Nga Maori Whenua - Kore o Waikato.

Henare Kaihau (mema Maori mote Tai Hauauru).—Ka patai ahau ki te Kawanatanga, Mehemea ka tahuri ratou, i tenei tuunga ano o to Paremete, (1) Ki te hanga ture whakarite whenua mo nga Maori whenua-kore o Waikato me era atu takiwa i te ripa ki raro o te motu nei; (2) ki to whakatu i tetahi Roiara Komihana hei uiui i taua take a te wa tuatahi tonu e taea ia; a (3) ki te wehewehe atu i etahi wahi o nga whenua Karauna e rite ana i roto i aua takiwa ka rahui ai hei hoatu ki nga Maori whenuakore? I mua atu i te tau 1863, he iwi nui te whenua nga iwi Maori o Waikato me era atu takiwa o te ripa ki raro; ki taku mohio kaore pea e he taku whakahua ki te ki atu ahau e tae ana pea ki waenganui o te rima mano tae atu ki te tekau mano eka whenua to nui o te paanga o ia tangata o ratou I aua ra. Engari koia tenei to take i mate ai, no te putanga o te whawhai ki Waikato i te tau 1863, ka murua aua whenua i runga i te raupatu. Kaati, he tino mate mui tena i pa ki runga ki nga Maori. Engari ko te he, kaore i mutu te muru whenua i raro i taua raupatu i nga whenua anake o nga tangata i mau patu i roto i taua whawhai. Ina hoki ko etahi wehenga o nga iwi Maori i noho kupapa, piripono ki a te Kuini i roto i taua whawhai, a murua ana ano nga whenua o aua tangata. He maha noa atu nga tono atu ki te Kawanatanga i ia tau i ia tau page 60kia wehea atu he whenua mo aua tangata. Kua whakaaetia noatia mai ka whakahokia mai tetahi wha miriona rima miriona ranei eka whenua, engari tae mai ki naianei kaore ano he eka kotahi kia homai. No reira e hiahia ana ahau kia mohio ahau kei te pehea te whakaaro a tenei Kawanatanga mo runga mo te hiahia o era atu Kawanatanga kua puta nei a ratou kupu whakaae kia whakahokia mai aua whenua. Ki taku mohio i te mea kua korero mai te Pirimia raua ko te Minita Maori i mua ake nei kei te whakaaroaro ratou mo runga mo taua take kia whakahokia mai he whenua ki aua tangata, heoi ano taku kupu atu ki a raua me homai i naianei tonu kia kotahi miriona eka mo aua tangata. Kaore au e tumanako ana ka rite te whakaaro o tenei Kawanatanga ki te iwi Maori ki te whakaaro o nga Kawanatanga o mua atu mo runga mo nga whakahokinga whenua, a i te mea e mohiotia ana e kore pea tenei Kawanatanga e pera rawa te aroha mai, no reira ka whakahokia iho e au taku tono, ara, kaati i te kotahi miriona eka. Ki taku mohio kaore pea he take e whakapono atu ai ahau tera e mana i te Kawanatanga taku tono, ahakoa kua whakahokia iho nei e au taku whakahua i nga eka. Otira, kua ki ake nei au, kua ahua whakaae mai te Pirimia raua ko te Minita Maori tera e whakaritea e raua tenei take, a i te mea e tatari ana ahau kia kite au i te whakatutukitanga o taua kupu, na reira ka hoatu e au tenei patai aku ki runga ki te Ota Pepa.

