No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tepute-Pika ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Ka whakahaerea tetahi Pire me nga ripoata a nga Komiti, ka mutu era ka haere ko nga patai a ka tae ki te patai mo—

Nga Motu I Wharekauri.

Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounatnu).—Ka patai ahau ki te Minita Maori, Mehemea ka whaka-whanuitia te mana o "Te Ture Kaunihera Maori, 1900," kia pa ai ona tikanga ki nga motu i Wharekauri? Ko te take i uia ai e au tenei patai he kupu i tukua mai ki ahau e nga Maori o Wharekauri, koia te motu nui o aua motu e karangatia nei ko Chatham Islands, e tono ana kia whakawhanuitia nga ritenga o "Te Ture Kaunihera Maori, 1900," kia pa ki runga ki o ratou motu. Kua rongo ano hoki ahau tera tetahi pitihana pera, na nga Maori o Wharekauri, kua kokiritia ki te Whare nei; a kei te noho tumanako atu toku ngakau kia kite ahau—otira ka kite ano ra hoki ahau i muri i te hikitanga o tenei tuunga o te Paremete—kua whakamanaia taua Ture Kaunihera Maori, 1900, kia pa ki runga ki te Motu o Te Waipounamu e tu nei ahau hei mema. E pohehe ana ahau i tera po i au i tu ake ra ki te whakahe i tetahi atu Pire, e mahara ana hoki ahau i reira e pa ana ki tenei take taua Pire. Engari no muri ahau i mohio ai e pohehe aua ahau. Ko tenei take e pa ana ki te Ture Kaunihera Maori, kaore i te pa atu ki te Pire Kaute, i pohehe nei ahau i tera po e pa ana ki runga ki tenei take.

Timi Kara (Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori).—Ka ata whakaarohia ano e te Kawanatanga te tono a nga iwi Maori o Wharekauri kia whakaekengia nga ritenga o te Ture Kaunihera Maori, 1900, ki runga ki a ratou. Ki toku nei whakaaro, he mea tika rawa kia whakamanaia taua Ture ki runga ki aua Motu. Koia tena te tikanga e ora pai ai nga Maori o reira. Ko nga tikanga me nga ahua katoa o taua Ture ka tino marama te whakahaere ki reira, a ki taku mahara ki te peratia tena e pono hei painga mo aua Maori. He oranga ngakau taku rongonga atu i nga kupu a te mema honore e ki nei, tena e tahuri nga iwi Maori o Te Waipounamu ki te tono kia whakaekengia taua Ture ki runga ki a ratou, kia whakaritea nga rohe wehenga i o ratou takiwa i Te Waipounamu e hiahiatia ana kia paangia e taua Ture, kia panuitia hoki i roto i te Kahiti. He Ture pai rawa tenei ki taku titiro, a nui atu te ora e puta ana ki nga iwi Maori o Aotearoa kua timata ki te whakahaere i nga ritenga o taua Ture, ara, te ora ki o ratou tinana. Otira, kaore i mutu i reira anake ona painga, notemea e mana ana ano hoki ratou, i raro i ona tikanga whakahaere, ki te hanga tikanga peehi i te mahi kai waipiro, e korerotia nei, a nga Maori i o ratou na kainga, a he tino mea pai tena ki taku titiro.

Te Mahi Kai Kino I Te Waipiro a Nga Iwi Maori o Taranaki, e Ai Ki Ta Te Korero.

Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru).—Ka patai ahau ki te Minita Maori, Mehemea kua rongo te Kawanatanga ki nga ripoata e panuitia ana i roto i nga Nupepa mo te kai kino a nga iwi Maori o Taranaki i te waipiro, e ai ki ta te rongo korero, a mehemea ka whakaturia e te Kawanatanga he Roiara Komihana i muri tonu iho i tenei tuunga o te Paremete hei uiui i te pono i te pehea ranei o taua kupu wbakapae. E kiia ana kei te kino rawa atu aua iwi i te waipiro. Kaati, ki toku nei wkakaaro. e whakanuia rawatia ana taua korero e aua ripoata, notemea e mohio ana ahau ki taua takiwa, i haere katoa ahau i roto i taua takiwa i tenei tau i mahue ake nei, page 73tae atu ki te tino kainga nui o nga Maori o taua whenua, ara ki Parihaka; a i roto i nga hui katoa i tae ai ahau, kore rawa atu au i kite i tetahi Maori, kia kotahi, e haurangi ana; a kaore hoki ahau i kite i a ratou e inu ana i te waipiro. Otira, ko te ture a nga rangatira o te hui i Parihaka kore rawa e whakaaetia ana te waipiro kia tae ki roto i nga rohe o te pa. Taku whakaaro ko taua korero me aua kupu whakapae, na nga Minita o nga Haahi whakapono e noho nei i Niu Tireni. E mohio ana hoki ahau he kaha rawa te ahua puhaehae o aua tini Haahi tetahi ki tetahi, e korero ana hoki ia Haahi no ratou anake te whakapono tika kei te he katoa etahi; a ki taku titiro e whakanui noa iho ana ratou i tenei korero hei ritenga e puta ai a ratou nei mahara e mohio ana ratou, a whakakinongia iho te ingoa o nga Maori. No reira ahau i whakaaro ai ki a uia e au tenei patai, a ka tono atu nei ahau ki te Minita me whakatu e ia he uiuiuga i naianei tonu mo aua kupu whakapae e korerotia aua mo tetahi wehenga o nga iwi nana nei ahau i pooti mai ki konei; a mehemea ka kitea e te Minita i runga i taua uiuinga, he tika aua kupu whakapae, a kei te mahi pera aga Maori o etahi o nga takiwa pamamao o roto i toku takiwa pootitanga, me tahuri ia ki te whakatakoto i tetahi tikanga whakamutu atu i taua mahi.

Timi Kara (Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori),—E whakaae ana ahau ki te tika o te kupu a te mema honore e ki nei, ko etahi wehenga o te iwi, i runga i te kaha o to ratou hiahia kia kawea te tikanga e hapaingia ana ratou kia puta—ahakoa te raru o etahi tangata i aua kupu—whakapono he noa iho ai ki aua kupu whakapae mo te iwi Maori, a tena pea kei te whakanuia rawatia taua korero, ahakoa kaore i te tino pera rawa tona tuturutanga, kia ahei ai ratou ki te hapai ake i tetahi mea kino rawa hei tirohanga ma te iwi. Ki taku titiro na to ratou ngakau nui rawa ki te kawe i a ratou nei tikanga wbakapono, nana ratou i arahi ki te panui pohehe noa i etahi kupu whakapae mo etahi tangata, a kaore nei e ea to ratou uauatanga i taua mahi a ratou. Otira, e koa ana ahau mo taku kahanga ki te ki atu, ko taua rongo korero, ahakoa tika ahakoa he, e pa ana ki runga ki te wahi kotahi anake o te Motu. Ki taku, a e mohio ana au he pono enei kupu aku—ara, puta noa i te koroni he iti iho ta te Maori kai waipiro i ta te Pakeha, he iwi ata noho te Maori kore haurangi. Na mo te taha ki tenei mahi e korerotia nei, a e ki nei nga tangata nana taua korero, i mahia ki te takiwa o te Tai Hauauru, ki taku mohio e tika ana ano pea tetahi wahi o taua korero. Me ki atu ahau, i mua tata ake nei ka tae mai a Te Hamana, he Minita karakia, me etahi atu tangata ki au, ka korero mai i kite tonu ratou i etahi tikanga tino kino rawa e mahia ana ki taua whenua, a i nga Maori hoki, i etahi o nga kainga, e kai kino ana i te waipiro; me te korero mai ano hoki kei nga takiwa o nga hui, me nga tangihauga tupapaku te tino kino rawa ai aua tu mahi. Kaati, kua uiuia ano e au ki etahi tangata ra waho atu i aua Minita nei, a kite ana ahau koia ano e tino kino ana te haere. Engari ki taku titiro e hara i te mea he kaha no te hiahia o aua Maori ki te waipiro, engari na te ngakau pohehe noa iho. Kei raro ratou i te mana o Te W hiti raua ko Tohu, a he tangata era kaore e pai ana ki nga Ture katoa e paahitia ana e te Paremete, a no te paahitanga a te Whare i te Ture Kaunihera Maori i paahitia i tera tau. e noho na tetahi o ona tikanga he peehi i te mahi kai waipiro i roto i nga kainga Maori, no reira tahuri ana aua iwi, i runga i te ngakau whakatete ki te kai kino i te waipiro, he whakahawea na ratou ki te ture. Otira, kei te perehitia nga tikanga-whakahaere i raro i taua Ture, a ka kaha te whakahaere i aua tikanga i roto i taua takiwa kia ahei ai te Kaunihera ki te whakamutu i to mahi harihari waipiro ki roto ki nga kainga Maori, me to kai waipiro i nga hui Maori katoa e tu ana ki taua takiwa. Tena e tika kia paahitia tetahi Pire poto i tenei tuunga ano o to Paremete hei whakarahi ake i to mana o nga Kaunihera Maori, kia ahei ai aua Kaunihera, i nga wa katoa e kite ai ratou e kaha rawa ana te mahi kai waipiro a nga Maori o tetahi takiwa, o tetahi kainga ranei, ki te ripoata atu i taua mahi ki te Kawana kia panuitia taua takiwa hei Takiwa Maori i runga i to ritenga o nga Ture Raihana Waipiro o te koroni nei. Ma page 74tera hoki ka kore rawa te tangata e kaha ki te hoko i tena mea i te waipiro ki nga Maori o taua takiwa. Na, mo te tono kia whakaturia he uiuinga mo runga i tenei take, ae, ka penatia e au a te mutunga tonutanga o tenei tuunga o te Paremete Ka haere ahau tonu—he mahi tika tera maku—ki taua takiwa o te Motu kia kite ahau i a ratou, kia korerorero matou mo runga i tenei take. Engari e hiahia ana ano hoki ahau i mua o te mutunga o tenei tuunga o te Paremete, kia whakakahangia ahau, ara, kia paahitia tetahi menemana mo te Ture Kaunihera Maori hei whakawhiwhi i te mana e mahara ana ahau e tika ana kia homai hei whakatutuki i nga tikanga-whakahaere kua korerotia ake rae aua kia whiwhi ahau i taua mana hei kaha moku, apiti atu ki taku hiahia kia taea te ora mo ratou, hui atu hoki ki nga awhinatanga mai a nga hoa e mohio ana ahau e tino hiahia ana kia tutuki rawa he tino painga i runga i nga whakahaerenga e pa ana ki te taha Maori; e tino mohio ana ahau tena e taea etahi tikanga pai atu.

