Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1901

Paraire, te 13 o Hepetema, 1901

Paraire, te 13 o Hepetema, 1901.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tepute - Pika ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Ka mutu etahi mahi poto nei, ka karangatia ko te—

Whai-Korero Mo Nga Moni A Te Koroni.

Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—E te Pika, e tu ake ana au ki te whakapuaki kupu mo runga mo etahi o nga korero a te mema honore o Whangarei (Marsden) i whakapuaki ai i tera ahiahi. Ki taku titiro kaore ano taua mema honore i mohio ki nga tino tikanga i tika ai nga Maori kia whiwhi penihana i raro i te Ture Penihana Kaumatua. I korero ia, he tokomaha nga tangata whai paanga whenua nunui e tango aua i te penihana kaumatua. E te Pika, tena tu ahua korero a te mema honore o tenei Whare e whakaatu ana, kei te tino kuare rawa atu ia ki nga tikanga o te Ture Penihana Kaumatua Ko nga tono penihana katoa e ata tiakina ana e nga tikanga whakahaere i raro i taua Ture. E ata uiuia ana hoki kia kitea mehemea he whenua ano o te Maori e tono ana i te penihana kaore ranei. A kei roto hoki i te Ture o tera tau e noho ana etahi tikanga pakeke atu hei tiaki kei whakawhiwhia hetia te Maori ki te penihana Otira, haunga ta te mema honore i korero ake nei, me patai atu ahau ki a ia, Kaore koia e rite tahi ana te tika o te iwi Maori ki to te iwi Pakeha i tenei koroni kia whakawhiwhia ki te penihana? Ki taku he rite tonu. Kaati, i ki te mema honore kei te whiwhi nga Maori i te penihana ahakoa he whenua ano o ratou.

R. Tamehana (Mr. R. Thompson). —I runga ra i nga tikanga a nga iwi Maori.

Hone Heke.—I raro i nga Ture o te koroni kaore he Maori e whai take ana ki o ratou whenua Maori kaore nei ano i whakawakia i whakataua e te Kooti nga tangata nona. Kei te ki atu ahau kei te marama noa atu a tatou ture e takoto nei hei rapunga i nga paanga whenua katoa a te Maori, mehemea hoki he whenua ona he oranga ranei tona e kore ai ia e tika kia whakawhiwhia ki te penihana. I ki ano hoki te mema honore kaore e tika kia hoatu he penihana ki te Maori i te mea kaore e utu reiti ana te iwi Maori, kaore he moni taake e utua aua e ratou ki te koroni. Kei te tino he page 47rawa atu tena korero ana. E te Pika, mai o te timatanga o te koronitanga o tenei whenua, ko nga whenua katoa e hokona ana e te Maori ki te Pakeha ki te Karauna ranei e utu ana i te tuturu taake ki te koroni—nuku ke atu i nga moni e utua ana e te Pakeha i runga i nga mea pena ano te ahua. Ki te hokona atu he whenua e te Maori ki te Pakeha kotahi tekau pauna e tonoa ana a e utua ana hoki hei taake i runga i ia rau pauna moni utu o te whenua, a ki te hoko atu te Pakeha i tetahi whenua tekau ma rima hereni anake ta te Pakeha e utu ana i runga i ia rau pauna. No tera tau tata, no te paahitanga o te Ture Whakahaere Whenua Maori, ki ana te Pirimia raua ko te Minita Maori kua tae ki te wa tika hei whakakorenga atu i taua tiute taumaha e utua ana i runga i nga hoko whenua Maori i mua, me whakahoki iho te tiute kia rite ki te moni tiute e utua ana e te Pakeha i runga i ana hoko whenua, he whakamana tena i taku tohe i tohe tonu nei ahau i roto i nga tau maha kia pena te tikanga. I ahau e korero ana mo tenei mea mo te taake, e penei atu ana taku kupu ki nga mema o tenei Whare e kuare ana ki nga ahuatanga o nga Ture whenua Maori, kaore rawa ratou i te mohio ki te nui rawa o te taumaha o nga taake e utua ana e nga Maori ki te koroni. Hei tohu e mohiotia ai te tikanga o taku korero, me whakaatu atu e au, tera etahi whenua e hokona ana e nga Maori ki te Karauna, a tera etahi tino taonga kei runga kei aua whenua, he rakau me era atu mea. Ko Waimarino Poraka tetahi, he ngaherehere totara kei tena whenua, kaore he ngaherehere totara i pai atu i tera i te koroni katoa. Ko te wariu o aua totara e kiia ana nuku ke noa atu i te wariu o te whenua i te hokonga e te Karauna. E whakaatu ana tena i nga mate e pa ana ki te iwi Maori, e ka hoko ana i o ratou paanga ki te Karauna, i te rereke rawa o a tatou ture nana i arai kia kaua e hoko whenua te Maori ki nga Pakeha noa iho engari ki te Karauna anake, a i runga i tena aronga kua hanga e te Koroni kia utu taake te iwi Maori ki a ia. Na, ko wai koia e whiwhi ana i tena painga? Ko te koroni ano ra pea hoki. Heoi te mea e riro ana i te Maori ko te moni itiiti rawa nei e hoatu ana mo tona whenua, he moni korekore noa iho i te mea kua riro ke te tino wariu i runga i taua ahua. Kei nga wahi katoa o te koroni tena ahua puta noa, a, apiti iho ano hoki ki tena, ko te 10 paiheneti tiute pane kuini. No reira i a ratou hokonga whenua katoa kei te utu tonu nga Maori i nga taake taumaha rawa ki te koroni.

He Mema Honore.—Pehea nga reiti mo nga rori?

Hone Heke.—Pena tonu ano te tikanga mo nga reiti rori. E ekengia ana nga whenua Maori i naianei e te reiti. Kaore e kore ana te utu i nga reiti, ahakoa kua oti nga paanga tangata te wehewehe kaore ano ranei. Ko te Ture Whakatau Reiti kua oti te whakatikatika kia ahei ai te ropu takiwa ki te tono atu ki te tangata whai whenua kia utu reiti ia. Ko etahi e utua ana, ko etahi kei te takoto ona tikanga e puta ai. Kaati, he roa rawa te whai korero a te mema mo te takiwa Maori o te Tai Hauauru i whakapuaki ai mo runga mo te Ture Whakahaere Whenua Maori o tera tau me tana ki mai ki tenei Whare kei te whakahe nga iwi Maori puta noa i te koroni ki taua Ture. Ko ahau e ki atu ana kaore kau i te pena te whakaaro o nga iwi Maori, ara, te huihuinga o nga iwi katoa. E whakaae ana ahau tera etahi tangata takitahi me etahi wehenga iti o nga iwi e whakahe ana ki taua Ture, engari he aha kei tena, ko te nuinga o nga iwi kei te whakaae.

He Mema Honore.—He aha te whakahaerea ai ona mana?

