero katoa ranei engari, e te Pika, rereke ana tona ahua, mau ana te wehi ki a matou, a kihai matou i kaha ki te whawha atu i taua tamaiti, i te rereke rawa atu o tona ahua. Hei kupu mutunga maku, e te Pika, e whakawhetai atu ana ki te Whare mo tona aroha ki ahau ki te homai i tetahi taima ano hei korerotanga atu maku i aku whakaaro ki a koutou mo runga i tenei take. E mohio ana ahau he manaaki tena ki au. E whakawhetai atu ana ahau ki nga mema honore mo te manawanui, i te mea he maha nga mema e hiahia ana ki te whai-korero, no reira, kaati i konei he kupu maku e kore ai ahau e whakaroa atu i te taima o te Whare.

Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—E te Pika, he mea tohutohu mai pea te mema mo te Tai Hauauru page 93e ona iwi tae atu kia Mahuta kia tu i tetahi wa e ahei ai ia i roto i tenei Paremete ki te whakahoki i tetahi whai-korero whakautu aku i tetahi o ana i nga ra timatanga o te noho o te Whare nei, I puta he kupu mana i roto i tana korero, whakamarana, e tika ana ona iwi o te takiwa o Waikato ki te whakatu i tetahi o ratou hei kingi ki runga ki a ratou, me tana panui mai i nga kupu Karaipiture e rua i Tiuteronomi, xvii. 15, engari kei nga rarangi e rua o muri tonu iho o tana i panui a ai tetahi maramatanga atu ano, a nei tetahi, "Otiia kaua ia e whakamaha i te hoiho mona, kaua ano hoki e whakahoki i te iwi ki Ihipa hei whakamaha i nga hoiho: kua mea nei hoki a Ihowa ki a koutou, E kore koutou e hoki na taua huarahi a mua ake nei."Na ka haere tonu to muri iho o nga rarangi ki te whakatakoto i tetahi tikanga kua oti te takahi e taua kingi i whiriwhiria nei e te iwi o te inema honore, ara nga kupu: "Kaua ano e tokomaha nga wahine mana." Kaati ko tena kupu kua takahia e Tawhiao. Otira, e te Pika, e kore ahau e mea kia maha rawa he kupu maku mo runga i tena o nga take a te mema honore o te Tai Hauauru ahakoa te maha o ana korero tautoko i te tika o Mahuta me tona matua, tupuna hoki, hei kingi mo nga Maori: kotahi ano whakautu, e he ana. Kua whakapaua e ia tana wa korero ki te whakahe i tetahi whai-korero aku i korerotia e au i roto i te Whare nei i muri o te puaretanga—kahore ahau e whai nui i a ia i runga i tena peka, kei kino. Notemea kaore e kore te oho i tera o nga paweraweratanga me nga puhaehaetanga i waenganui o nga iwi Maori, a kaore ahau e pai kia ara mai ano ena ahua i roto i enei ra, ko te take, ki taku whakaaro, pai atu te rapu tikanga e u ai te aroha o nga iwi Maori i te whakahaere kupu e oho ai, a e takoto ai he kino. Mo tana kupu mo Hongi, kei te pohehe ana take. E whakapeka ana hoki ia i te kupu mo Tamihana te Rauparaha: Otiia ko ana korero katoa mo te take kingi, he mea hanga, he mea whakapeka i tona hangaitanga. Kahore nga iwi o te pito ki raro o te Motu nei i aro mai ki te tikanga kingi. I tu ano era iwi i runga ano i to ratou rangatiratanga, mana hoki. Na, mo te taha ki nga rangatira Maori kei te mohio katoa matou ki tenei o a matou tikanga: kei ia iwi tona rangatira upoko ariki, a tera ano hoki etahi o aua rangatira e riterite tonu ana te whai mana tetahi ki tetahi, engari kaore tetahi e kaha ki te ki e nuku ke ake ana tona rangatiratanga i to etahi. Heoi ano te mea hei whakanui rawa ake i te rangatiratanga me te mana o etahi rangatira, ko tona toto apiti atu ki tana ringa kaha. Ko te ringa kaha te kai-pupuru. He ture nui tena no te ao. Kaore e pai kia korerotia tena taha, kei ara he mamaetanga he puhaehaetanga i waenganui i i nga iwi Maori. Taku hiahia kia whakapaua katoatia e ahan taku wa korero ki runga anake ki te Ture Whakahaere Whenua Maori o tera tau, me te Pire Whakatikatika e takoto nei i o tatou aroaro. He roa te whai-korero a te mema honore o Nepia, he maha nga kupu o roto, a taea noatia te mutunga o tana korero ki te Whare, he aha tona tikanga? I whakaataria ranei e ia tetahi mea kotahi e tohu ana i te he o te Ture o tera tau, o tenei Pire ranei e takoto nei i o tatou aroaro? Kore noa iho. Engari i pehea? I hoki rawa atu he korero mana ki runga noa atu timata mai ai, ara, ki te tau 1858, ahu mai nei ki tenei ra, engari kihai rawa i taea e ia te korero mai tetahi mea kotahi e whakaatu ana i nga he o te Ture o tera tau. Heoi kau tana he whakahe noa iho ki nga tikanga whakahaere me nga ture a te Kawanatanga —ara, e whakahe ana ia i te rironga ki te Karauna anake te mana ki te hoko i nga whenua Maori Kei waho tenei i te take, kaore he kupu whakamarama, kua kitea e ia he huarahi e mutu ai nga raruraru e takoto nei, e pa nei ki te Iwi Maori. Me titiro nga mema honore ki ana korero i panuitia i roto i te Evening Post. He aha koia ana korero? Kaore noa iho; heoi ano he tuarua i ana korero mahamaha noa iho mo runga mo nga whakahaere a te Minita mo nga Mea Maori i nga tau o mua. Na, ko te korero a te mema honore e ki nei kua whakamatauria ano i mua nga tikanga o te Ture o tera tau tae mai hoki ki tenei Pire, e tino he rawa atu ana. I ki ano hoki ia i whakamatauria enei tikanga i raro i te Ture i paahitia e Hori Kerei i te tau 1858. Kei te he tera korero ana.

Te Pereiha (Mr. A. L D. Fraser). —He aha koia nga kupu o taua Pire?

Hone Heke.—Kaore te mema honore i tahuri ki te whakamarama i nga page 94ritenga o taua Pire, ui iho ano te honore mema ki a ia. He ki noa iho tana i whakamatauria enei tikanga i te tau 1838. Ko te Ture o te tan 1858 he whakamana i te iwi ki te whakatu Kai-whakawa pirihimana i roto i nga hanarete engari kaore kau rawa he kupu i roto i taua Ture e whakarite tikanga ana mo nga whakawakanga me nga whakahaerenga o nga whenua o nga Maori. I muri i tera ka korero te mema honore nei mo te Ture o te 1883, i tukuna ai he mana ki nga Maori ki te whakatu Komiti hei uiui hei whakatau i nga raruraru e pa ana ki nga whenua Maori; engari ko taua Ture o te tau 1883 kaore rawa atu i rite ki te Ture o tera tau. Kaore he mana i whakawhiwhia ki nga Maori e taua Ture; heoi ano tona tikanga i whakamanaia kautia ratou ki te uiui, ka tuku atu ai i te ripoata o ta ratou uiuinga ki te Tumuaki Kai-wha-kawa o te Kooti whenua Maori. A i tana korerotanga mo te korenga o nga Komiti Maori e kaha ki te kohikohi me te tuhatuha i nga moni, e korero ana tena kupu ana mo "Te Ture Whenua Maori, 1873." Kaore he mana i roto i taua Ture e taea ai nga raruraru e takoto nei i runga i nga iwi Maori te whakahaere, no reira kua hinga katoa ana korero. Ko te tikanga o te Ture o tera tau me te pire hoki o tenei tau, he tino tikanga hou rawa. Anei taku korero, ko te tahuritanga tuatahi o te Paremete ki te rapu tikanga e taea ai nga raruraru o te iwi Maori, na te Paranihi, no te tau 1886 hoki ka paahitia e ia tetahi Ture pai, engari i whakakorea taua Ture i roto i nga tau kotahi e rua ranei i muri tata iho. Kaore tena Ture i whai wahi hei whakamatauranga i tona ahua; e mahara iho ana ahau mehemea i whakamatauria ona tikanga katoa, he nui nga pai e puta ki nga Maori i raro i ona ritenga. Engari he aha te take i whakakorea ai taua Ture? Na nga Kai-whakahaere Whenua Maori, me era atu tangata raweke i nga whenua Maori.

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser) —Ka nui te ahua kaha o te aki o ena kupu au i te Minita Maori.