Rangitoto Moutere.

Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita Maori, Mehemea ka whakatakotoria mai e ia i tenei tuunga ano o te Paremete he rarangi ture hei whakamana i te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga i te pitihana a Karepa te Whetu me etahi atu toko ono, mo runga i ta ratou kereeme kia whakatikatikaina te takoto o o ratou paanga ki Rangitoto Moutere (D'Urville Island), i runga i te hanga Pire motuhake, i runga rauei i te whakaurunga atu o tetahi rarangi ki roto ki te "Pire Horoi" mo runga mo taua take? E ki ana nga kai-pitihana ko te take i kore ai tenei mea i tae i a ratou ki te aroaro o te Kooti Whenua Maori, i tu nei ki Porirua i mua ake nei ki te whakahaere i taua mea, i tureiti ratou, notemea tae rawa atu ratou ki Porirua, kua whakataua taua keehi i te ra i mua atu, ara kotahi raogi to ratou tureititanga, a kite iho ana ratou kua oti ke i te Kooti i mua o to ratou taeuga atu te whakaputa o tana whakatau mo o ratou hea, a kaore o te Kooti mana ki te whakarongo atu ki te tono a nga kaipitihana i muri iho, i te mea kua puta hoki tana whakatau. Katahi ka tuku tono nga kai-pitihana i raro i wahangatekiona (10) o tekioua 14 o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894," engari ki ana te Tumaki Kai-whakawa o te Kooti Whenua Maori kaore e pa ana taua tekiona ki runga ki te huarahi i maharatia e te kai-pitihana. No te tukunga atu o taua take ki a Tiati Make puta ana tana ripoata, ae he mate kua pa ki nga kai-pitihana, me tana tohutohu atu ki tana whakaaro me hanga he ture hei whakaora i taua take. Kaati, he pono, he mate tenei kua pa ki te kai-pitihana ratou ko ona hoa, a na kona ka hiahia nei ahau kia tere tonu te whakaorangia, kaua hei whakaroaina. Koia i uia atu ai e au tenei patai aku.