Hone Heke.—E hara i te mea ma nga Maori e mea kia whakahaerea, engari ko te hiahia tena a nga Maori me hohoro te timata o te whakahaere o taua Ture. Ko nga korero a te mema Maori o te Tai Hauauru e pa anake ana mo nga kino e whakatupuria ana e nga tangata o Waikato mo te ture o tera tau. Kaore rawa atu i te pa ki te katoatanga o te takiwa pooti o te Tai Hauauru, haunga hoki tetahi wehenga iti i te pito ki te tonga o taua takiwa—ara, ki a Ngati- Raukawa, nga tangata o te takiwa ki Otaki. Ko te take o to ratou kino, o to Waikato, e hara i te mea mo nga tikanga kei roto i taua Ture e noho ana, engari he kore i rite no to ratou hiahia. He iwi whakararuraru ratou, ko to take o ta ratou whakararuraru i tohe tonu ratou ki te whakatete atu ki nga hiahia o nga page 48iwi tika no ratou nga whenua i taua takiwa, ara, o Ngati-Maniapoto, te iwi o Rewi, o Taonui, o Wahanui, me era rangatira. Ko Waikato tuturu, ko te iwi o Mahuta, e kiia nei he Kingi Maori, he iwi kore whenua i runga i te haugaitanga o tenei kupu whai whenua. Kaore o ratou whenua nunui, he paanga itiiti ano o ratou, engari e kore rawa etahi o ratou whenua kia kotahi, nei e taka ki rare i te whakahaere o taua Ture. Heoi ano te tino hiahia o taua wehenga i korerotia nei e te mema o te Tai Hauauru, ara, te iwi o Mahuta—heoi kau to ratou hiahia kia whai mana ratou ki te whakahaere, kia eke atu to ratou ringa ki runga ki nga whenua o Ngati-Maniapoto kei roto i taua takiwa e takoto ana ma ratou e whakahaere, a mehemea ki te pena te tikanga heoi ka mate nga tangata tuturu nona nga whenua, kaore ratou e whai reo i runga i te Kaunihera Whenua Maori, engari, ka kite tatou, ko nga tangata whenua kore o te iwi o te tangata e kiia nei he Kingi Maori, ka tu ki te whakahaere i nga whenua o taua hunga whai whenua, a ko ratou ka mate i runga i to ratou kore whai reo i roto i te Kaunihera. No reira ko te hiahia o Ngati- Maniapoto e penei ana, me wehe o ratou nei whenua kaua e tukua kia ekengia e nga tikanga a nga tangata o te Kingi, e kiia nei he Kingi Maori, no reira haere mai ana ratou ara, to ratou mema ki tenei Whare ki mai ai e whakahe ana nga Maori katoa ki te Ture o tera tau. Kaore kau he whakahe a nga iwi Maori o te koroni. Engari ko etahi tangata takitahi, me tetahi wehenga iti o nga tangata e whakahe ana, ko te take o ta ratou whakahe e pa ana ki o ratou tinana ake. Tirohia nga Maori katoa o te takiwa ki te Tai Tokerau, ko te nuinga o nga iwi o tera takiwa e whakaae katoa ana ki te Ture o tera tau, a kei te tatari ratou i naianei kia whakaturia te Kaunihera Whenua Maori, kia haere ai ana mahi. Pera ano nga tangata whai whenua o te takiwa ki te Tai Hauauru i korero ake ra ahau, ara, o te Rohe Potae. E hara ia Waikato tera whenua. Ko tera whenua he whenua no tetahi iwi i piri ki te Kingi Maori ki a Tawhiao i nga ra o mua, engari i roto i enei tau kua wehe atu ratou, he mohio no ratou ka mate ratou, a ahakoa nga korero a te mema Maori o te Tai Hauauru kua tonoa mai e ratou a ratou tangata, a Hone Omipi raua ko Pepene Eketone, kia haere mai ki konei, ki Poneke nei, whakatakoto mai ai i te hiahia o aua iwi ki te aroaro o te Minita Maori mo runga mo etahi menemana mo taua Ture. Kua pera ano hoki nga Maori o te takiwa pootitanga o te Tai Rawhiti. Tera etahi whenua nunui kei te Tai Rawhiti kei te taha hauraro o Kihipane, no Ngati- Porou, no te iwi o Ropata Wahawaha, i mate nei, he nui nga whenua o taua takiwa kei te toe ki nga Maori, a ko te hiahia o aua Maori kia hohoro te timata o te whakahaere o te Ture o tera tau. Engari ahu mai nei whakarunga ki Heretaunga, a ki Wairarapa nei, kaore he tino take i naianei e whakaekengia ai taua Ture kia pa ki nga Maori whai whenua o reir?, ko te take ko te nuinga o o ratou whenua kei te retia ki nga Pakeha i runga i te riihi roa. Engari tera etahi poraka pakupaku, kei tena wahi kei tena wahi, e hiahiatia ana e nga Maori nona aua whenua kia tukua ki raro i te whakahaere a te Kaunihera Whenua Maori e ka oti taua Kaunihera te whakatu. Me huri atu he kupu maku mo runga mo te tinana o taua Ture, i korero ahau i tera tau i te wa e takoto ana te Pire i te aroaro o te Whare nei, kaore i pai ki ahau nga tikanga katoa o taua Pire, kaore i rite ki taku i hiahia ai. He tika, tena ano ona wahi he. Otira he maha ano etahi tikanga o taua Ture i naianei e puta ai he painga ki nga Maori, e rite ana ki te hiahia o nga Maori. Ko te tino take nui e tohea nei e nga iwi Maori, mai o nga tau o mua, kia mau ki a ratou o ratou whenua. He iwi kite ratou, no te mea kua kite ratou he maha o ratou e tahuri ana ki te hokohoko i o ratou whenua, kaore i te whakaaro mo nga ra kei te haere mai. Engari ko nga kaumatua i ki ko ta ratou kupu tuturu tenei i roto i o ratou hui katoa—heoi te mahi tika ma tatou me whai whakaaro ki o tatou uri whakatupuranga a nga wa e takoto mai nei. Heoi kau te huarahi e ora ai ratou hei iwi ki te ao nei ma te u o te pupuri i nga morehu whenua e toe nei ki a ratou i naianei, notemea he nui nga whenua kua hokona e ratou kua riro atu i te Pakeha me te Kawanatauga. page 49E te Pika, ko nga toenga o a matou whenua e toe ana ki a matou i naianei kaore e taea te ki e nui ana hei oranga mo nga morehu o te iwi Maori. Ko te mahi tika ma te iwi Maori, tae noa ki te iwi Pakeha, tae noa ki tenei Paremete, tae noa ki te ao katoa, me tahuri ki te rahui i nga toenga whenua Maori hei oranga mo te iwi Maori mo nga wa e takoto mai nei i mua i o tatou aroaro. Kite iho ana tatou ko tena hiahia nui, i roa noa atu nei e kimihia ana e nga Maori, kua rite i te Ture o tera tau, kua araitia te mahi hoko a te Karauna i nga whenua Maori. Ko te take o tena he kite no te Kawanatanga kua tae i naianei ki te wa tika hei whakamutunga atu i taua mahi. Na ko nga Maori e hiahia ana ki te whakaatu, otiia kua maha a ratou korerotanga mo te paahitanga o te Ture o tera tau, i te nui o ta ratou whakapai mo taua mahi a te Kawanatanga. Kaati, ko nga wahi he o te Ture o tera tau, ki taku titiro, he itiiti rawa. Anei tetahi, he tokomaha