Hone Heke.—E korero ake ana ahau i toku whakaaro, me i tukua kia ata whakamatauria taua Ture o te tau 1886 he nui nga pai e puta. Tetahi korero a te mema o Nepia, he taumaha rawa te Ture o tera tau, be nui rawa nga moni e pau i tona whakabaerenga; engari, te kupu nui rawa i roto i tana korero, ko tenei Kaunihera he Kaonihera Maori, a ko tenei iwi ko te Maori he iwi riro noa i te moni; mehemea he £100 tana ka taea e ia te hokohoko nga Kaunihera Maori katoa i runga i te motu nei kia riro atu i a ia. Me penei ake ahau, me mohio tatou he Pakeha ano etahi o nga mema o nga Kaunihera net Mehemea tatou ka ata titiro ki taua korero a te mema o Nepia, e whakaatu ana koia i te aha? E whakaatu ana rapea, he tangata ia kua waia ki era tu mahi. He pera pea tana mahi, he harihari moni hei hokohoko Maori kia riro mai i a ia? E mohio ana ahau ko te mema honore o Nepia e korero nei koia tonu tetahi tangata e whakamabia tonutia ana e nga Pakeha hei mahi i nga whakahaerenga hoko me nga whakahaerenga riihi o nga whenua Maori o roto i tona takiwa; me takn mohio ano ko te mahi tuturu a te mema honore he to Kaiwhakahaere i te aroaro o nga Kooti Whenua Maori; be whakahaere i nga keehi a nga tangata Maori he Pakeha kei tua i o ratou tnara e te ana. Kaati. i te mea e puare ana tenei whakapae a te mema mo Nepia kia peneitia te titiro; ki te kore, no hea oti ia i mohio ai ki enei ahua? Kua uru ranei ia ki roto ki nga mahi penei, kua tu hoa ranei. Kahore ia e tika te whakapae rongo korero. E kore rawa e ahei kia whkaarohia nga korero a te mema nei. Tetahi o nga korero a te mema nei mo te Ture o tera tau, koia tenei, i ki ia, "Mehemea ka mahara te Kaonihera Maori, mana e whakawa te whakatuunga kai-riwhi mo nga tupapaku, me te wehewehe i nga whenua Maori, whakaarohia te nui o te taumaha ki runga ki nga tangata Maori e paangia ana e aua whakahaerenga." Kaati, kia tika te korero a te mema honore. Me ata whakamaramama e ia ki te Whare nga ritenga o te Ture o tera tau. Kia mohio mai nga mema ki tenei ahua. Ko te tikanga e taea ai te hoatu mana whakawa ki re Kaunihera Maori kei te Tumuaki Kai-whakawa o te Kooti Whenua Maori anake. E maratna ana tatou, e tino mohio ana te Tumuaki Kaiwhakawa kaore he painga mo nga Maori mehemea ka hoatu tena mana ki nga page 95Kaunihera Maori i naianei. Me nga Maori hoki, kaore e hiahia ana kia whiwhi ratou ki tena mana i naianei, kei te mohio ratou ki nga taumahatanga mehemea ka tonoa e ratou tena mana kia whakawhiwhia ki nga Kaunihera. Ko te hiahia nui i naianei o nga Maori he whakamahi i nga Kaunihera hei ropu whakahaere riihi i o ratou whenua. Haunga nga mana uiui, whakariterite hoki, ma nga Komiti Papatupu e tika ana ki te whenua era e mahi, kia taea ai o ratou whenua kaore nei e taea e ratou te mahi, kia puta mai ai he hua ki a ratou; kia taea ai te tuku ki nga Kaunihera, ma aua ropu e whakahaere, e tapatapahi hei tekihana, kia karangarangatia hoki, kia riihitia. Ka haere tonu ano hoki te Kooti Whenua Maori ki re mahi i ana mahi tika—ara, ki te whakawa me te whakatau i nga whenua Maori. Tenei ano hoki tetahi o nga korero a te mema honore: kaore nga Maori e kaha ki te riihi i o ratou whenua i raro i te Ture o tera tau.

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser). —E taea ai ma runga anake i te whakaae a nga Kaunihera.

Hone Heke.—Ki te whakarongo atu, kaore te mema honore nei e hiahia ana kia whakamaramatia e ia ki nga mema o re Whare nga tikanga o te ture o tera tau e taea ai e nga Maori te riihi o ratou whenua, aua atu te Kaunihera, tera ke atu ano nga huarahi. Kei te tekiona 5 o tenei Pire, me tetahi o nga rarangi o te Ture o tera tau, e kii ana, ka ahei nga Maori te tuku tono ki te Kaunihera, a ma te Kaunihera e tuku ki te Kawana me tona Kaunihera, inoi kia whaputaina o ratou whenua ki waho o te Ture o tera tau, kia taea ai e ratou te riihi o rutou whenua ki nga Pakeha o waho.

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser) —Ko te hea tekiona tena e korerotia na?

Hone Heke.—Ko tekiona 5 o tenei Pire, e whakakore ana i te tekiona tawhito i te Ture o tera tau. Me titiro ki nga kupu o tekiona 5 o te Pire nei. Kei taua rarangi e takoto nei ki te aroaro o te Whare e ki ana, ka ahei te Kawana i roto i tona Kaunihera ki te whakatakoto i tana tikanga i mahara ai ia e tika ana. A mehemea ka watea te whenua i runga i te unuhanga o nga here, ka tino whai mana te Maori nona te whenua ki te hoko, ki te mokete, ki te riihi ranei ki tana tangata e pai ai. Kaati, kia hoki atu ano he kupu maku mo runga i etahi o nga korero a te mema o te Tai Hauauru. I korero tahi raua ko te mema o Nepia ki te Whare nei, i ki, kaha rawa atu te tangi me te aue o nga iwi Maori mo te Ture o tera tau He tino korero he tera. Maku e whakamarama atu ki a koutou te putaketanga mai o tera korero. Tera korero na nga tangata e paangia ana e taua ture, na nga tangata e mahi ana e whakahaere tikanga ana mo nga whenua Maori, me nga ngaherehere rakau kei runga kei nga whenua Maori e tu ana—na nga tangata e tu ana hei kai-whakahaere i roto i nga Kooti Whenua Maori. Ko te iwi Maori nui tonu e hiahia ana kia hangaia mai he Ture e ahei ai ratou ki te riihi i o ratou whenua i runga i te whakaae a tetahi ropu whiriwhiri penei te ahua; me te whakamutu atu i nga mahi hoki whenua. Kua rongo ahau tenei etahi pitihana kua tukua mai ki etahi mema o tenei Whare, a he mea hari haere taua pitihana ki nga kainga Maori e nga tangata ra waho e whai paanga ana ki nga ahuatanga kua korerotia nei; engari ko nga ingoa o nga Maori i hainatia ki aua pitihana i pehen te hainatanga? He mea tuhituht ranei e nga Maori o ratou ingoa ki runga ki nga pitihana? Kore noa iho. Engari he mea tinihanga na aua tangata nana nei i rupahu atu ki nga Maori, e, ka mate rawa koutou i tenei Pire, me te korero atu ko tenei Pire he Pire kino, a te mutunga iho ka riro i a ratou nga hainatanga a etahi Maori whakaaro-kore; engari e hara i te mea na aua tangata i haina o ratou ingoa, na nga tangata harihari ke i aua pitihana i tuhituhi, na reira kaore kau rawa he painga o aua hainatanga. Naku i whakaara tetahi take mo runga i tetahi pitihana i kokiritia e te mema mo te Tai Hauauru i tera tau, he rau he rau nga ingoa tangata e mau ana ki taua pitihana, na te ringa kotahi i tuhituhi. Me whai kupu ahau i naianei mo te korero a etahi mema kua mutu ake nei te korero. E patai ana ratou he aha te take i mahamaha noa iho ai nga Ture e pa ana mo nga whenua Maori. Kotahi anake to whakautu mo tena patai: na te huhua noa iha o nga tangata tawaho e rahu-page 96rahu atu ana ki nga whenua Maori, e tuku mai ana i a ratou tangata hei whakakiki