Timi Kara (Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori).—Kua ata whiriwhiria e te Komiti mo nga Mea Maori teuei take, a kua puta ta ratou ripoata tautoko i te pitihana. Kua tae atu taua ripoata ki te Kawanatanga, kua whiriwhiria e ratou, a ki toku whakaaro kaore he take e whakahe ai ratou ki taua ripoata. Ko te tikanga mo tenei take me whakauru he rarangi ki te "Pire Horoi," a ma te mema honore e motini ina tae ki te Komititanga o taua Pire.

Nga Roto I Torotoroa Me Taurutu.

Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Kawanatanga, Mehemea ka whakatakotoria mai ranei e ratou i tenei tuunga o te Paremete tetahi rarangi Ture e tuku ana i nga roto e rua e karangatia nei nga ingoa ko Torotoroa, me Taurutu, kei te takiwa o Kaiapoi, ki nga Maori o Kaiapoi? Ko ena roto e rua i hoatu ki nga Maori o Kaiapoi i te tau 1868. Kei roto i te tiiti o te hoko a Te Keepa, Komihana, i te Motu o Te Waipounamu e noho ana tetahi kupu mo nga roto nei —kaore mo enei anake e rua engari mo etahi atu hoki; otira i tino kiia i roto i te tiiti hoko o nga whenua o Te Waipounamu ka whakatuturutia ki nga Maori, ka rahuitia rawatia ki a ratou, a ratou mahinga kai, mahinga ika, mahinga tuna, me era atu mea. Kaati, kua kitea i naianei, ko nga Pakeha e noho ana i te takiwa o aua roto e ki ana na ratou aua roto. E ki ana ratou he wahi tena no page 75nga whenua i hokona e te Karauna, a kua whenua Karauna i naianei. Kaati, ko ahau e ki ana, kaore; e he ana taua korero, notemea i ata kapea aua roto ki waho o te whenua i hokona i Te Waipounamu i roto i te tiiti hoko a Te Keepa, Komihana. A, i te mea kei te pera te takoto, te mea tika me whakaaro te Kawanatanga ki aua Maori, me te whakatika i te takoto o aua rahui kia tuturu ai ki a ratou mo ake tonu atu, kia kaua rawa al he awangawanga a muri atu, kia tino mohiotia ai no nga Maori o taua takiwa aua roto, a ka tuturu tonu ki a ratou me o ratou uri i muri i a ratou ake tonu atu.

Timi Kara (Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori).—Kaore te Kawanatanga e mea ana kia hanga he Ture mo aua roto e rua i naianei. Ko aua roto i rahuitia mo nga Maori i te tau 1883. Kaore he tohu hei whakaatu i rahuitia mo nga Maori o Kaiapoi anake. Te tikanga o aua roto e rua i naianei, no nga Maori: he rahui hoki. Me ki ake ahau e 38 pea eka o Torotoroa Roto a e 30 pea eka o Taurutu. I te marama o Hanuere kua taha ake nei, rahuitia ana a Taurutu roto hei rahui manu Maori—ara, parera, me era atu manu. Kua whakatapungia hei pera. E tika ana, na nga Pakeha, ki taku mohio, i mea kia rahuitia. Na te Acclimatisation Society pea taua whakaaro, a hei painga ano hoki tena mo te iwi katoa. Otira ki taku mahara me tono ano nga tangata nana taua tikanga kia whakaaetia e nga Maori. He mea ngawari noa hoki te tono atu kia whakaaetia mai e ratou. Otira, kaore ano i tangohia te whenua, a e tika ana hoki nga Maori kia tupato mo to ratou mana ki runga ki nga mea kua tau ki a ratou. Kaati ra, kua kahititia a Taurutu hei Roto Rahui Manu i naianei, a kaore hoki he tino mate o tera, engari ki taku whakaaro ka pai noa atu pea nga Maori ki te tautoko i te tikanga pera, he tiaki hoki tera i nga manu Maori. Mo te taha ki Torotoroa Roto, kaore he raruraru o tera; kua tuturu tera no nga Maori i raro i o ratou mana e noho na i roto i te tiiti, i raro ano hoki i te Tiriti o Waitangi.

Haere tonu nga mahi a te Whare, a no te rua tekau meneti ki te rua karaka i te po ka hiki te Whare.