rawa nga mema o te Kaunihera. E titiro ana ahau mo te taha ki te moni. He ahua taumaha rawa. Taku korero tuturu mai o te tau 1899 tae mai ki tera tau, he tokomaha rawa te whitu mema mo taua Kaunihera. Kaore e mama mo te mahi. Ki taku kia toru nga mema katahi ka mama nga mahi; a ka hoki iho ano hoki te nui o nga moni e pau i te Kaunihera ki te whakahaere i ana mahi. Kei te noho tumanako atu toku ngakau kia whakatikaia ena wahi o te Ture o tera tau a nga ra e tokoto mai nei. Taku hiahia me whakatu taua Ture i naianei, me timata ana mahi, a kia haere ana mahi tena e kitea maramatia e tatou ona wahi he, a tena hoki e tahuri te Kawanatanga i runga i te tohutohu a nga Maori ki te whakatikatika i ena he me ena raruraru. Tenei ano ki taku titiro tetahi he o taua Ture, engari ka waihotia atu e au ma nga ra e haere mai nei e whakaatu, ara, ko te huihuinga kia kotahi o nga mana e rua, e motuhake nei tetahi i tetahi, ara, o te mana whakawa me te mana whakahaere. Taku korero tuturu me ata wehe ano ena ahua e rua, me ropu ano mo tetahi mo tetahi hei whakahaere. Ma tena ka mama ake te mahi a tetahi a tetahi, otira he tino pai atu mehemea kia ata wehea aua ahua kia motuhake atu tetahi me tetahi, a ka tumanako tonu ahau ma nga wa e haere mai nei e whakaatu e tika ana kia pera he tikanga. Taku hiahia he awhina i aua ropu kia ahei ai te haere o a ratou mahi, haere watea atu i nga raruraru tena e ara i runga i to ratou mana whakahaere hui atu ki to ratou mana whakawa. Tenei ano tetahi mea e hiahia ana ahau ki te whakaatu ki nga mema o te Whare. Kaore nga Maori e mea ana kia araitia te whakapuaretanga o o ratou whenua. Kei roto i o ratou hui nunui katoa e korero tonu ana ratou, penei, ara, me whakatikatika nga Ture kia ahei ai ratou te tapatapahi i o ratou whenua kia nohoia e te tangata, ara, ki te kore ratou nga Maori e hiahia ma ratou ano e mahi. Ko te hiahia nui tena o nga Maori o te iwi o Ngati-Maniapoto, he iwi whai whenua nunui kaore nei e taea e ratou anake te mahi. Ko taua iwi e hiahia ana kia wehewehea i naianei tonu aua whenua kia nohonohoia e te Pakeha. Pena ano hoki te hiahia i korerotia e nga iwi Maori whai whenua nunui o te takiwa ki Whanganui me era wahi. Pena ano ta nga Maori o te taha hauraro o Akarana he iwi whai whenua ano hoki ratou. Kaore kau rawa he hiahia arai i te tupu haere o te koroni, heoi kau te hiahia he mea kia paahitia he ture e puta ai he painga ki a ratou, a e taea ai hoki te tuku i o ratou whenua kia whakapuaretia hei nohoanga ma te Pakeha kia whiwhi ai ratou i te painga. Me whai kupu ano hoki ahau, e te Pika, mo runga mo te Ture Kaunihera Maori o tera tau. Ko taua Ture Kaunihera o tera tau i paahitia e tenei Whare kia whai mana ai nga Maori ki te hanga tikanga hei tiaki i te ora me te pai o o ratou kainga. Kaati, kitea ana e matou, otiia kua puta te hiahia o nga Maori katoa kia timataria nga mahi a taua Ture; engari e kite ana ano hoki matou, i te mea kua ata tirotirohia ona tikanga, kei te he etahi wahi o taua Ture, engari he itiiti nei nga wahi i he, a e tumanako ana ahau tera e whakaurua e te Minita Maori he Pire whakatikatika i etahi wahi o taua Ture. Me tohutohu atu ahau i etahi. Kei tekiona 6 o te Ture, e hoatu ana he mana wehewehe i nga takiwa hei parihi. Kaati, ko te whakaaro o tenei Whare he whakamana i nga tangata o ia parihi ki te whakaingoa i tetahi o nga mema o to ratou parihi hei mema mo page 50ratou mo roto i te Kaunihera. Engari koia tenei te mate, tena tetahi wahi he o te Ture o tera tau no muri nei i kitea ai, ara, kaore he mana i hoatu ki te Apiha Whakahaere Pooti kia ahei ai ia ki te whakatu, ki te pooti ranei, i etahi tangata hei Tepute Apiha Whakahaere Pooti. No reira ka nui nga ahua raruraru i ara mo runga mo etahi takiwa nunui kaore nei i ata whakaturia te tangata i whakaingoatia o roto o to ratou takiwa ake hei mangai mo ratou ki roto ki te Kaunihera. E noho tumanako ana ahau tera e whakatikaia tena he. Tenei ano hoki tetahi: Kei tekiona 16 o te Ture kua whakamanaia te Kaunihera Maori ki te whakahaere tikanga mo etahi ahua mea. Kua kite tatou i naianei, anei ke te mea tika, me hoatu he mana ki nga Kaunihera Maori ki te hanga tikanga whakahaere mo runga mo nga hara mama, ara, hara mama i ara i runga i nga tikanga Maori. Taihoa tatou ka kite he maha nga take pena tena e ara i raro i wahanga-tekiona (1) me (2) o tekiona 15 o te Ture o tera tau, nana nei i whakamana te Kaunihera ki te whakawa hara mehemea ka hiahiatia e nga Maori kia whakahaerea ta ratou tikanga Maori tango utu mo tetahi mahi he, hara mama ranei. Ki taku mohio e tika ana kia hoatu he mana whakawa ki nga Kaunihera mo runga mo nga hara mama pena te ahua. Tenei ano tetahi mea, ki taku mohio tena tatou ka kite ka ahua uaua te timatanga o nga mahi a aua Kaunihera i te kore moni; a he pai pea kia ata whakaarohia e te Kawanatanga tena taha ka whakaputa atu ai i etahi moni ki nga. Kaunihera. Ka tono atu ahau ki te Minita Maori kia whakaarohia tenei take, me te wehe atu i etahi moni mo reira i runga i te pukapuka moni tuarua (supplementary estimates). Mo runga mo te tikanga mo te taake kuri e noho nei i roto i te Ture o tera tau, ki taku titiro tena e raruraru e taupatupatu i raro i te Ture. E whakatuungia ana hoki ko te Kaunihera Maori te mana o te takiwa. Kaati, i raro i te Ture Whakatikatika i te Ture Rehita Kuri o te tau 1882, me ona Ture Whakatikatika, e whakatuungia ana ko nga ropu takiwa te mana o te takiwa, a ki taku titiro ka whai mana katoa aua ropu takiwa e rua ki te whakatau taake ki runga ki nga kuri Maori me nga kuri Pakeha, a akuanei mahi hianga ai nga tangata nana nga kuri i waenganui o nga kupu a aua ropu e rua, a e kore e taea te whaina ina kore e utua e ratou te taake. Hei arai atu i tena ahua me hanga tetahi tikanga penei na, ina whakahaere te Kaunihera Maori i tena mana ona me whakahaere mo nga kuri a nga Maori anake, waiho ma nga ropu takiwa te tikanga mo te taha ki nga kuri a nga Pakeha. Kua maha pea enei kupu aku mo runga mo nga Ture e