i nga mema, a ka kite ratou a te paahitanga o tetahi Ture kaore i hangai ki te whakarite me te whakamana i etahi o a ratou mahi, ka tahuri ka akiaki i nga Kawanatanga. Koia tena te take i maha ai nga Ture mo nga whenua Maori e paahitia ana e tenei Whare. He whakakoi toki taua mahi; na te ngakau nui o te Pakeha mo tana mea kia oti Me kaha rawa tatou ki te rapu i tenei take: Ka taea ranei e tatou te whakakore atu nga raruraru e pa ana mo te taha Maori? Ki taku nei, i runga ra i taku titiro i ahau e noho ana i tenei Whare, kaore rawa e taea e tatou mehemea ka kumea mai nga tikanga whawhai taha kaha ki roto ki a tatou whakahaerenga mo runga i tenei take; ki te pera e kore rawa e taea notemea he hiahia ke to tetahi i to tetahi. Engari mehemea ka mahi takitahi ia mema i runga i tenei take, i runga i ona aronga tika, tena e taea he ture e oti ai tetahi taha nui o nga tikanga whakatatu, whakaoti tikanga, hei whakahaere pai i nga whenua Maori. Engari ko te whakaoti rawa i nga ahua katoa o tenei take, e kore e taea i runga i te tini o nga huarahi whakahaere a tenei hanga a te Kawanatanga. He nui rawa no nga mahi whakakoi toki e whakahaerea ana e te Pakeha. Ko te kaupapa o te Ture o tera tau, he kaupapa tika, kaha, hei tuhononga atu mo nga whakatikatika e taea ai e tatou te whakamama, te whakariterite, te whakahaere nga whenua Maori, i runga i te pai mo nga iwi Maori. Ko nga huarahi mo aua Ture ki taku, me penei te whakatakoto, ko nga toenga o nga whenua Maori katoa, me pupuri, me rahui tuturu mo nga morehu o te iwi Maori, hei oranga mo ratou, me o ratou uri, whakatupuranga hoki e haere ake nei. Kaati, i a tatou e hanga Ture ana hei whakatutuki i tenei whakaaro me whakatakoto ano e tatou he huarahi e taea ai nga whenua o nga Maori te riihi e te Kaunihera, a kei roto hoki tena i te Ture o tepa tau. Heoi te take mate i roto i taua Ture ki taku, he maha rawa nga mema o te Kaunihera. Taku korero tuturu tena o mua iho, me whakahoki iho te maha o nga mema i te whitu, kia hoki iho ki te rima a runga ki te toru a raro: Otiia me toru. Katahi ka taea te whakahaere mama nga mahi a te Kaunihera; a ka mama ano hoki te haere o nga mahi. Tenei tetahi ahua e hiahia ana ahau ki te whakatakoto atu ki te aroaro o nga mema o te Whare, he mea tino tika kia tahuri te Kawanatanga me nga mema ki te whakatikatika marire i te Ture o tera tau kia marama ai te takoto. Me pooti e te koroni he moni hei utu i nga mema o nga Kaunihera, hei utu hoki mo nga whakahaere katoa e mahia ana i raro i taua Ture. Maku e whakamarama te take. E tino tika ana kia ata whakaarohia e te Kawanatanga nga iwi Maori mo runga i tenei take. Kua nui rawa te whiwhi o te Karauna i runga i tana apohanga ki a ia anake te mana ki te hoko i nga whenua o nga Maori i nga tau maha kua huri nei. Titiro hoki ki nga korero a te mema honore o Bruce, e whakaatu nei i te utu i whakahuatia e te tangata ra waho mo tetahi whenua, ara, e £30 rawa pauna mo te eka a heoi ta te Kawanatanga i whakahua ai e £9 ano pauna, a riro atu ana i te Kawanatanga taua whenua mo taua moni. Kaati, kua whakarereketia e tatou tena ahua i te Ture o tera tau. Kua tino ki tatou me mutu rawa te hoko o nga whenua Maori. A i runga i tena aronga kua mutu hoki te nama moni i Ingarangi hei hokohoko whenua. Kua kore he itarete hei utunga. Tenei ano tetahi tikanga kua oti i a tatou, kua ki tatou ko nga whenua toenga, mehemea e hiahiatia ana e nga Maori kia peratia, me tuku atu ki nga Kaunihera, a ma aua Kaunihera Maori e tapatapahi, e tuku atu ki te makete kia riihitia. No reira, kua ahei te Pakeha te whiwhi whenua; kahore he moni a te Kawanatanga e pau i te hokonga whenua. He pai katoa enei mo te koroni, he pai mo te Kawanatanga. Ka puta he painga ki nga mana takiwa tae noa ki te Kawanatanga i te nui o te tangata hei noho i roto i te takiwa. Ka nui nga tangata, ka nui nga mahi, ka nui te hora o nga oranga. Na enei ahua katoa i tino tika ai kia whakaarohia e te Kawanatanga me nga mema o tenei Whare, tenei take i tohungia nei e ahau, ara kia awhinatia nga Maori ki tetahi wahi moni i roto i nga tau tuatahi e rua e timata ai te whakahaere a aua Kaunihera. Tenei ano tetahi ahua e tika ana kia mau tonu te mahara o te ngakau e ka page 97whakahaere i nga mea e pa ana ki te taha Maori E tu mai nei o tatou whare awhina rawakore, me ta tatou puranga moni penihana mo nga kaumatua, ka kore nei e tino ora ana. Na reira ahau i ki ai, ata rahuitia mo nga Maori o ratou whenua e toe nei i naianei, kia kaua ai te Maori e taka ki runga ki nga Poari awhina rawakore, ki tu moni Penihana Kaumatua ranei. I a tatou ka rahui nei i o ratou whenua ki a ratou, kaua tatou e wareware ki te whakangawari i nga huarahi moni e whiwhi ai te Maori, kia taea ai e ratou te whakapai me te mahi i o ratou whenua, kia puta ai nga hua hei ora mo ratou, hei whakaea hoki i te moni i tangohia e ratou hei whakapai i o ratou whenua. Otira ki taku, kia whanui noa atu te whakahaere a te Whare nei: Me hanga he ture kia pa ki runga ki nga Maori nga tikanga e mau na i roto i te Ture Whakaputa Moni Nama ki nga Tangata Noho Whenua; mehemea ka taea e tatou te whakaputa moni pera ki nga Maori, e taea ai e ratou o ratou whenua te whakapai, he huarahi nui tenei, hei pai. He maha nga Maori ahu whenua e tahuri ki te ngaki i te whenua Mehemea ka taea tenei te whakaae mai, tera te Maori e mama. He nui nga tikanga kei roto i te Ture o tera tau, me te Pire nei e whakatutuki ana, e whakapai ake ana, i etahi onga hiahia maha o te Maori. Ko enei korero e korerotia nei kei te whakahe nga Maori ki te Ture o tera tau, he korero rupahu noa iho na nga tangata e okioki ana to ratou oranga ki runga ki nga whakahaere whenua Maori, me ki ake auo ahau mo ena tu korero, e kiia nei he Ture kino taua Ture; kei hea te kaha o enei korero, kaore nei ano hoki i whakamatauria e tatou taua Ture. Heoi ano te whakahe tika mo taua Ture o tera tau, ko te korenga kaore i timataria te whakahaere i ona mana i muri tonu iho i te paahitanga. He rawe ki au, te whakarongo ki te whai korero a te mema honore o Nepia. I roto i tana whai korero mo tenei Pire kaore rawa ia i whakamarama i tetahi tikanga kotahi o te Ture o tera tau, kaore ano hoki aua korero i pa mai ki te Pire e takoto nei i te aroaro o te Whare. Hoki ke noa atu ana he korero mana ki te tau 1858 ra ano; a a ka haeremai ki te tau 1873, a tae mai ki naianei. He aha te maramatanga o ena korero? Pehea ranei te paanga mai o tana whai korero ki te Ture o tera tau me te Pire e korerotia nei? Kore rawa atu i pa. Heoi ra te ritenga o taua whaikorero ana he whakapuaki kupu kau kupu noa iho, kaore kau he hua i roto.