Timi Kara (Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori).—He take nui rawa tenei kua homai nei e te mema honore. Mo runga mo tenei mea mo te Maori whenua-kore, kei te mohio te Kawanatanga e tika ana kia tau taua mate ki runga ki a ratou, ara, ma te Kawanatanga e whakarite he tikanga marama mo nga Maori whenua-kaore kaore nei o ratou oranga. Ki taku whakaaro he mahi tika tera ma nga Kawanatanga katoa. E kore ahau e korero ki te mema honore i naianei mo te tika me te he ranei o te raupatutanga o nga whenua o tona iwi; no nga ra o mua tena raupatu. Na nga Kawanatanga o mua, i kiia nei e te mema honore he nui atu to ratou nei aroha i to tenei Kawanatanga, na aua Kawanatanga tonu i muru aua whenua; a, ahakoa he take tika ano pea nga take i murua ai e ratou, engari kaore ahau e mohio ana he aha te take kia puta he kupu whakapai ma te mema honore mo aua kawanatanga nana taua mahi. He tika pea, na aua tangata i raupatutia nei o ratou whenua te take o te whawhai, e hara ranei i a ratou, otira e mohiotia ana i tino kaha rawa te raruraru me te mate o te motu katoa i runga i taua whawhai. He pono te kupu a te mema honore i ki nei, kaore i mutu i o nga tangata anake i mau patu i roto i taua pakanga nga whenua i murua, engari i murua ano hoki nga whenua o etahi o nga tangata i noho kupapa, kaore nei i uru ki te whawhai. Kaati, ki taku mohio ko enei ke nga tangata e tika ana kiia kia he mate nui to ratou. Engari e hara i te mea ko nga Maori anake o te takiwa pooti o te mema honore nga mea i peratia, notemea kei nga wahi katoa puta noa i te koroni, e noho ana etahi iwi i mate pena i runga i te murunga hetanga o o ratou whenua i runga i te raupatu. He mahi tika tera te whakahoki whenua ma nga Kawanatanga o mua, notemea na ratou i muru aua whenua i nga Maori; a, ka hia ra nga whenua kua whakahokia e ratou? Ma te mema honore pea e korero mai. Otira, kaore pea i rahi, ina hoki te nui o te tono a te mema honore e tono nei, e ki nei ia kaua e hoki iho i te hawhe miriona eka nga eka e whakahokia hei whakaora i te mate o ona iwi. E hara i tenei Kawanatanga nga he o mua, ara, nga he i mahia e o mua atu Kawanatanga. Heoi ano te mahi tika ma tenei Kawanatanga i naianei he rapu i te ahua o nga mate o te iwi Maori, me te kimi huarahi e taea ai e ratou te whakaora. Mehemea ka kitea e mate ana nga Maori i te kore whenua, ma te Kawanatanga e rapu te ritenga e taea ai ratou te whakawhiwhi ki te whenua. Kei te whakaorangia hoki e te Kawanatanga i naianei nga Maori rawakore i nga wahi katoa o te koroni. Nuku ke atu nga Maori e atawhaitia ana e te Kawanatanga i roto i te takiwa o te mema honore i o era atu takiwa o te koroni. He maha ke atu nga mea e awhinatia ana ki te moni o roto i te Civil List, me nga mea e whiwhi ana i te penihana kaumatua i roto i te takiwa pootitanga o te mema honore i o era atu takiwa katoa o te koroni nei. Kua hira ake nga whakaaro-page 61hanga pai a tenei Kawanatanga mo te takiwa o te mema honore. Mo te taha ki nga Maori whenua-kore, me matua kimi e te Kawanatanga kia mohiotia ai te aronga, kia kitea ai nga mea e taea e ratou. E kore hoki e taea te hanga ko to te honore mema takiwa anake e arohatia. Engari me titiro nga wahi katoa o te Motu o Aotearoa ina whakahaerea taua take. Me pera ano te ahua o nga tikanga i hanga mo nga Maori whenua-kore o Te Waipounamu. Ko Tiati Make te Komihana i whakaturia hei uiui i te ahua o nga Maori o tera motu. Ka mahia e ia tana ripoata, ka mutu, ka whakaturia e te Kawanatanga ko Te Mete, Tumuaki Kairuri i aua ra, hei hoa mona. Katahi ka wehea atu e raua tahi etahi poraka whenua, me te hanga rarangi ingoa o nga Maori whenua-kore e tika ana kia whakawhiwhia ki aua whenua. Ko te whakatautaunga haeretanga o ia wehewehenga pera kaore ano i ata oti noa, engari kia oti marire ka hanga he ture hei whakatutuki i aua mahi. Ka pera ano he tikanga mo te taha ki nga Maori e Aotearoa. Kia hiki te Whare ka whakaturia e te Kawanatanga he apiha hei uiui i nga kereeme me nga pitihana a nga Maori o Aotearoa, me te whakaputa ripoata hei whakaatu i to ratou ahua, me te tohutohu i nga tikanga e tika ana kia mahia hei whakaora i a ratou. Kia tae mai taua ripoata ki te Kawanatanga ka whakaarohia mehemea e tika ana kia wehea etahi poraka whenua e ahei ana hei whakarato i nga Maori whenua-kore ki te whenua. Ka mutu, ka hanga he Ture hei whakatutuki. E pouri ana ahau mo te korenga o te Kawanatanga e kaha ki te whakamana i naianei tonu i te hiahia o te mema honoree tono nei kia rahuitia he whenua i naianei tonu ka tuku atu ai ki nga tangata o tona takiwa. Otira, ka whakahaere tika ano te Kawanatanga i runga i te whakaaro ki te ora mo te iwi Maori katoa, a ka kamakama ratou ki te rapu tikanga whakahaere. Kei runga kei te pukapuka o nga Ture e noho ana i naianei tetahi Ture Whakahaere Whenua Maori. Kaati, kia timata te mahi a taua Ture ka oti te taha ki nga tangata whenuakore te whakaoti pai i runga i ona huarahi, kaore e nui te raruraru kaore e nui te taumaha. Ka taea e taua Ture nga aronga katoa o taua ahua te mahi taea noatia tona mutunga; he hanga ture anake te mea e toe. Heoi ra, mehemea ka taea e te mema honore te pupuri tona ngakau kaikaa, a ka waiho i aua tikanga kia ata mahi pai ana i runga i o ratou huarahi, tena ia e kite ka ata whakatutukitia ano a matou kupu mo te taha ki nga Maori whenua-kore kia whakawhiwhia ki te whenua pera me nga kupu i whakapuakina ki te aroaro o nga huihuinga tangata.

Henare Kaihau.—Ka tu ake ahau ki te whakamarama. E hara i te mea e tono atu ana ahau, ko nga Maori anake o Waikato e arohatia. E mea ana ahau kia whakaarohia mai nga Maori katoa i raupatutia o ratou whenua. E rereke ana te ahua o nga Maori whenua-kore o Aotearoa i nga Maori whenua-kore o Te Waipounamu. Ko nga whenua Maori katoa o Te Waipounamu he mea ata hoko marire, tena ko te nuinga o nga whenua i Aotearoa i murua noatia atu i runga i te raupatu, a ko taua muru kaore i mutu i nga whenua anake o te hunga i hapai patu ki te whawhai atu ki te Kawanatanga, engari i murua ano nga whenua o te hunga piripono, noho kupapa, i raro i taua raupatu. E tika ana kia ata whakaarohia taua ahua. Kaore rawa e tika kia rite tahi he tikanga mo nga Maori whenuakore o tenei motu ki nga iwi o Te Waipounamu.

Timi Kara (Mr. Carroll).—E hara tenei i te wa tika hei korerotanga mo tena ahua o te take nei. Kua whakautua e te Kawanatanga te patai, a ma ratou e ata whiriwhiri tetahi tikanga mo runga i tenei mea a taihoa ake nei.