rua o tera tau. E kore ahau e whakahaere korero i naianei mo nga aronga maha o nga raruraru e pa ana ki nga whenua Maori, tena atu ano pea tona wa e ahei ai ahau ki te whakapuaki kupu mo ena take. E kore ano hoki ahau e whai i nga korero a te mema mo Nepia, a Te Pareiha. Ko te take ko tona korenga i whai taima ki te whakaatu i ana whakaaro mo runga mo nga whenua Maori, engari e mohio ana ahau ki ana whakaaro. Ka whakahengia e ia te Ture o tera tau ki taku mohio, me te hapai i nga take tawhito i rapua i roto i nga Tari Kawanatanga hei tautoko i tana whakahe. Mai o taku taenga tuatahi mai ki tenei Whare he whakahe tonu taku mahi ki te tikanga hoko a te Kawanatanga i nga whenua Maori, engari e koa ana ahau ki te ki atu kaore i te pena rawa taku kaha i naianei mo runga i tena take, notemea i runga i te tikanga o taku kupu i ki ake ra ahau i mua ake nei, kua oti i naianei te hanga he tikanga pupuri ki nga Maori i o ratou whenua hei painga mo ratou me o ratou uri whakatupuranga. Taku hiahia me kaua tera tikanga e whakakorikoria mo nga ra roa e takoto mai nei. I nui nga korero a te mema mo te Tai Hauauru, a Henare Kaihau, i tera po i a ia e korero ana i te mahi a te Kawanatanga mo runga mo te taenga mai o ta tatou manuhiri Kingi, ara, o te Tiuka o Ioaka raua ko tona hoa Wahine. E hara i te mea i mutu ki te Kawanatanga anake te riri a te mema honore, engari i hapaigna atu ano ki runga ki nga iwi Maori o te koroni i waho atu o tona iwi ake. Kaati, i te noho tatari tonu ahau i taua po katoa kia puta mai i a ia taua kupu. I mohio ano ahau tena taua mema honore e whai kupu mo runga i taua take, notemea e kaha rawa ana tona mamae mo taua mea. I ki te mema honore ko te tikanga Maori tuturu ma page 51te tangata-whenua o te kainga tuatahi i u mai ai te manuhiri te kupu powhiri tuatahi i taua manuhiri. Mehemea he tika tena korero, kaati, heoi ano te iwi mana te powhiri tuatahi, heoi ano te iwi e tika ana kia whakahe, ko oku iwi ko Ngapuhi, Te Rarawa, Te Aupouri me Ngatiwhatua. I tika mai hoki aua manuhiri momo-kingi ma Te Reinga, a i runga i te korero a te mema honore ko Kororareka ke te wahi tika hei unga tuatahi mai mo raua. Ko Kororareka hoki te tuunga o te Kawanatanga tuatahi. I muri tata iho i te hikitanga o te Whare i te tau 1900, ka karangatia e au kia tu he hui ki Waitangi mo nga iwi Maori o toku takiwa kia korero matou mo te taenga mai o taua manuhiri Kingi ki nga moana o Niu Tireni. Paahitia ana e matou he kupu whakatau, penei na, me ki atu matou ki te Kawanatanga ko Waitangi, Peiwhairangi, te wahi tika hei unga tuatahi mai mo taua manuhiri Ko te take o tena whakaaro a matou ko te nohoanga tera o te Kawanatanga tuatahi tonu me te hanganga ki reira o te Tiriti o Waitangi, nana nei i hono nga iwi e rua kia kotahi. Engari ko te he tenei, no te taenga mai o te whakahoki a te Minita whakaatu mai i te whakautu mai a te Kawana i ta matou kupu, i penei kaore e taea to matou hiahia te whakaaro e ia i te poto rawa o te taima. Na Ngapuhi te kupu karanga tuatahi a nga iwi Maori o te motu nei, kia haere mai te manuhiri Kingi ki Waitangi. Engari matou i whai take tika, e whakahe ai matou; a kaore hoki matou i whakahe. I mohio hoki ahau i reira he tika he poto te taima tetahi ko nga wahi katoa hei uunga atu mo taua manuhiri ki uta, kua oti noa atu te whakarite. No reira whakaaturia atu ana e au ki aku iwi, me te whakamarama atu ki a ratou i te ahua, a ahakoa i ahua pouri ano etahi o nga kaumatua, engari no te roanga, whakaae mai ana ratou ki taku tohutohu penei, heoi ano to matou tino hiahia he whakaatu atu ki te tama a to tatou Kingi me tona hoa wahine ko nga iwi Maori o to matou takiwa o te Motu he iwi piripono ki te Karauna o Ingarangi i raro i nga whakaritenga a nga kaumatua i roto i te Tiriti o Waitangi. Whakaae mai ana ratou ki tenei, whakaae ana ano hoki ki te kupu a te Minita Maori i tuku ake ai ki ahau me te maha o nga rangatira, tono i nga iwi Maori katoa kia haere atu ki Rotorua, kia waiho ko Rotorua te wahi huihuinga mo nga iwi Maori ki te powhiri i te manuhiri Kingi. Kaati, ko te kupu a te mema honore mo te Tai Hauauru i penei; kei te mohio te Kawanatanga tera tetahi tangata kei tona takiwa e rite tonu ana tona nui tona mana ki to tenei mea ki to te Kingi. Ae pea, ki tana mahara pea, pena te ahua. Katahi ka haere tonu tana korero ka ki ko taua tangata—engari kaore i whakahuatia e ia te ingoa—ko taua tangata te upoko Kingi Maori. Katahi rawa ano! Kaore e mohiotia ana tera korero. A ka haere tonu tana korero, ka ki, na tetahi tikanga tawhito a tona iwi kihai rawa i taea e ia te whakaae atu ki te tono a te Kawanatanga kia haere ratou ki Rotorua, me tana ki mai ki nga mema o tenei Whare ko taua tangata i korero ra ia, kei tona takiwa e noho ana, ko te Kingi Maori. Kaati, ahakoa tika taua korero ana—ko ahau e ki ana kaore i te tika— engari ahakoa i tika, kaore kau he ritenga o te wahi i whakaritea hei tuunga mo te powhiri. Mehemea be pono he Kingi no nga Maori taua tangata hei aha mana i amuamu ai, notemea nona katoa te Motu katoa mehemea i pena. Otira hei aha tena. Kaati, me penei taku kupu atu ki a koutou; kei te tino he rawa atu te korero a te mema honore e ki nei ko taua tangata—kaore nei i whakahuatia e ia te ingoa, engari maku e whakahua ake tona ingoa—ko Mahuta, e kiia nei he Kingi, ara, he Kingi Maori. Kaore rawa te iwi Maori e mohio ana ki tenei mea ki te Kingi i nga ra o mua, kore rawa; kaore kau he Kingi i o ratou nei ra. He tika he rangatira i nga ra o mua, he nunui etahi he iti iho etahi, e whai mana ana ki runga ki tona iwi ki tona iwi i roto i o ratou wahi ake o te motu. Kaore ahau i te ki e hara a Mahuta i te rangatira, he rangatira nui ano a Mahuta, engari mehemea ka kiia he Kingi ia no nga Maori he tino korero kuare tena ki nga tangata e mohio ana ki te ahua, haunga hoki tetahi wehenga itiiti nei o te iwi Maori e hapai nei i tona mana, a he hunga korekore rawa koki ratou. Me pewhea hoki era atu iwi Maori e titiro atu ai ki tena tangata ko te Kingi Maori?