Te Tepute-Pika (Mr. Deputy- Speaker).—Kua pau te taima.

Wi Here (mema Maori mo te Tai Rawhiti). —E te Pika, e tu ake ana ahau ki te whakapuaki kupu mo runga mo nga whaikorero a nga mema kua mutu ake nei mo runga i tenei Pire. Ki taku titiro he tino take uaua tenei e whakahaerea nei e tatou. Tae mai ki naianei katahi ano te kaumatua ka tu ake, a tenei te tohu o te pakeke, me titiro mai nga mema honore ki ahau kua hore te upoko. E te Pika, nui atu taku whakama mo nga korero a te mema mo te Tai Hauauru i korero ai mo te taha ki a Mahuta. Kei tona kainga a Mahuta, kaore i konei; ko te mema honore nei kei konei e whakapuaki ana i te kupu a Mahuta, e ai ki taua korero. Kaati, me penei taku kupu mo tetahi o nga kupu a te mema honore i ki ra ia no Rotorua a Te Kani-a-Takirau, engari e hara i Rotorua taua tangata. Ko taua tangata, ko Te Kani-a-Takirau he rangatira no te Tai Rawhiti, no nga iwi o Turanga, o Uawa, o Waiapu, o Te Wairua, me era atu takiwa o reira, puta noa ki Te Whanau-a-Apanui. I te wa i timata ai te whakaaro whakatu kingi, ko Matene te Whiwhi te tangata nana i hapai tuatahi taua whakaaro. I mea taua tangata kia whakaturia hei kingi mo nga Maori ko tetahi o enei rangatira e rua, ko Te Heuheu ranei, ko Potatau te Wherowhero ranei; engari, no te korerotanga o Te Heuheu raua ko Potatau mo taua tikanga, puta ana te kupa a Potatau ki a Te Heuheu, ara te kupu na, "E kore nga iwi o te Motu nei e whakarongo ki a taua, notemea ko o taua ringaringa he ringa paru i te toto." Ka mea ano a Potatau, engari a Te Kani-a-Takirau he tangata totika hei kingi, e ma ana huki ona ringaringa. Katahi ka tonoa e Te Heuheu tuna taina tuturu ake kia haere kia Te Kani kia whakaae a Te Kani ko ia hei kingi. Haere ana taua tangata ka tae ki tu Tai Rawhiti ka whakatakoto atu i taua kupu ki a Te Kani, ko ia hei kingi. Ka whakautua e Te Kani-a-Takirau, "E kore ahau e whakaae kia whakaturia ahau hei kingi; page 98ko toku rangatiratanga no oku tupuna mai ra ano, tuku iho, tuku iho, tae iho ki au e tu atu nei, engari mehemea ka whakaaetia e au kia whakaturia ahau hei kingi, ka kiia mai au he rangatira hua hou; e kore ahau e whakaae. Tenei taku kupu: Hoki atu ki a Te Heuheu, ki atu ki a ia, e Pa, taku kupu, ki te tohea tena whakaaro tona mutunga iho ka heke te toto." Koi nei e te Pika, te take i kore ai nga iwi o te Tai Rawhiti i whakaae ki te awhina i te whakatuunga o Potatau hei kingi. Mei whakaaetia e Te Kani-a- Takirau i te kawenga atu o te kupu ki a ia, kua huri katoa ona iwi i raro i a ia ki te hapai i a ia, engari i ki atu ia e tino mohio ana ia mehemea ka kawea taua tikanga whakaaro hou, he whawhai tona mutunga iho, a na nga mahi hoki o muri i kitea ai te tika o tera mahara ana. Titiro ia nei, i runga i tena mahi ka whawhaitia nga iwi Maori ka patua te tangata ka murua nga whenua, a ko ahau e te Pika, e ki tuturu ana na taua whakaaro hou i ara ai nga raruraru kino katoa i pa ki runga ki te iwi me o ratou whenua. He tini noa atu nga mate i hua ake i runga i taua mahi, ko te take tuatahi hoki tena i hanga ai nga ture kino e peehi nei i te iwi Maori me o ratou whenua. Ki taku, mehemea i kore taua mahi whakatu kingi, kua whakahaerea paitia nga mahi katoa o tenei Motu i raro i nga ritenga o te Tiriti o Waitangi. E ki ana ahau no nga Maori tenei Whare Paremete i raro i te Tiriti o Waitangi; engari na te mahi whakatu kingi riro ana tenei Whare hei Whare Pakeha—he Pakeha hoki te nuinga o nga mema o tenei Whare, a tokowha tonu matou nga mema Maori o roto. E te Pika, nui rawa atu taku whakamiharo ki nga mahi a nga mema o tenei Whare. Ko nga Pire katoa e pa ana ki nga whenua Maori, e kawea mai ana ki tenei Whare, kaore ano tetahi kia kotahi nei i ata whakaarohia tikalia e te Whare. Ka kawea mai ana ki tenei Whare tetahi Pire e pa ana ona ritenga ki nga take Maori, me nga whenua Maori, me nga ritenga Maori, tahuri tonu atu nga mema Pakeha ki te whakararuraru. Kaati, ko te mema honore, ko Kaihau, i panui atu ki a koutou i etahi kupu o roto i te Karaipiture. Kaati, ka whakahua hoki ahau i etahi kupu o roto i te Karaipiture, hei tautoko hoki i taku korero. E te Pika, te ahua o nga iwi Maori me o ratou whenua, e tino rite ana ki te kupu o te Karaipiture e ki nei: "Ko te wahi hoki i te tupapaku, ko reira hoki huihui ai nga kaahu." Koia ahau i ki ake ai, kei pohehe koutou nga mema e kuare ana nga iwi Maori o te Motu nei ki te ahua o te Pire e takoto nei i te aroaro o tenei Whare. Ko te hiahia tenei o te nuinga o nga iwi Maori kia paahitia tenei Pire. I rongo ahau ki etahi o nga mema o te Whare i tenei po e ki ana kua tino kitea he Ture kino te Ture o tera tau; mehemea hoki he Ture pai e kore e kawea mai he Pire hei whakatikatika i taua Ture i tenei tuunga o te Paremete. I ki tetahi mema honore ki tona whakaaro he pai atu te whakakore rawa atu i taua Ture. Kaati, he korero pohehe rawa tera ki taku nei whakaaro. Ahakoa kaore i tino rite nga hiahia katoa i taua Ture, hei take koia tena e whakakorengia ai? Ki runga ra ki toku mohio ki nga Ture Pakeha e paahitia ana e tenei Whare, ki te kitea a muri atu e tika ana kia whakatikaia tetahi wahi, kaore e kore te hanga mai he Pire whakatikatika a muri atu. Na i te wa e korerotia ana te Ture o tera tau i te aroaro o te Whare nei, heoi ano te hiahia nui o nga Maori i reira, kia rira atu te whakatakotoranga o te kaupapa e taea ai te hanga nga tikanga e hiahiatia ana mo muri atu; a e mohio noa atu ana nga Maori i taua taima, me te whakaae ano o ratou ngakau, kia tae ki tenei tuunga o te Paremete, mehemea ka kitea tetahi wahi o taua Ture e tika ana kia whakatikaina, ka whakatakotoria mai ano he Pire whakatikatika. E pataiana ahau e te Pika, ko wai ma koia nga tangata whakaaro tamariki i roto o nga mema o tenei Whare? Akuanei pea ko aku hoa ko Heke raua ko Kaihau, e korero mai nei i a raua korero rereke noa atu. Mehemea ka whakamanaia o raua hiahia, mehemea ka wehea atu he papakainga hei oranga mo nga Maori o tenei whakatupuranga, tuturu taku korero ko te hikoitanga tuatahi tena e tae atu ai ki te matenga rawatanga o te iwi Maori. I ki te mema o Waitemata ki tona whakaaro ka mate nga tangata ahu whenua, nga tangata puku mahi o te iwi Maori, i raro i tenei tikanga hou; ka hiangatia ratou ka whakararurarua e te whakatupuranga tai tamariki kua nukunuku ake nei te page 99matauranga. Ki taku whakaaro kaore ano pea taua mema i titiro noa ki nga korero o roto i te Pire nei me ona tikanga. Ko te Kaunihera e whakaturia ana i raro i te Ture o tera tau he Pakeha etahi o ona mema, he mea ata whiriwhiri i roto i nga tangata marama anake e tika ana kia whakaturia hei mema. Ko etahi o nga mema he Maori, he mea ata whiriwhiri ano i nga tangata totika anake. A ko te tuhanga o nga moni e hua mai ana i runga i nga whenua ka haere tonu ano i runga i to nui me te iti o te paanga o ia tangata, ahakoa tangata kaha ki te mahi tangata mangere ranei. Ko aua moni kaore e hoatu toputia ki nga tai-tamariki e wehingia nei e te mema honore mo Waitemata, e taea ai e aua tai tamariki te apo mo ratou anake nga painga kaua mo o ratou pakeke me o ratou whanaunga, engari ko ratou anake kia ora. E tino ki ana ahau mehemea ki te paahitia tetahi Ture e tuku ana ki nga Maori anake te mana ki te whakahaere i o ratou whenua, me te arai rawa atu i nga Pakeha kia kaua rawa e uru atu ki tetahi wahi o aua whakahaerenga, e kore rawa tatou e rongo i enei tu ahua korero rereke penei me enei kua korerotia nei i konei i tenei po. Mehemea ki te whakaturia e tatou he Kaunihera me Maori anake nga mema, ko wai e kaha ki te ki mai ki ahau ka whakaae nga Pakeha o te Motu nei ki te hoatu moni ma ratou e ahei ai ratou ki te whakahaere i a ratou mahi? E kore rawa e hoatu. A mehemea ranei ka whakaae tetahi Pakeha ki te nama moni ki nga Maori ka tono taua Pakeha i te £10 i te £100 hei itareti, a ki te kore e utua taua itareti, a ki te kore e ata whakaritea era atu ritenga katoa, ka murua ka hokohokona atu nga whenua i hoatu hei punga mo tana moni. Na, e te Pika, kua korerotia tetahi pitihana i tenei po, e kiia ana nuku atu i te kotahi mano nga Maori nana i haina. Tenei te korero o taua pitihana. Na te tangata kotahi i mau haere ki nga kainga Maori korero tinihanga ai ki nga tangata kuare, a riro atu ana i a ia o ratou ingoa me o ratou haina ki taua pitihana. Tera hoki tetahi kaumatua kei Poneke nei e noho ana i naianei, he mea tono mai ki konei na aua tangata na ratou nei i haina taua pitihana, na ratou tonu i ki mai ki taua koroheke, "Haere ki Poneke, a mehemea ka rokohanga atu e koe kei te whiriwhiria he Pire whakatikatika, kaua hei tukua tena pitihana kia haere." Titiro ki muri i a tatou ki nga nohoanga i te poroa o te Whare i tenei po, kii tonu i te Maori aua nohoanga, e tautoko katoa ana i tenei Pire, kaore i te tautoko i nga korero a te mema honore mo Nepia me nga tangata e korero pera ana me ia. Ki te kore e whakaotia tenei Pire heoi kua taka atu ano nga Maori ki raro i nga Ture tawhito e peehi kino nei i a ratou i roto i nga tau maha kua hori ake nei; a ka patai atu ano ahau ki nga mema honore e whakahe nei ki tenei Pire i tenei po, ka taea ranei e ratou te tohutohu mai i tetahi tikanga ke atu e mama ake ai enei taumahatanga? Tenei tetahi whakatauki a te Maori, e penei ana: "Ka nui te kaha o te waha i raro iho i te ihu." He aha koia te tikanga i haere tonu mai ai ki tenei Whare inoi ai "Homai he ora mo matou"? He aha te take o tena tangi i te ra i te ra? Heoi ano ra he mohio tuturu no ratou e kore e taea e ratou o ratou mate te whakaora. Engari no te taenga mai ki konei katahi ka korero taua waha nei ano i raro iho i te ihu, ka ki, "Patua tenei Pire i hanga nei hei whakaora i o tatou mate." Me ki ake ahau, ki taku titiro, e ka korero ana te mema honore nei i tena tu korero e whakarongo atu ana pea ia ki nga kupu tohutohu mai a ona hoa Pakeha ki a ia, me te mea nei ma ratou e hoatu he painga mo tona tinana a muri ake nei. No tenei po rawa ano katahi auo ahau ka mohio ki te take i whakahe ai taku hoa a Kaihau ki tenei Pire, a i kitea ai e au na taku whakarongo atu ki tana whai-korero. E ki ana tana kupu he kore no te Kawanatanga i tautoko i tana ake Pire. Ko te tikanga o taua Pire ana e whakatu ana i a Mahuta hei whakahaere i nga whenua Maori katoa o tenei Motu. Kaati, ka patai ahau ki a ia, ka tika ranei kia whakaritea e ia tona kingi hei kai-mahi mana? Ka whakama rawa atu ahau ki te pena mehemea noku tena kingi. Te kupu a taua mema mo te Pire a te Kawanatanga i tenei po, i ki ra ia he Pire paipooro. Ki taku nei whakaaro, ko tana ke te Pire paipooro te ahua. I mea hoki taua Pire ana kia rua tekau nga mema o te Kaunihera a te kingi ma te Kawanatanga e whakatu, a kia rua tekau ano ma page 100Mahuta e whakatu, a me tetahi rua tekau atu ano ma nga iwi Maori katoa o Niu Tireni e whakatu. Kaati ra, mehemea ki te tupono ka whakakotahi nga mema e rua tekau a te Kawanatanga i whakatu ai ki te rua tekau mema a Mahuta i whakatu ai, me pehea ra te hiahia a te rua tekau i whakaturia e te iwi? E ki ana ahau e tika ana taua Pire kia kiia he tuturu ngarara rawa atu, heoi ano tona tikanga mehemea i paahitia he kohuru he patu he kai i te iwi Maori. I mea hoki taua ngarara Pire kia taaketia nga mea katoa e ahei ana kia utaina he taake ki runga, nga kau, nga hipi, nga hoiho, nga kuri, nga tikaokao, nga nanenane, nga tupapaku, me nga hahunga tupapaku, me nga marenatanga tane wahine, me nga whanautanga tamariki. Ahakoa te huhua noa iho o nga ture Pakeha kua paahitia e pa ana ki te taha Maori, kaore rawa he taake o roto i aua ture i penei me enei e korerotia nei i roto i taua Pire a Kaihau. Heoi kau te taake i utaina e tenei Whare ki runga ki te iwi Maori kotahi ano heipene i te pauna kotahi. Te taake tuatahi £10 i te £100, engari e pa anake ana ki te whenua taua taake, kaore he taake i utaina ki runga ki nga kuri, me nga koroheke, me nga kuia. Ko nga Maori o toku takiwa e tautoko ana i tenei Pire, tae noa hoki ki nga iwi o Whanganui me Patea. Heoi to ratou hiahia kia whakatikaina te Ture o tera tau e tenei Pire. Kotahi auo te tikanga o tenei Pire i whakahengia e te mema o te Tai Hauauru i te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori. I mea ra ia ko nga whenua o nga iwi Maori o Waikato me whakapuare ki te hoko—ara, nga whenua katoa e puritia ana i raro i nga Karauna karaati i whakaputaina ki te tangata kotahi, ki nga tangata tokorua ranei: toko ake ana he ngakau tupato i roto i ahau i taku rongonga atu i tera kupu ana; ko te take, ko aua whenua i korerotia e taua mema he mea hoatu na te Karauna ki aua tangata, a mehemea ka unuhia atu i naianei nga here e tau ana ki runga ki aua whenua ka pehea te mutunga iho? Ka hokohokona atu e nga tangata nona, ka pau, ka kore o ratou whenua, katahi ka hoki mai ki te Kawanatanga tangi ai kia hoatu ano he whenua mo ratou. Koia ahau i tono atu ai ki nga mema honore o tenei Whare kia tautokona tenei Pire.

Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru).—E te Pika, he kupu i pa mai ki taku tinana, e hiahia ana ahau kia tu ake ahau ki te whakamarama. Te kupu tuatahi a te mema honore o te Tai Rawhiti i tana tuunga ake ki te korero i kurero ia he kaumatua ia; engari, ki taku nei titiro, ahakoa kua kaumatutia ia, kaore ano ia kia mohio ki te tuturutanga o te takoto o tenei take. E ki ana ia kaore nga iwi Maori o te Tai Rawhiti i tautoko i te mahi whakatu kingi. Me pehea e taea ai e te mema honore te whakahe nga ingoa o nga kainga i roto i tona takiwa i whakaaetia ai e ona iwi taua tikanga, ko Titiokura me Tawhiti-a-Pawa aua ingoa. Ko nga kainga tena o tona takiwa i whakaae ai nga iwi katoa o tona takiwa ki te tautoko i te mahi kingi. Tera atu ano etahi o nga pou; ko Ngati-Porou te iwi nui e noho ana i roto i tana takiwa. Ko "Tohangaparaoa" tetahi, ko "Te Whanau-a- Apanui" tetahi; ko ena iwi nunui e rua o te takiwa o te mema honore i tautoko katoa i taua mahi, a pera ano hoki nga iwi katoa tae noa atu ki te whenua o Te Urewera. I tautoko nga iwi katoa o tona takiwa i taua mahi, engari kei te kuare pea te mema honore. I korero atu ano ahau ki te Whare mehemea e roa ana taku taima ka taea e au te tino whakatuturu rawa i taku korero, me te whakahua haere i nga ingoa katoa o nga pou whenua puta noa i te Motu, i whakaae ai nga iwi Maori katoa ki te taukoto i te whakatuunga o te kingi Maori. Na, i ki te mema honore i te kawenga o te kupu ki a Potatau, ko ia hei kingi, whakautua mai ana e Potatau kaore ia e tika notemea ko ona ringa he ringa paru i te toto. Engari, e te Pika, ko ahau e ki atu ana koia tonu tena te tino take o Potatau i whakaturia ai hei Kingi.

Te Tepute-Pika (Mr. Deputy- Speaker).—E he ana ena tu ahua korero a te mema honore, e korero ana ia i ana whakaaro hei patu i te korero a Wi Pere; a kaore e tika ena tu korero.

Wi Pere—Kotahi anake te kupu e hiahia ana ahau ki te whakapukai. Mehemea i homai ki ahau te taima i tonoa atu nei e au, kua ata whakaaturia atu e au ki te Whare te tuturutanga o te takoto me nga korero pono o tenei take. Ko aua tangata i haere atu i te Tai Ra-page 101whiti ki te tautoko i tena mahi whakatu kingi i patapetua katoatia i te taenga alu ki reira, mate katoa atu, ko nga morehu oranga i hoki mai na matou i patu.

Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—E te Pika, ki taku mahara e tika ana ano ahau kia tu ake ki te whakapuaki i etahi kupu ruarua maku mo runga i tenei Pire. He Pire tenei i hanga hei whakatikatika i te Ture Whakahaere Whenua Maori o tera tau—a ko taua Ture hoki e kore e taea te whakahaere pai ona tikanga ki te kore e matua whakatikatikaia i runga i nga ritenga e mauna tewhakaatu i roto i tenei Pire. Ko nga iwi Maori e hiahia ana kia whakatikatikaina peralia taua Ture. Toku whakaaro ake mo runga i tenei take e ahua rereke atu ana i o etahi o nga mema o tenei Whare. Ko te mema honore o te takiwa Maori o te Tai Hauauru i tana whai korero i tenei po, ki ana kaore tenei Pire e pa ki nga whenua Maori o Te Waipounamu, notemea naku i whakaara tetahi tikanga i uru ki te Ture o tera tau, ara, he rarangi penei na, kia kaua taua Ture e pa ki nga whenua o Te Waipounamu, ta te mea ko nga whenua Maori o Te Waipounamu e rereke ana te takoto i nga whenua Maori o Aotearoa. E te Pika, i nga wa o mua rite tonu te takoto o nga whenua Maori o Te Waipounamu me nga whenua Maori o Aotearoa, engari no toku pootitanga mai ki tenei Whare, naku i kawe mai tetahi kupu ki te aroaro o tenei Whare kia paahitia he Ture hei wehewehe hei whakatautau i nga paanga o ia tangata ki nga whenua Maori o Te Waipounamu Paahi ana taua tikanga aku, a kua kitea hoki i muri mai he whakaaro tika tera, notemea kore rawa atu nei he raruraru i naianei mo nga whenua Maori i Te Waipounamu. Kei ia tangata, kei ia whanau ranei, tona wahi tona wahi e puritia ana i naianei i raro i te Karauna karaati motuhake. Koia tena te take e kore ai matou nga Maori o Te Waipounamu e whiwhi painga i raro i tenei Pire e takoto nei i te aroaro o te Whare. E te Pika, nui atu taku pai mehemea ka taea e nga mema Maori o te Motu o Aotearoa te whakaoti i tetahi tikanga pera ano mo nga whenua Maori o tenei Motu. Ki taku mohio kaore he tino uauatanga, engari e whakaae ana ano ahau nuku ke atu o konei uauatanga i nga uauatanga o tera Motu i taea nei e matou. Ki taku ake whakaaro heoi te huarahi e oti pai ai nga raruraru o te iwi Maori i tenei Motu me wehewehe marire nga whenua. Ka toru tau i naianei o taku korerotanga i tetahi kupu ki tenei Whare. I whakaatu ahau i aku whakaaro, me pena me taku i tohutohu nei he tikanga ma nga Maori o tenei Motu. Me whakapoto e au, i penei te tikanga o taua kupu aku. I nga whenua maunga, mehemea ka taea e nga Maori te whakanohonoho he taonga ki runga me ata waiho kia ratou pupuri ai aua whenua; a mehemea kaore e taea e ratou te pera, me riihi aua whenua kia puta ai he painga ki aua Maori. E te Pika, mo te aronga o te Pire e takoto nei i te aroaro o te Whare, e penei ana taku korero, ko nga iwi Maori o tenei whenua e hara i te iwi whai moni e kaha ai ratou ki te whakahaere i o ratou whenua, kia puta ai he tino painga ki a ratou pera me nga iwi Pakeha. He maha nga here, me nga taumahatanga; i roto i nga Ture i paahitia e tenei Whare, nana i arai i kore ai ratou i kaha ki te ata whakahaere tika i o ratou whenua e puta tika ai he tino oranga ki a ratou. He tini noa iho nga Ture e paahitia e tena Paremete e tena Kawanatanga, me te korero ano ki nga Maori i te paahitanga o ia mea kotahi o aua Ture, e, katahi ka ora te iwi Maori, katahi ka kore atu nga raruraru mo ake tonu atu. Otira, kaore nei ano i taea; kei te rapu tonu nga Maori i tetahi tikanga e taea ai. Kei te ahua hopohopo toku ngakau i ahau e tu atu nei, kei te mohio iho hoki ahau he uaua rawa taku tu ake ki te korero mo runga mo nga hiahia o nga iwi Maori o tenei Motu, notemea e kite iho ana ahau, kaore ano i kotahi to ratou whakaaro mo tenei Pire. E te Pika, ka titiro ano ahau whakamuri ki toku tau tuatahi i pootitia mai ai ahau ki tenei Whare, kite iho ana ahau he tatari tonu taku mahi mai o reira, me taku patai tonu i tenei patai ki au ano, a hea ranei e kotahi ai nga whakaaro o nga iwi Maori o Aotearoa, e taea ai tetahi Ture te hanga e rite ana ki nga hiahia o nga iwi Maori katoa o tenei Motu. Koia tonu tena tetahi o nga tino take mate nana arai te whakatakotoranga mai o tetahi Pire marama e rite ai page 102te ora o ia takiwa o te Motu nei, he kore no nga iwi Maori i kotahi te whakaaro ki runga ki tetahi huarahi pai e taea ai te hanga he ture pai mo ralou. E kite iho ana hoki abau ko nga iwi o te Tai Hauauru e mea ana kei ta ratou anake he tikanga e oti pai ai, a ko nga iwi o te Tai Rawhiti takoto ke ana ta ratou, me nga iwi o te Tai Tokerau he tikanga ke atu ano ta ratou kapre i rite ki ta te Tai Hauauru ki ta te Tai Rawhiti ranei. Kaati, i te mea he mema Maori ahau no tera Motu, ki taku whakaaro kei te kore marama te ahua o to matou nei tu ko aku hoa mema Pakeha o Te Waipounamu mo runga mo tenei take. Kaore matou i te ala marama pai me tahuri matou ki te tautoko i te hea whakaaro, notemea kaore ano i kotahi noa nga iwi Maori o Aotearoa ki te tautoko i tetahi tikanga e oti ai he Ture mo te taha Maori te hanga; kaore he ritenga e hoki ai ta matou titiro ki runga rawa i te mea ko nga mahi hoki o tenei po tonu e tino whakaatu ana i te pono o taku korero. K ua rongo tatou ki te whai-korero a te mema o te Tai Hauauru i te tuatahi, a i muri i tana ko te whaikorero a te mema o te Tai Rawhiti e whakaatu mai ana kei te takoto ke noa atu ona whakaaro; me nga whakaaro i whakapuakina e te mema o te Tai Tokerau i ahua rereke ano i a era e rua, otiia ki taku titiro te aronga nuitanga o tana korero i ahua tatata atu pea ki nga mahara a te mema o te Tai Rawhiti, Taku hiahia kia kite ahau i tenei Paremete, i tetahi atu ranei Paremete a muri atu i tenei, e tahuri ana ki te hanga i etahi rarangi Ture e rite ai te aronga ki te nuinga o nga hiahia o nga iwi Maori o Aotearoa. E te Pika, i teuei tuunga o te Paremete kua hori ake nei he haere tonu mai te mahi a te mema Maori o te Tai Hauauru nei ki ahau tono mai ai kia tautokona e au te Pire e takoto ana i o tatou aroaro i taua wa, a i paahitia nei hoki hei Ture i tera tau; engari i teuei tau ka kite tatou tu mai ana taua mema honore ka korero whakahe mo taua Ture lae atu hoki ki ana korero ake ano i whakapuakina e ia i tera tau, e whakahe katoa ana ia i naianei. Ki taku titiro me hanga he Ture motuhake mo ia takiwa Maori o tenei Motu katahi ka tika. Me tono atu ahau ki nga mema houore kia ata titiro mai ratou ki tenei ahua o tenei tautotohe. Te mea miharo ki ahau nei, te maha o nga mema kua korero whakahe mo tenei Pire, kaua rawa hei paahitia, he Pire kino, lie aha; engari kaore ano tetahi o aua mema kia kotahi nei kia whakaatu mai i tetahi atu huarahi hei riiwhi mo teuei e whakahengia nei e ratou. Kaati, ko ahau e, penei ana, heoi ano nga mema o tenei Whare kua tohutohu mai i tetahi aronga ture ke atu i tenei, ara, i ta tenei Pire, ko te mema mo Haaki Pei, ko Kapene Rahera (Captain Russell), raua ko te mema mo Riccarton ko Te Rahera (G. W. Russell), a ko ta raua korero e penei ana, me wehewehe nga whenua. Ki ahau nei koia tonu tena te mea tika, ma kona ka mutu atu ai enei tini raruraru e korerotia nei. Ko nga tikanga me nga whakaaro i korerotia e aua mema, ki taku titiro, i ahua tatata ki taku aronga pire i whakaaro ai. Mo te taha ki nga kupu whakahe a nga Maori kaore nei e pai ana kia paahitia tenei Pire, me ki atu ahau kua tae mai ki ahau etahi reta a etahi tangata kaore i te hiahia kia paahitia tenei Pire. Ko etahi o nga kai whakahe o tenei Pire no te takiwa o te Tai Rawhiti, ko etahi no te Tai Hauauru, na kona ahau i patai penei atu ai ki te Whare nei, me pehea ahau, tenei mema o Te Waipounamu, e kaha ai ki te whiriwhiri i runga i te ngakau marama, ko te hea hunga e tautuko e au? Kua tu pohehe noa iho taku tu. Kaore ahau, e te Pika, e pai ana kia tautoko ahau i tetahi tikanga tena e waiho hei mate mo nga iwi Maori o enei Motu. Ka nui rawa atu taku koa me he mea e mohio tuturu ana toku ngakau ae, ka ora nga iwi Maori i tenei Pire. Engari, e te Pika, kaore rawa e taka atu i ahau tenei mahara na, ahakoa tenei Pire, ahakoa tetahi tikanga ture ke atu ranei, kotahi anake ano tona mutunga iho, ara, ka kite tatou a taihoa ake nei e kore e ora kia ata wehewehea mariretia ra ano nga wbenua. E kite iho ana hoki tatou ko nga taitamariki o tenei whakatu-puranga kua kaha rawa te mohio haere me te hapai haere nga tikanga me nga whakaaro Pakeha, a kaore e kore te tae ki tena ahua e tohutohu atu nei ahau a ona takiwa e takoto ake nei Kaati pea, kaore aku hiahia ki te whakaroa i te Whare, engari hei kupu whaka- page 103mutunga maku me ki atu ahau, ko te korero o nga waka i korerotia mai nei ki a tatou o te mema o te Tai Hauauru, e Henare Kaihau, ki taku mahara e hara tenei i te takiwa tika hei korerotanga mai i nga korero o ena waka ki a tatou. He korero pai ano pea ena tu ahua korero mo roto i te hui Maori, engari kaore e pa ana ki tenei Pire, koia ahau i ki ai e he ana te kawenga mai o tena take ki roto ki a tatou korero mo te Pire nei i tenei po.