page 52

Timi Kara (Mr. Carroll).—Ko ia te upoko o tera iwi, o Waikato.

Hone Heke.—He upoko ia no tona iwi anake ano i roto o Waikato, ka mutu, kaore i tua atu. Kei reira anake te pukaitanga o tona mana, kaore i puta atu ki waho. E penei ana taku kerero tena ano nga tohu tika i mohio ai nga iwi Maori o toku takiwa, i te pito ki te Hauraro o Akarana, e hara ia i te Kingi, a e hara ano hoki tona iwi i te iwi e kaha ana ki te ki e neke atu ana to ratou mana i to etahi atu. Mehemea ka hoki whakamuri ta tatou titiro, ki nga korero tawhito o to tatou whenua, ka kite tatou i haere mai nga ope whawhai a nga iwi o te Tai Tokerau patu haere ai i roto tonu i te takiwa o taua tangata, a hinga ana i a ratou etahi o nga iwi o taua tangata e kiia nei he Kingi; a me pewhea e taea ai te titiro o nga iwi ki te tangata o roto o aua iwi i raupatutia nei e era atu iwi, ko ia he Kingi mo nga Maori? E kore rawa e taea. Tetahi, ko tena mahi whakatu kingi kaore rawa i moemoeatia e Ngapuhi. He rangatira ra ano hoki ratou. E ki ana tetahi kupu a te mema honore me whai whakaaro te Kawanatanga ki te koroua o tenei tangata o Mahuta, e kia nei he Kingi, mo tona tahuritanga ki te awhina i nga Pakeha i nga ra o mua. Heoi ra, e tika ana pea tena awhinatanga, engari e hara i te mea nui tena, kei raro noa atu te awhina a Potatau i te awhina a Tamati Waaka Nene i te Kawanatanga Pakeha. Tenei ke te take i kino ai a Mahuta me tona iwi, e hara i te mea kei ta te mema honore e ki nei, he takahanga i te tikanga Maori, kore noa iho; e hara ano hoki i te mea he kore no te iwi whenua i Rotorua i tuku karanga atu ki taua tangata, e kiia nei he Kingi Maori, kia haere atu ki reira, notemea e tino mohio ana ahau i te tuunga o te hui a Te Arawa me Te Heuheu me Te Keepa me era atu rangatira i Rotorua i ata tukuna atu he reta karanga atu i taua "Kingi" Maori kia haere atu ki Rotorua. Haunga hoki te kupu pena ano te ahua a te Kawanatanga ki a ratou. Kaati, ko te take i tahuri ai a Kaihau ma ki te tautoko i te hiahia o Akarana he mea kia whakarewaina rawatia a Mahuta te Kingi e korerotia nei—kia neke ki runga noa atu i te turanga e tika ana mona. Mehemea i whakaaetia e te Kawanatanga te hiahia o Waikato me taua "Kingi" Mahuta, kua kore rawa i tu nga mahi Maori i Rotorua. Kua kotahi te whakaaro a nga iwi katoa o te motu nei. Notemea e kore matou e whakaae kia whakakake taua tangata, e kiia nei he Kingi, i a ia kia kiia ai he tiketike noa atu ia i te turanga e tika ana mona. No reira whakaae katoa ana nga iwi o nga takiwa o te Tai Rawhiti, o te Tai Hauauru, me te Tai Tokerau, me Te Waipounamu, kia tautokona te hiahia o te Kawanatanga, me hui atu ratou ki Rotorua ki reira powhiri ai i te manuhiri Kingi. Kaore ratou i mahara mo nga raruraru o te huarahi. I ki ratou he wahi tika tera hei whakakitenga atu ma ratou i to ratou piripono ki te tama a to ratou kingi, kaore a Mahuta, engari a Kingi Eruera VII., a penatia ana e ratou; toko ake ana te koa i toku ngakau i te pai o a ratou mahi. Kua korero ahau i waho o tenei Whare, a ka korero ano hoki ahau i roto i naianei, i te hiahia o nga iwi Maori i tae ki Rotorua ki te whakapuaki kupu mihi, kupu whakawhetai, ma ratou ki te Minita Maori, ki te Pirimia, me te Kawanatanga, me te koroni mo ta ratou tiaki me ta ratou manaaki i a ratou i roto i taua mahi katoa. Ahakoa ano nga raruraru pakupaku nei i pa ki aua Maori, kaore kau rawa a ratou kupu tangi, notemea heoi ano to ratou hiahia nui he whakakitekite i a ratou ki ta ratou manuhiri nui, rangatira, me te kite, me to whakanui i a ia. E tika ana ahau te mihi ki oku iwi Maori katoa, me nga iwi i tae ki Rotorua, ki te iwi whenua hoki ki a Te Arawa, mo nga kai i awhinatia ai te hui, mo te kaha hoki. E te Pika, ngaoko ake ana te hiahia kata i roto i au e ka mahara ana ahau ki te korero a te mema mo te Tai Hauauru mo te taha ki taua tangata i whakaaro nei ki a ia e rite ana ia ki te Kingi o te Emepaea o Piritania. I te mea, ko te koroua o taua tangata he tuatoru noa iho i te wa i tupu ake ai te whakaaro hou nei kia whakaturia he Kingi Maori. Nga tangata tuatahi i whakaarohia a i karangatia hoki kia tu i taua turanga, no Taupo, no te Tai Rawhiti—ko Te Kani-a-Takirau, ko Te Heuheu Tukino. Kaore raua i whakaae. No muri i tena katahi ano ka whakahokia ki roto o Waikato. Ko taua whakaaro whakatu kingi no roto i te page 53Paipera apiti iho ki nga tohutohu a nga Pakeha. Kaore rawa toku iwi—a Ngapuhi —i tautoko i tena mahi. Kaore hoki nga iwi Maori o te motu katoa i ki me kaua a Waikato e haere ki Rotorua. Me i hiahia ratou ki te haere ki Akarana me a ratou waka, kaore he tangata e whakahe. Kaore toku iwi i whakahe, kaore ahau i whakahe. Engari no taku mohiotanga kei te whai kupu mai te mema mo te Tai Hauauru raua ko Mahuta ki te Kawanatanga, me te tautoko hoki a Akarana, kia whakahaerea tetahi tikanga motuhake hei whakanui rawa ake i te ahua o Mahuta i runga i nga nohoanga i wehea mo nga tangata nunui i Akarana, katahi ano ahau ka peke atu, matou tahi ko etahi ano, ka whakaatu ki te Kawanatanga i te whakahe a to matou iwi: I penei ta matou kupu, ki te whakaaetia e te Kawanatanga tena tikanga mo Mahuta, heoi ano e kore e tautokona e o matou iwi nga mahi ki Rotorua. Engari tenei ke te ahua rereke i roto i taua tikanga, e hara i te mea kaore he tangata o Waikato i tae ki Rotorua, i tae ano he tangata o te iwi ake o Mahuta, he tino whanaunga tata tonu ki tona tinana, ko Honana te Maioha te ingoa, he rangatira kaumatua no Waikato. Tena ano etahi o nga tangata tawhito a Mahuta, me tana hekeretari, me etahi atu he maha noa atu, i reira katoa e whakahonore ana ki a tatou manuhiri Kingi.

Te Herihi (Mr. Herries).—I whakawhiwhia ranei ratou ki etahi tohu mera?

Hone Heke.—Aua, kaore ahau i te mohio.

Timi Kara (Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori).—E te Pika, kaore e tino roa taku korero i tenei po, notemea kaore au e whai-kupu mo nga rarangi Moni kua whakatakotoria nei ki te aroaro o te Whare, i te mea kua maha nga ra e korerotia ana taua mea e nga mema honore. Ko te tino take i tu ake ai au ki te korero be utu naku i te whaikorero a te mema honore mo te Takiwa Maori o te Tai Hauauru. Kaore e tika etahi o ana korero kia waiho noa iho e au, engari me utu atu e au i naianei. I whakahe taua mema honors, i a ia i tu ake nei ki te korero, i nga tikanga e whakahaerea nei e te Kawanatanga ki runga ki te iwi Maori. I korero ia ki te Whare kaore e rite ana i tenei Kawanatanga ana korero i whakapuaki ai ki te aroaro o te iwi; a kaore rawa i rite te pai o tenei Kawanatanga ki te iwi Maori, ki te pai o nga Kawanatanga o mua atu. Tetahi korero ana, i roto i nga tau e tu nei ia hei mema mo tona iwi, kaore ano he mahi i oti hei painga mo tona iwi. Na, e whakahe ana ahau i tenei korero a te mema honore. Me whakamahara atu au ki te Whare, i te wa e tu nei tenei Kawanatanga, a i te wa hoki e tu nei te mema honore hei mema mo te Tai Hauauru, kua maha ke noa atu nga mate kua whakaorangia me nga raruraru kua whakaotia e tenei Kawanatanga i nga mate me nga raruraru i whakaorangia i whakaotia e nga Kawanatanga o mua atu. He nui ke atu nga mahi kua whakaotia me nga mate kua whakaorangia e matou i runga i te "Pire Horoi" i nga mea pera i oti i era atu Kawanatanga.

He Mema. Honore.—Kaore ra i oti he Pire pena i tera tuunga o te Paremete.

Timi Kara (Mr. Carroll).—Ahakoa kaore i paahitia be Pire pera i tera tuunga o te Paremete, otira e hara i te mea ko tera anake te tuunga Paremete o tenei koroni. Ka maha nga Pire pera kua paahitia e tenei Whare, a ko nga mea e whakaotia ana e aua Pire ko nga mea e pa ana ki te iwi Maori— ara, ko nga mate me nga raruraru kaore nei i tahuritia iho e nga Kawanatanga o mua, a waiho ana hei oha ma tenei Kawanatanga. A, tetahi kupu aku ki te Whare nei, kaore rawa tenei Kawanatanga i mangere, engari kei te ngakau nui tonu ki te uiui ki te whakaora i nga mate e pa ana ki te iwi Maori. Kaore e titahataha ana a matou korero ki a ratou, engari tohitu tonu atu ai. Kua ki atu matou kia whakina mai o ratou whakaaro, kia whakapono ratou ki a matou. Ka maha noatu o matou paanga atu ki a ratou kia whakina mai nga tino take o o ratou mate me o ratou raruraru, a ko nga mea e kitea ana e matou he tika tonu, a e taea ana te whakaora, kua whakaorangia ena e matou, a ko nga mea e kitea ana e matou kaore e taea te whakaora kua kiia tonutia atu e matou, e kore e taea; kaore matou i wehi ki te hamumu atu i tera kupu ki a ratou. page 54Kaore matou i whakaroa haere i a ratou take, engari i whakaatu tika tonu ki a ratou i nga huarahi e taea ai aua mate te whakaora, na reira, koia tena te take e whakapono nei nga iwi Maori o tenei koroni ki nga mahi a tenei Kawanatanga. Kua tae matou ki o ratou kainga haere ai, kua kite i a ratou he kanohi he kanohi; kua uia atu kia whakaaturia mai te mate—te wahi e ngaua ana e te mamae—te kitenga iho, whakaorangia ana nga mea ano e taea ana te whakaora, na konei ka kite koutou e noho pai nei te iwi Maori. Ko te iwi anake o te mema honore te iwi e noho kino nei. Na, i whakahua te mema honore i te Ture Whenua Maori i paahitia nei i tera tuunga o te Paremete, a ki ana ia kaore taua Ture i puta mai i te iwi Maori, kaore i uru ki roto i taua mea nga whakaaro me nga hiahia o te iwi Maori: kaore ratou i hiahia kia pera he ture mo ratou. I korero taua mema honore na te Kawanatanga anake taua Ture i hanga, kaore ia i mohio kei te hanga mai taua mea e te Kawanatanga.

He Mema Honore.— Kaore ano he Pire i paahitia e tenei Paremete i rite ki taua Pire te kino.

Timi Kara (Mr. Carroll).—Taihoa ake nei te mema honore ka kite he ture pai rawa taua Ture.

He Mema Honore.— Kaore ano i kitea tona pai i naianei.

Timi Kara (Mr. Carroll).—Ki te roa te mema honore e ora ana tera ia e koa mona i tupono hei mema mo tenei Whare i te wa i paahitia ai taua Ture. Kaati, i korero taku hoa, te mema honore mo te Takiwa Maori o te Tai Hauauru, i penei ia, ka turaki ia i taua Ture, i te mea he Ture kino, i te mea he uta ta taua mea i etahi kawenga taumaha rawa ki runga ki te whenua me te iwi. Kaati, me panui atu e au ana korero i korero ai mo te Pire i tera tau. Kaore he mema i tua atu i taua tangata i rite ki a ia te piri tonu ki taku taha ki te tautoko i te Pire, kia puta ai te Pire i te Whare nei. I penei ana korero,—

"E te Pika, e tu ake ana ahau ki te whakaatu atu ki te Whare i nga hiahia o te iwi Maori mo runga i te Pire Whakahaere Whenua Maori. Ko nga whakaaro o te iwi Maori mo runga i tenei Pire kua oti te whiriwhiri me te whakaatu e ratou i te wa i whakatakotoria atu ai te Pire o te tau 1899 ki to ratou aroaro, a e noho nei tatou kua tino mohio, a kei te tino whakapai, nga Maori puta noa i tenei Motu ki nga tikanga o taua Pire. Kua oti i a ratou taua mea te korero me te whiriwhiri, a kua takoto a ratou menemana me a ratou whakatikatika, a kua oti katoa aua menemana te whiriwhiri me te whakatautau haere e te Komiti mo nga Mea Maori, i te mea hoki koia tera te Komiti i tukuna atu ai mana e whiriwhiri te Pire; a kia mohio ai te Whare nei ki te tika o aku kupu e korero atu nei, me titiro nga mema honore ki tenei ahua: ara, kaore rawa— otira kei te mohio koutou— kaore rawa he pitihana kia kotahi, he kupu ranei kia kotahi, i tae mai ki tenei Whare i roto i te tau nei hei whakahe mo te Pire. Ko te whakaaro o te iwi Maori, puta noa i tenei Motu mo tenei Pire, ehara i te whakaaro hou, engari he mea tawhito kua maha nga tau e hurihurihia ana e te iwi Maori. He maha nga mate e pa ana ki nga whenua Maori, na reira kei te tautoko te iwi Maori i tenei Pire, notemea e kite ana ratou ma tenei Pire ka oti he tikanga e taea ai e ratou te riihi i o ratou whenua i runga i nga huarahi e paingia ana e ratou. Engari me ki atu ahau, ehara enei painga i te mea hei painga mo te iwi Maori anake. Ka whiwhi nga iwi e rua i nga painga o tenei Pire, tae atu ki te koroni katoa."