Ka mutu te whai-korero a te mema Maori mo Te Waipounamu, ka tu atu ano te mema mo Nepia, ara, a Te Pereiha, ki te whai-korero.

Katahi ka tukuna kia pootitia te motini, kia nukuhia te korerotanga o te Pire ki tetahi atu ra.

Waahi ana te Whare, koia tenei, e whai ake nei te rarangi o nga mema i pooti.

Te putanga, 12.

Heoi hinga ana te motini, a baere ana ano te korero mo te Pire.

Katahi ka tu ake ko etahi mema Pakeha tokorua, ka whai-korero mo te Pire. Ka mutu raua ka tu ake ko—

Timi Kara(Mr Carroll, Minita mo nga Mea Maori).—I te mea kua pau te po, a kua tata te awatea, i a tatou e korero ana mo te Pire nei, na reira e kore e taea e au te utu nga korero katoa a nga mema honore i korero ai mo tenei Pire. Na, kua maha nga mema kua tu ki te whakahe i nga tikanga e whakahaerea nei e te Kawanatanga mo te iwi Maori, otira kaore tetahi o ratou i kaha ki te tohutohu mai, ki te ki mai ranei, tera tetahi tikanga pai atu kei a ratou, ara, pai ake i ta matou e whakaatu atu nei, hei huarahi e puta ai te ora ki te iwi Maori. Ko etahi i korero me whakatuwhera te hoko o nga whenua Maori ki nga Pakeha katoa. Ko etahi e ki ana kotahi tonu te tikanga pai, ara, ko te wehe i etahi rahui nunui mo uga Maori, ka herehere ai i aua rahui kia kore rawa ai e taea te tuku, te hoko, te riihi, te mokete, te aha ranei e nga Maori no ratou; a, ki ta ratou, ko te toenga o nga whenua o le iwi Maori me tuku ki nga tangata no ratou aua whenua te tikanga, ma ratou e hoko atu, e riihi atu, e aha atu ranei, i runga i ta ratou i whakaaro ai he pai. Ko etahi mema i korero ko te riihi anake e tuwhera ki nga whenua Maori, ko etahi e ki ana me tango atu e te Kawanatanga nga whenua Maori katoa ki a ia tiaki ai, a mana e whakahaere. Na ma tenei ka kitea, i kotahi nga whakaaro o aua mema ki te whakahe i te Pire nei, otira no te tahuritanga ki te tohutohu mai i tetahi tikanga i tetahi huarahi ranei pai ake i ta te Kawanatanga kua whakatakoto nei ki roto ki te Pire nei, katahi ka kitea he rereke ta tenei mema, ta tenei mema, kore rawa tetahi o ratou i whakaaro tahi. Ko te mema honore mo Peiwhairangi i korero, ki tana whakaaro, e rua tonu nga huarahi e taea ai te whakahaere o nga whenua Maori, ara, ko te wehewehe i nga whenua Maori ki ia tangata ki ia tangata, a ki te kore tera, kaati, me hui katoa nga whenua Maori ki roto ki te ringaringa o tetahi tangata kotahi, ka whakatu i taua tangata hei kai-tiaki mo nga whenua, a mana e whakahaere aua whenua e riihi, e hoko, e aha ranei, a e tuha nga moni e puta ana ki nga Maori no ratou nga whenua. E te Pika, mo runga mo te tikanga tiaki, kua korero ake nei e etahi o nga mema me pera nga morehu whenua Maori; e tika ana, i pai taua tikanga i tona whakahaerenga ki runga ki nga rahui o te Tai Hauauru o tenei Motu, notemea kotahi ano te tangata i a ia te mana o te whenua, ara, ko te Karauna; tena ko nga whenua Maori he maha nga tangata page 104no ratou, e tena pea a kore ratou e whakaae kia whakatoputia o ratou whenua ki raro i te mana o te kai-tiaki kotahi, pera me nga whenua rahui Maori o te Tai Hauauru o Aotearoa. Na, mo te kupu e kiia nei me wehewehe ki ia tangata Maori o ratou whenua, kei te pai tena, a kei te tuwhera tena huarahi i raro i te Ture o tera tau me nga ture o mua atu, kaore tena huarahi i te katia e tenei Pire e mahia nei e tatou. Ka maha nga tau e haere ana tena mahi te wehewehe i nga whenua ki ia tangata, mai ano o te timatanga o tenei mea o te Kooti Whenua Maori tae noa mai ki tenei ra, kei te here tonu te mahi wehewehe a te Maori i ona whenua. Kaore taua mahi i te araitia e tenei Pire. Heoi anake te mea nan a i turikore ai te wehewehe o nga whenua he kore moni hei utu i te whakamahinga. He mahi pai te wehewehe i te poraka whenua ki ia tangata nona, ki te whakaae aua tangata me pera, a mehemea he whenua pai e rite ana mo taua tu mahi. E te Pika, kaore tenei Pire i te arai i taua mahi engari ka whakamuma i taua mahi. Ko te tino mea hei kimi ma tatou, i runga i tenei take e takoto nei i o tatou aroaro, e hara i te mea he kimi anake i te pai e puta ki te tangata kotahi, engari ko te ata whiriwiri kia pai tona paanga me tona tukunga iho ki runga ki nga hapu, ki nga iwi, me te koroni katoa. He maha nga tikanga kei roto i tenei Pire e noho ana, hei whiriwhiri ma tatou, ara, ko te whakatakoto tikanga e ngakau nui ai nga Maori ki te whakapai i o ratou whenua ki te paamu; ki te whakanoho taonga, kau hipi, me era atu mea ki runga; ko te whakanohonoho i nga Pakeha ki runga ki nga whenua Maori e takoto mangere ana; ko te hanga tikanga e whai hua ai nga whenua Maori katoa e takoto kau ana i te koroni nei. Tena, me pehea te whakahaere aua whenua kia whai hua ai? Ki te tukua kia whakahaerea i runga i te tikanga wehewehe i te whenua ki ia Maori nona, he turikore rawa tena huarahi. He maha nga tau e tarari ana ka oti te wehe atu ki ia Maori ki ia Maori tona wahi tona wahi. Tetahi he mano he mano nga moni a te koroni e pau i tena tikanga.