Ahakoa ano i muri iho o te paahitanga o te Ture, a i muri iho hoki i te hikitanga o te Paremete i te wa i whakahaerea ai etahi o nga tikanga o te Ture nei, ara, i te roherohenga o nga takiwa, i te whakaae tonu te mema honore ki nga ritenga katoa o te Ture nei. Heoi ano te wabi i rereke ai nga whakaaro o te mema honore ko tetahi wahi o Aotearoa me wehe kia kotahi takiwa, otiia ko te hiahia o te nuinga o nga tangata no ratou nei te nuinga o nga whenua i roto i aua rohe, i hiahia kia wehea ano to ratou takiwa kia riro ano ma ratou ano e whakahaere o ratou whenua, kia kore ai ratou e mate i runga i nga pootitanga mehemea ka waihotia kia kotahi ano he rohe. Tera hoki tetahi wahanga he maha te tangata otiia he iti te paanga ki te whenua, a he korewhenua rawa atu etahi. E te Pika, i pai katoa nga tikanga o tenei Ture ki roto ki nga mahara o te mema honore i roto i page 55tena wa roa, engari no te mohiotanga kua penei nga whakaaro o te hunga whai whenua katahi ano a ia ka whakahe. A he aha ia nei te mea i oho i muri mai? Ka tukua te raruraru mo nga rohe nei ki waenganui i te iwi nui, a whakaarahia ana he ritenga pooti hei tatau i te maha o nga tangata e hiahia ana kia kotahi he rohe, a i te maha hoki o nga tangata e hiahia ana kia wehe ratou ki waho, ara, kia rua nga takiwa. Kaati, ko te hua i puta mai i roto i taua pootitanga, oti ana kia rua takiwa. No runga no te mohiotanga o te honore mema kua pera te ahua, katahi ano ia ka tu ka ki he ture kino te Ture nei, e hara teaei i te ture i hiahiatia e ratou, a i mana ai te ture nei na runga na nga hiahia raweke o te Kawanatanga. Mehemea ka tahun nga mema honore o te Whare nei ki te titiro i te whai-korero a te mema honore nei mo runga i te Pire i paahitia nei hei Ture i tera tau, hei reira ka whakarite ai ki ana kupu o te po o nanahi nei, ko reira nga honore mema kite ai kaore e ahei kia whakaponohia he honore mema u tenei ki runga ki ana kupu korero, a kaore e taea kia u he mahara ma nga honore mema o te Whare ki runga ki nga kupu rerere a nga tangata e tu ana i enei turanga. Kaati ra, ka waihotia ia e au i naianei kia morimori ano i a ia me ana whakaaro rerere kua takoto nei ki te aroaro o te Whare. Ko tetahi whakapae ana mo te Kawanatanga, i penei, kaore ano i mutu te hoko whenua a te Kawanatanga i roto i te takiwa o Waikato me te takiwa e tu nei ia hei mema mo reira, otira, e ai ki tana, kei te haere tonu aua hoko whenua. Taku kupu ki te mema honore kei te he tena korero ana. Kei te pono tonu te mahi a te Kawanatanga ki te iwi Maori i runga i nga hoko whenua. Koia tenei te kupu a te Kawanatanga i panui ai, e kore e timataria e ia etahi hoko hou mo nga whenua Maori, heoi ano nga hoko e tuwhera ko nga hoko anake i timataria i mua atu. Ko enei anake nga hoko e whakahaerea nei e te Kawanatanga i naianei, kaore kau he hoko hou. Ko nga hoko whenua katoa a te Kawanatanga i roto i te takiwa o Waikato kua kati, kaore kia kotahi he hoko e whakahaerea ana i roto i taua takiwa i naianei. Tetahi kupu a te mema honore ki te Whare—a kei te whakaae au ki te tika o tetahi wahi o taua kupu—e ki nei ia, he iti rawa te moni e hoatu ana e te Kawanatanga mo nga whenua Maori. He tika tena. Tetahi kupu ana ko nga whenua e hokona ana ki te Kawanatanga mo te ono hereni mo te eka, mehemea i hokona ki te Pakeha noa iho, kua nui ke noa atu te moni e hoatu ki te Maori.

Nga Mema Honore.—Hia, hia, hia.

Timi Kara (Mr. Carroll).—Kei te rongo ake au i nga umere a nga mema. E tika ana, he pena etahi o nga hoko a nga Pakeha noa iho; otira, he pehea ia nei te mutunga iho, e nui ke ana ranei te ora e puta ana ki te Maori i runga i nga hoko a aua tu Pakeha, i nga hoko ranei a te Kawanatanga? Tirohia ia na nga hoko katoa a nga Pakeha noa iho: me ki e tatou, ae, he nui ake te moni e hoatu ana e ratou mo nga whenua Maori i ta te Kawanatanga moni e hoatu ana hei utu mo te whenua. Tena, he aha te take i pena ai? Koia tenei, tikarohia ai e aua Pakeha ko nga karu o te whenua hei hoko ma ratou, ara, ko nga wahi papai anake. Kaore ratou e hoko nui ana i te whenua katoa penei me te Kawanatanga. Ko ta te Maori titiro ki te Kawanatanga, he ropu tera e pai noa atu ana kia tinihangatia i runga i ana hoko whenua i te Maori, a i roto i te maha o nga tikanga e meatia ana ko nga Maori ke e whiwhi ana. E ki ana hoki ratou, "Ka taea noatia atu e tatou te whakawhiti atu ki te Kawanatanga i nga whenua o nga ahua maha noa atu, ara, kino." Otiia kaore ratou nga Maori e kaha ki te pera ki nga Pakeha noa iho, notemea ko nga Pakeha noa iho kei te mataara tonu ki te titiro ki te ahua o te whenua o te taonga hoki e hiahiatia ana e ratou, e te Pakeha noa iho. He tika e hoatu ana e te Pakeha noa iho i te utu pai, otiia he nui ke atu te hua e puta ana ki taua Pakeha ra i te nui o te momona o te whenua e riro atu ana i a ia. Ko te Pakeha tonu te mea e whiwhi nui ana ki nga pai o nga ngaki penei i waenganui i a raua ko te Maori. Ka taea ranei e te honore mema te tohu mai ki an tetahi Maori etahi ropu Maori ranei kua whiwhi ora nui i tenei ra i runga i ana, i a ratou ranei, hokonga whenua ki nga Pakeha noa iho? Kaore e taea e ia. Kaore hoki e pera ana te nui o nga taumahatanga e okioki ana ki runga ki te tuara o te tangata noa iho page 56penei me te nui o te taumahatanga e okioki ana ki runga ki te Kawanatanga o te koroni; kaore he maharahara nui, he tikanga nui ranei, hei whakararuraru i te tangata noa iho; kaore hoki he whakaaro o te tangata noa iho mo te Maori ina whenua-koretia. Kaore a ratou tirotiro ki tera; otiia ko te Kawanatanga e whai kanohi ana ki nga ahua katoa o te iwi e okioki nei ki runga ki a ia, i te mea ma te Kawanatanga e whaka-mama e whakawhiwhi te katoa, e tiaki kei pa he mate ki te iwi Maori. E huri mai ana te Maori ki te Kawanatanga i roto i nga wa o te raruraru inoi oranga ai i nga wa katoa e mohio ai ratou kua taka ratou ki roto ki te mate, na konei he aha te he ki te whiwhi pai iti te Kawanatanga? Ko ta te Kawanatanga mahi e hoko ana mo te katoa, a tenei katoa ko te huihuinga o nga iwi e rua, Maori, Pakeha. E whai hea ana hoki te Maori ki roto ki te taonga o te koroni, pera tahi me te Pakeha. I nga wa e tono ai te mema honore ki te Kawanatanga kia whakaarohia nga tangata kore whenua, e inoi ana ia ki te Kawanatanga kia whakahokia, ara, kia hoatu etahi o nga whenua i roto i te taonga nui o te katoa, ara, etahi o nga whenua i hokona nei e te Kawanatanga, e whakahe nei te mema honore ki te Kawanatanga mo te hokonga i aua whenua, koia ra hoki nga whenua hei wbakawhiwhinga ma te Kawanatanga ki nga Maori kua whenua-koretia. E te Pika kaore oku hiahia ki te whakaroa i te Whare, i mea ahau kia hawhe haora noa iho ahau e korero ana, kia tere ai te mutu i tenei ahiahi o te take e korerotia nei e tatou. Otira i mua o taku nohanga ki raro, tenei tetahi mea e hiahia ana ahau ki te korero, ara, mo te hui i tu nei ki Rotorua. Kei te tino whakahe ahau ki nga korero a taua mema honore i korero ai mo taua hui. I korero ia e kore rawa a Mahuta e kaha ki te haere ki Rotorua, notemea i ahu mai i te Kawanatanga te karanga ki a ia kia haere ki reira; mehemea i riro ma te iwi Maori ia e karanga kia haere ki reira kua kaha ia ki te haere. Na, e rua rawa nga karanga i tae kia Mahuta, na te Kawanatanga tetahi, na Te Arawa tetahi, ara, na te tangata whenua. I penei ta Te Arawa karanga,"Haere mai ki konei! Nou tenei waka, haere mai!" Na, me korero atu au ki te Whare nei i whakaae a Mahuta ki te haere ki Rotorua; engari na te mema honore i pupuri a Mahuta kia noho, kia kaua e haere ki Rotorua, he mahi na te mema honore ratou ko ona hoa Pakeha. Na te Pakeha te take o taua mahi, e hara i te mea na te tikanga Maori, I runga i to te iwi Maori ritenga e tika noa atu ana a Mahuta kia tae ki Rotorua, i te mea ko reira te marae i tau i nga iwi Maori katoa o nga motu e rua hei kitenga mo te iwi Maori i te tama a te Kingi raua ko tana wahine. Tena ko tetahi atu marae pera me ta Mahuta i tohe ai—pera me ta te mema honore me ona hoa i tohe ai—e kore rawa tera e taea, notemea me whakaaro te Kawanatanga ki te hiahia o te iwi nui tonu, kaua e whakaritea ko te hiahia o te tangata kotahi. Ina hoki, ko te hiahia o te mema honore me ona hoa, koia tenei, kia nui ai ko te ingoa me te ahua o Mahuta, kia hoki ai te ahua o era atu rangatira o te iwi Maori, me wehe ke he marae hei kitenga mo Mahuta i te Tiuka o Ioaka. He mea kia pamamao ai te rongo ko Mahuta anake te upoko o te iwi Maori, kaore etahi atu; kaua e tuhera he huarahi ki nga iwi Maori e "Ae" atu ai e "Kaore" atu ai ranei ki taua whakaaro. He aha te take i kore ai te mema honore me ona hoa e haere tonu atu ki te iwi Maori katoa mea atu ai kia whakaaetia mai he turanga motuhake mo Mahuta, i. kokuhu ke ai te haere ki o ratou hoa Pakeha kimi huarahi ai mo ratou? Otira, ka patai au, he aha te take e pera rawa ai nga mahi mo Mahuta? Koia tenei, notemea i whakaturia te koroua o Mahuta e etahi o tona iwi hei kingi. Otira, mo runga i taua kingi Maori, me korero atu ahau ki te Whare nei, i mauria haeretia taua kingitanga ki nga rangatira o nga iwi o te Motu nei,. kia whawhatia mai e tetahi o ratou, no te korenga i tahuritia mai katahi ka tau ki a Te Wherowhero, ki te koroua o Mahuta. Tuatahi i haria ki te rangatira nui o te Tai Bawhiti o taua wa, no tona korenga e tahuri atu ka haria ki te Tai Hauauru, no te korenga e tahuritia mai e to reira rangatira ka haria ki waenganui pu o te Motu nei, a kihai i paingia. Koia tenei te kupu a tetahi o aua rangatira, "No oku tupuna tuku iho ki au toku rangatiratanga. Kaore au e pai ki page 57tena ingoa kingi hei ingoa moku, kei kiia na tena ahau i whai ingoa ai." Te mutunga iho whakahokia ana taua mea ki a Te Wherowhero, ara, ki a Potatau, a tu ana ko ia hei kingi mo te iwi Maori me ona uri i muri i a ia. Taku kupu ki te mema honore mo Mahuta me nga morehu o te iwi Waikato, me tahuri ia ki te ako i taua iwi kia mohio ai ratou, kia matatau ai ki te ahua o tenei wa e noho nei tatou, i te mea hoki kua rereke te ahua i naianei, a kei te rereke haere tonu, kia hopukia atu ai e ratou nga matauranga o tenei wa e whiwhi ai ratou i nga turanga tika mo ratou. Me korero atu ia ki a ratou, e kore rawa e taea te whakatutuki o nga mea e minaminatia nei e Waikato i roto i nga tau maha kua hori ake nei. Me ki atu ia ko ta ratou e hiahia nei kia tu he mana Maori, ko Mahuta he upoko mo taua mana, a kia whakaaetia taua tikanga e te Kawanatanga, e kore rawa e taea; e kore rawa nga iwi Maori o Niu Tireni e whakaae; na reira kaati ra te moumou i a ratou taonga me a ratou moni i te whaiwhainga noatanga i taua mea, notemea he wairua noa iho tera mea, e kore e mau i a ratou. Me pera atu he kupu ma te mema honore ki a ratou, katahi ka tika tana whakahaere mo ratou i a ia e tu nei hei mema mo ratou. Ka nui te aroha o tatou katoa ki a Mahuta me te iwi o Waikato. Ka nui to tatou aroha ki nga rangatira Maori me o ratou iwi; a ko te hiahia o ia Pakeha me ia Maori i roto i enei ra, me te hiahia hoki o te Paremete, kia arahina te iwi Maori ma runga i nga huarahi e tupono atu ai ratou ki te ora mo ratou. Kua taka te wa i naianei e akona atu ai te iwi Maori kia mohio ai ratou ki te whakawaha i nga taumahatanga e tika ana kia tau ki runga ki ia tangata ki ia tangata o tenei koroni. Kia waha tahi ai ratou ko nga Pakeha i aua kawenga e tau nei ki a tatou i runga i nga mahi whakahaere i te Kawanatanga me nga mahi e tupu nui ai te ora o te koroni. Kaore e taea i naianei te whakarereke rawa i nga tikanga mo nga Maori kia takoto ke i nga tikanga mo nga Pakeha. Ko te mea tika me kotahi te haere o nga iwi e rua—me kotahi te whakaaro, ara, ko te pai kia puta ki nga iwi e rua. E tino mohio ana te honore mema kei te tino whakapaua e maua ko te Pirimia to maua kaha ki te kimi huarahi e puta ai te ora me te pai ki te iwi Maori. Tenei kei te whakahaerea e maua nga mahi e taea ana hei whakawhiwhi i nga Maori kore-whenua ki etahi whenua mo ratou, pera ano me ta maua mahi mo nga Maori kore-whenua o Te Waipounamu. Ko to maua hiahia kia piri mai te mema honore hei hoa mo maua; kaua ia e whakararuraru e puru i te huarahi e puta ai he ora mo te iwi Maori. Kaua ia e homai rarangi ingoa kia maua, pera me tana rarangi i homai ai i tera tau, e toru mano nga ingoa o nga Maori i roto, e ai ki tana, he tangata kore-whenua anake, a no te uiuinga kitea ana he tangata whai whenua te nuinga. Ko to maua hiahia me pono te tautoko i a maua. Mebemea e hiahia ana te mema honore kia tutuki ona whakaaro mo te iwi me marama tana tautoko i te Kawanatanga; me tika tana whakaatu atu mai. He take nui tenei, a kaore e kore te tono a te Whare nei kia marama te whakatakoto atu ki tona aroaro. E kore hoki e taea taua mahi e te Kawanatanga ki te kore e whakaaetia mai e te Whare. Ka nui te pouri o toku ngakau mo te roa o enei tautohetohe e kawe ana, a i mahara au kua tae tenei ki te wa e kore ai e kaha te tangata ki te tu ake ka korero kua wehe tetahi taha o te iwi Maori o tenei koroni i a ratou, penei me Mahuta me tona iwi kua wehe nei i a ratou. I mahara au kua taka te wa e whakawhirinaki ai ratou ki runga ki te Paremete o tenei koroni hei hoatu i te mea tika. Me whakamutu e au aku kupu i konei kei roa i au tenei take e korerotia nei e tatou. Otira, kua whakaurua e au he Pire ki te Whare i tenei tuunga o te Paremete hei whakatikatika i te Ture mo nga Whenua Maori; a kia tae ki tona korerotauga tuarua, hei reira tatou whakapau ai i a tatou korero mo nga mea katoa e pa ana ki te iwi Maori.

Ka mutu nga korero a te Minita mo nga Mea Maori, haere tonu te korero a weherua noa a awatea noa.

No te waru karaka i te ata, i te rahoroi, katahi ano ka hiki te Whare.