Te Herihi (Mr. Herries).—He aha te penatia ai?

Timi Kara(Mr. Carroll).—E penei ana taku, e kore e taea i te nui rawa o nga moni e pau.

Te Herihi (Mr. Herries).—He ahakoa, i te mea ka tino ea aua moni.

Timi Kara (Mr Carroll).—Ko te he ka talari roa kia oti katoa ia eka o nga whenua nunui te wehewehe; kia oti rawa te pera katahi ano ka whakanohonoho ki te Pakeha. He pehea koia te tikanga i whakatakotoria e tatou i tera tau? I oti i a tatou me penei, me whakanohonoho ki te tangata nga whenua takoto kau o te iwi Maori; a me pehea te whakanohonoho? Me hanga etahi tikanga ngawari kia ngakau nui ai nga tangata Pakeha ki te haere ki runga ki aua whenua noho ai, kaua e araia ki nga tikanga uaua, penei me ta koutou e ki nei me waiho kia oti katoa te wehewehe ki ia Maori tona piihi whenua. Ki taku, koia tenei te huarahi ngawari kei te ture e hanga nei e tatou, ma tenei hoki ka whiwhi nga Maori i nga Kaunihera Whenua hei whakahaere i o ratou wheuua, penei ano me nga whenua takoto kau a te Karauna e whakahaerea nei e te Poari Whenua A he aha te he ki te rite tahi te tikanga mo nga whenua Maori me nga whenua o te Karauna.

Pirkani(Mr. Pirani).—E hara te tikanga Poari Whenua i te mea pai.

Timi Kara (Mr. Carroll).—Kaati, me ki noa ake kei te he etahi wahi o taua tikanga, ara, me penei te ki, kei te tika te ture, engari he kuare no nga tangata ki te whakahaere i he ai. Kaati ra, me tino tupato te kowhiri i nga mema mo aua. Kaunihera Maori; me whiriwhiri ko nga tino tangata matau anake mo aua turanga, a ki te peratia, ki toku nei whakaaro, kaore rawa he take, i raro te Ture n tera tau, e kore ai e pai te whakahaere o nga whenua takoto kau o te iwi Maori, e puta ai he painga ki nga tangata nona tae atu hoki ki te koroni katoa. Na, mo te Ture o tera tau e whakahengia nei e etahi mema, i tino tupato matou, te Kawanatanga, kei pa he mate ki nga Maori ina whakahaerea nga tikanga o taua Ture, ina whakawhitia nga whenua ki te Kaunihera, na reira ka meinga, ko te mahi tuatahi ma te Kaunihera he uiui kia mohio ia ki nga hiahia o nga tangata no ratou te whenua, ara, me pehea te page 105whakahaere o te whenua. Ka mutu tera, me wehe tetahi wahi e rite ana e rahi ana hei papakainga hei oranga mo nga tangata no ratou te whenua; ka mutu tera, me wehewehe, etahi piihi hei paamu ma nga Maori; ko te toenga, ko tera e wawahi ka tuku hei riihi atu ki te Pakeha i runga i etahi tikanga ngawari. I uru katoa enei tikanga ki te Pire o tera tau, a ki te tirohia nga whai-korero a nga mema honore o te po uei, e ki nei me penei na, me pera ra, e ora ai te iwi Maori, heoi te utu atu mo era tu korero, koia tenei, kua oti katoa nga tikanga te whakatakoto e te Ture o tera tau. Ko ta te mema honore mo Waitemata i penei na, ara: Ko te mahi tuatahi rawa, me wehe nga papakainga mo ia tangata, ara, etahi rahui e kore rawa e taea te hoko te tuku ranei, engari i penei tetahi kupu a taua mema, "kaua e nunui rawa aua rahui." Ki tana kaua e nunui rawa nga piihi ma nga Maori, ara, i penei tetahi pito o tana korero "kaua nga Maori e waiho kore whenua"! Ko ia tena tana whakaaro. Engari i pehea ia nei tana korero mo te nuinga o te whenua o nga Maori? I penei tana, me tuku atu ki nga Maori te tikanga, me watea aua whenua, ma nga Maori nona e hoko atu, e riihi atu, e aha atu ranei, i runga i ta ratou i pai ai. E te Pika, ka pehea te tukunga iho o tera mahi ina whakaaetia? He whakapuare tera i te hoko ki nga Pakeha noa iho, otira kaore te koroni e whakaae ki tena tikanga i naianei, na reira ka takahi tena whakaaro o te mema honore i nga hiahia o te iwi nui tonu o te koroni. Engaringari ta te mema honore mo Haaki Pei, kaore i rangirua, engari i mau tonu ki ana korero i kauhau ai o mua iho mo ana tikanga e whakahaere ai i nga whenua Maori, a he pai etahi wahi o ana tikanga i korero ai ki a tatou i nakua nei. Ki tana ko te wehewehe i nga whenua Maori ki ia tangata Maori te mahi tino tika kia mahia. Kaore he tangata e whakahe ana ki tera. E pena ana ano hoki taku, ara, ko nga whenua Maori katoa e taea ana te wawahi pai, me wehewehe ena ki ia tangata nona. Engari no te taenga o nga korero a te mema honore ki nga whenua takoto kau a te iwi Maori, kaore nei e pai ana mo te wawahi, katahi ka he ana korero. I penei tana, me waiho era tu ahua whenua ma nga tau e haere ake nei e kite he huarahi e taea ai te whakahaere, ma ia tangata nona te whenua e kimi he tikanga mo tona whenua. Otira e kore pea te iwi nui tonu o te koroni e pai ki taua tikanga a te mema honore, ka porahu tonu kia tere te whakanohonoho ki te tangata nga whenua takoto kau a te Maori; a i runga i tenei ahua e whakahe kau ana etahi mema honore i te Kawanatanga, i a matou e ngana nei ki te whakatutuki i nga hiahia o te iwi nui tonu o te koroni. E te Pika, he takoto noa iho tena mea te whakahe, e kamakama nei etahi mema honore ki te pera. He mahi mama te turaki, ko te whakaara ke kia tu te mahi uaua. Ki taku titiro, he tokoiti nga mema honore e whakaaro nui ana mo nga tau maha noa atu e takoto mai nei i mua i te iwi Maori, kia ora tonu ai te Maori, kia puta ai he hua ki a ratou i o ratou whenua. Ki taku, kaua e whaia ko te ora o te tangata kotahi, engari me whai ko te ora o te hapu, tae atu ki te iwi katoa. Me titiro ano hoki tatou ki nga mahi kura e whakaakona ai nga tamariki Maori, e ora ai to ratou iwi i nga whakatupuranga e takoto ake nei. Kotahi tonu te mema honore, ara, ko te mema mo Riccarton, i whakamatau i te po nei ki te whakatakoto i tetahi aronga tikanga e pai ai te whakahaere o nga whenua Maori. Otira, ki taku whakaaro, e kore rawa te Whare nei e whakaae atu ki taua tikanga taua mema honore, i te mea, tera te Whare e whakaaro he nui rawa te mahi me nga moni e pau e tutuki ai taua tikanga Engari, ki te whakaae te Whare ki te whakarite i nga moni e taea ai te whakahaere o taua tikanga, e tino mohio ana au kaore kau he tikanga i runga atu i tera te pai. E tino whakamoemiti ana ahau ki taua mema honore mo te marama me te whanui o ona whakaaro mo tenei putake e korerotia nei e tatou. Koia ano tera, ko ta taua mema honore i whakaputa nei, te ahua o te Ture o tera tau, engari kaore i rite ki ta te mema honore te nui o nga moni hei whakahaere. Ko nga korero a te mema honore mo Nepia, he taunu kau i te Ture o tera tau, a he whakahe. Otira, ki taku whakaaro, ko nga whakahe a taua mema honore mo te Ture o tera tau e kore e ea i ana menemana e mea nei ia page 106ki te whakauru ki te Pire o tenei tau. He mea atu tenei naku ki taua mema honore; kaore tatou, i a tatou e mahi nei, i te whakakore i te Ture o tera tau; heoi ta tatou e mahi nei he whakatikatika i taua Ture, kia whai waewae ai kia whai wiira ai kia haere ai; na reira, kei te ngau ke noa atu ana korero me ana tawai, kaore i te hangai ki te Pire nei. Mehemea e hiahia ana te mema honore ki te whakakore i te Ture o tera tau me whakauru e ia he Pire hei pera, kaua e whakahoihoi i a tatou i te korerotanga mai i ana take kaore nei e pa ana ki te Pire. Ko te Pire nei he whakatikatika kau i te Ture o tera tau. He Pire hoatu wiira mo te Ture o tera tau. Heoi kau nga tekiona i rereke i tera ahua, ko tekiona 4 me 5. Kei te pai noa atu au kia patua enei tekiona e rua, mehemea e pera ana te hiahia o te nuinga o te Whare; engari e tono atu ana ahau kia ata whakamatauria tikatia te Ture o tera Ture, a ma tenei Pire kua hoatu nei kia paahitia e te Whare nei e taea ai te pera. E tino mohio ana ahau ki te manawanui te mema honore, kaua e kaika tona ngakau, engari me tatari marire ia kia kite ia i te Ture nei e whakahaerea ana, ina oti i a tatou te whakatikatika, tena ia e kite, e whakaae hoki, koia ano he tino pai te Ture e whakahengia nei e ratou ko etahi mema honore. I korero te mema honore, kua whakamatauria ano etahi Ture rite tonu te ahua ki te Ture o tera tau, a kihai i pai te whakahaere a nga Komiti me nga Poari i whakaturia i raro i aua Ture, na reira whakakorea atu ana aua Ture. Ko te ahua o taua korero a te mema honore, he mea kia tino whakapono atu te Whare, koia ano kua tino whakamatauria aua Ture i mua; otira kei te tino mohio ia, e he ana aua korero ana, a katahi ano, na te Pire o tera tau, ka tino tu tenei mea te Kaunihera Whenua Maori; katahi ano ka tino whakamatauria taua mea, a ma tatou e tatari e kitea ai tona pai tona kino ranei. Ko nga tu Komiti me nga Poari i korerotia ake nei e te mema honore, kaore o ratou nei tino mana i raro i aua Ture tawhito, ko te ingoa kau heoi ano. Kaore he mana whakahaere, kaore he mana whakawa i hoatu ki aua mea. Katahi tonu, na te Ture o tera tau, ka tino whakawhiwhia nga Kaunihera Whenua Maori ki te mana whakahaere mahi, a whakahaere whakawa hoki ina whakahaua e te Tumuaki o te Kooti Whenua Maori. E takoto marama noa atu ana taku e korero nei i roto i te Ture o tera tau, me te mohio ano o te mema honore kei te pera, a mehemea i whai tana korero i te tika, kaua e whakawiri i te ahua kia rereke, kua whakamarama tika atu ia i te aronga o taua Ture ki te Whare. Na, ko a raua korero ko te mema honore mo Haaki Pei i korero ai mo te mema honore mo te Tai Rawhiti, e tino he ana. Tuatahi, i ki te mema honore mo Nepia kaore rawa atu he whenua kia kotahi o te mema honore mo te Tai Rawhiti, heoi ta te mema mo te Tai Rawhiti, e tatari ana kia paahi te Pire nei kia taea ai e ia te tango nga whenua o etahi atu Maori. E te Pika, e tino whakahe ana ahau i taua korero. Ki taku, e kore rawa te mema Maori mo te Tai Rawhiti e mahi i ena tu mahi. Kei te tika tonu kei te marama tonu nga mahi a te mema honore, a he pai rawa mehemea i rite ki a ia nei te mahi a etaki atu mema. I korero te mema honore mo Haaki Pei, kua whakamatauria te tikanga tuku i nga whenua Maori ma te kai-tiaki e whakahaere, a kua kitea te he o tera tikanga, a tikina atu ana e taua mema ko te Ture o te tau 1865 hei tuara whakatika i ana korero, i te mea i raro i taua Ture, e ai ki tana, tekau tonu nga tangata e whakaaetia ana kia uru ki roto i te karaati mo te poraka kotahi Otira e hara aua tangata kotahi tekau i te kai-tiaki, engari ko nga tino tangata ke era no ratou te whenua. Kaore i te rite te Ture o te tau 1865 ki te Ture o te tau 1900. Na, hei tautoko i te tikanga kai-tiaki, me korero atu au i etahi whenua i mahia i raro i te Ture o te tau 1897, ma tenei e whakaatu te he o te korero a te mema honore. I raro i taua Ture, i hoatu e tatou he mana ki te iwi Maori, kia ahei ai ratou ki te whakakaporeihana i a ratou, a ki te whakatu kai-tiaki mo ratou. Na, me korero ake ahau mo etahi poraka whenua e rua kua whakahaerea i raro i taua Ture o te tau 1897, hei whakaatu i te pai o taua Ture me taua tikanga kai-tiaki. Ko Opuatia Poraka tetahi whenua i tukuna kia whakahaerea i raro i taua Ture i runga i te ritenga kai-tiaki, a i penei me tenei e whai ake nei te ahua o nga wahi page 107o taua whenua i roherohea hei reti ki te Pakeha:—

Ko tenei whenua i wawahia kia toru tekau ma iwa nga tekihana, a pera ano te maha o nga Pakeha e riihi mai nei i aua piihi whenua, a e ono tekau tae atu ki te 260 eka te rarahi o nga tekihana, a kua riihitia katoatia mo nga tau e rua tekau ma tahi, a kia pau aua tau ka ahei aua riihi te whakahou mo tetahi atu rua tekau ma tahi tau; engari ki te meatia kia puta te Pakeha ki waho, kaati, me utu ana whakapainga i te whenua e nga Maori no ratou te whenua. Na nga Pakeha i utu nga ruri wawahi, me te ruritanga o nga rori, me nga moni i pau i nga riihi me nga pane kuini. Kua tu i a ratou he Rori Poari mo ratou, a ko taua Poari ki te whakahaere i nga rori o to ratou whenua Ko te Kai-tiaki o te Katoa ki te kohikohi i nga moni reti, a kua rite katoa aua moni reti te utu tae noa ki te tahi o Tihema e haere mai nei. E whitu pauna tekau hereni te moni e tangohia ana e taua tangata i roto i te rau pauna, hei utu mo tana whakahaerenga me tona tuhanga i nga moni reti ki nga Maori, a hei utu hoki i te tikiti Reriwe o te tangata mahi. Na, tenei ano tetahi poraka whenua Maori kei Kihipane, ko Mangatu No. 1 Poraka tona ingoa. Kua whakaturia he kaitiaki mo taua poraka i raro i te Ture o te tau 1897, a i hoatu ki aua kai-tiaki te mana ki te riihi i taua whenua, ki te nama moni, a ki te mahi i etahi atu mahi kei roto i te tiiti e mau ana. Na, kei te penei te ahua o taua Mangatu No. 1 i naianei, ara: Ona eka, 80,226, a e 26,597 o enei eka kua riihitia ki nga tangata tokowaru, ara, e 3,324 nga eka i te tangata kotahi; ko nga moni reti e puta ana i ia tau £1,059 6s. 9d., me puta-a-tau mo nga tau e whitu; mo nga tau e whitu o muri iho £1,412 9s. te moni reti e puta i ia tau; a mo nga tau e whitu o muri iho £1,765 11s. 3d. te moni reti e puta i ia tau Te moni i pau i te whakahaerenga e £220, a me hui atu hoki te room i pau i nga ruri. He poraka nunui enei, a he maha nga tangata Maori no ratou aua poraka, na kua kite koutou kua whakahaerea i raro i te tikanga kai-tiaki, na reira ka tohitu tonu atu taku patai ki nga mema honore, ka taea ranei tenei tu whakahaere i raro i tetahi atu tikanga i waho atu i taku i korero ake nei—ka taea ranei mehemea e tukuna ana ma ia Maori ano e riihi e whakahaere tona whenua ki nga Pakeha noa iho?

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser).—A hei aha tenei Ture e mahia nei e tatou?

Timi Kara (Mr. Carroll).—Kia pa ai ki nga whenua Maori katoa. A i te mea kua kitea tona pai i raro i te Ture o te 1897, na ma te Ture o tera tau katahi ka tino pai rawa te whakahaere. Me tika ta tatou mahi ki te iwi Maori me te koroni katoa, na reira me whanui nga tikanga e mahia e tatou mo te iwi Maori, kia tika ai o ratoa whenua te whakanohonoho ki te tangata—tuatahi me rato katoa nga Maori i etahi kainga me etahi mahinga kai ma ratou, kia noho ora ai ratou; tuarua, me rato ratou i etahi whenua hei paamu ma ratou; a tuatoru ko nga toenga me riihi atu ki te iwi Pakeha e nga Kaunihera Whenua Maori, i runga ano i nga tikanga e riihitia nei nga whenua o te Karauna i enei ra. He aha rawa te he o tenei tikanga e whakamaramatia atu nei e au? Kaore kau; heoi ano ko nga whakahe anake a nga tangata kotahitahi i nei kia puta ai a ratou nei mahi raweke i nga whenua Maori, Engari me aro o tatou whakaaro ki te kimi i te huarahi e puta ai te pai me te ora ki te iwi Maori katoa, me te koroni hoki, na e taea ai tena, me nanao atu e tatou te Ture o tera tau, a me hanga e tatou kia tino pai te takoto o ona tikanga, a e taea ai tena me paahi e tatou te Pire nei.

Ka mutu uga whai korero, katahi ka tukuna te motini "Kia komititia te Pire."

Ka wahi te Whare. Koia tenei te pooti e whai ake nei.

page 108

Te putanga, 18.

Heoi uru ana te Pire ki te Komiti Nui o te Whare katoa.

Ka wha nga tekiona ka paahi, whakaae ana te Whare kia nukuhia mo tetahi atu ra whakaoti ai te Pire.

No te rua tekau ma rima menetxi te paahitanga o te wha karaka i te atatu o te Paraire ka hiki te Whare.