Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1901

Paraire, te 6 o Hepetema, 1901

Paraire, te 6 o Hepetema, 1901.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tepute-Pika ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Ka tahuri te Whare ki te whakahaere i etahi take, ka mutu era ka karaugatia kia haere ano ko nga—

Whai-Korero Mo Nga Moni a Te Koroni.

Te Ranga (Mr. Lang, mema mo Waikato).—Ka roa tenei mema honore e korero ana mo nga mea e pa motuhake ana ki te iwi Pakeha, katahi ka whakaputa i ana whakaaro mo te taha Maori, a i penei ana korero, ara:—

Ka tahuri ahau i naianei ki te korero mo nga ture kua paahitia nei e te Kawanatanga mo te iwi Maori. Ki taku mohio kei te whakaae nga mema katoa, ko nga ture kua mahia e te Pirimia mo te iwi Maori i te wa e tu ana ia hei Minita Maori, kua he katoa, kaore rawa i whai hua. He aha te take i penei ai? Koia tenei, kaore ia i whakarongo ki nga tohutohu a te Komiti mo nga Mea Maori. Na, te Pirimia taua Komiti i whakatu, he mea kowhiriwhiri nga mema o taua Komiti i nga wahi katoa o te koroni e nohoia ana e te iwi Maori, ara, i kowhiria i nga mema mohio ki nga tikanga Maori. I te wa i paahitia ai te ture hei tango i te mana hoko o nga whenua Maori, i tukuna e te Whare ki te Pirimia te tikanga. Ahakoa te whakahe a te Komiti mo nga Mea Maori, riro ana i ta te Pirimia te tohe i roto i te Whare. Ki ana te Pirimia ka kore i taua ture nga mate e pa ana ki te iwi Maori; otira kaore i puta he ora i taua ture, engari na taua ture katahi ka kino rawa atu, ka maha rawa atu nga mate i pa ki te iwi Maori, a hereherea ana o ratou whenua kia kore rawa ai e tuwhera he hoko ma ratou ki nga Pakeha noa iho Mehemea i waiho tonu i nga ture o mua atu, ki taku mohio kua oti noa atu te whakanohonoho o te nuinga o nga whenua Maori ki te Pakeha i tenei wa, a kua puta he oranga nui ki nga Maori. Ko te page 36korero tonu a te Pirimia, ko te rarunga o nga Maori i nga Pakeha noa iho, ara, ko taua iwi ki te tahae i nga whenua o te Maori, otira i kino ke atu ta te Kawanatanga mahi ki nga Maori i raro i te ture o te 1894, i ta nga Pakeha noa iho i mahi ai. Ko ta te Kawanatanga hoko he hoko i katoa te whenua, kaore e whakatoea ana tetahi wahi hei oranga mo te Maori e hoko ra i tona whenua. Ka hoko te Pakeha noa iho i te whenua Maori, tupatoria ai ano kei riro katoa te whenua i te Pakeha, kei kore-whenuatia te Maori. Ma tenei e kitea ai he kino atu ta te Kawanatanga hoko whenua Maori i ta nga Pakeha noa iho.

Ka mutu tera pito o te korero a te mema honore, ka tahuri ia ki te whakaputa i ana whakaaro mo re katinga o te hokohoko waipiro i roto i te takiwa o te Rohepotae. Ki tana me whakatuwhera taua mahi ki reira, engari i runga ano i etahi tikanga marama.

Ka haere tonu nga korero a nga mema, a ka tae ki a—

Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—E te Pika, e tu ake ana ahau ki te whakapuaki i etahi kupu mo runga mo tenei take e korerotia nei e te Whare. Ki taku titiro ki tenei pukapuka whakahaere moni he tino take nui tenei e aronga ana ki runga ki te ora o te koroni; ara, o nga iwi e rua o te iwi Pakeha me te iwi Maori. No reira e hara i te mea e tu ake ana ahau ki te whakahe i nga koreo a nga mema honore kua mutu ake nei a ratou korero mo runga i tenei take i mua ake i ahau. Kaore au e mea ana kia whakahaere kupu ahau mo runga mo nga whika e whakaatu ake ana i roto i tenei pukapuka, kia whai kupu ranei ahau mo ia take kotahi e noho ana i roto, hei whakaatu e tohu ana taua mea i nga huarahi e ora ai te koroni. Kei te mohio nga mema honore ka maha oku tau e noho ana i tenei Whare, taka atu he tau taka atu he tau, me taku whakarongo tonu ki nga whai-koreru mo runga mo ia pukapuka whakahaere moni e whakatakotoria maiana ki te Whare iaua tau katoa, a kaore ahau nei e kite ana he aha te rerenga ketanga o tenei pukapuka i o era atu pukapuka penei ano e whakatakotoria mai ana ki te Whare i era tau o mua atu. Ki taku mohio e tika ana ia mema o tenei Whare ki te whakapuaki i ona whakaaro mo runga mo nga take katoa e korerotia ana i roto i tenei Whare, koia ahau i ki ake ai ki taku me i mahara he tohu tika tenei pukapuka no te pai o te whakahaere me te tika o te tiaki a te mema honore, kei a ia nei te mana i enei ra, i te ora o to tatou whenua. Kaati, mo nga kupu i whakapuakina e etahi o nga mema honore e whakahe ana ki tenei pukapuka me te whakapuaki kupu awangawanga mo te aronga o te takoto o nga moni o te koroni i naianei, kua rongo ahau ki etahi mema e ki ana kaore e taea te whakapono nga whika o roto i tenei pukapuka, a e hara ano hoki tenei i te pukapuka pai mehemea ka whakaritea atu ki nga pukapuka moni o era atu tau. Engari, e te Pika, e patai ana ahua me pehea koia tatou e mohio ai kei ta wai o nga mema honore nei nga whika tika? E tino ki ana ahau, tika atu tatou ki te waiho atu i tena take kia tu mai ra ano te Minita o nga moni o te koroni ki te whakautu i enei whaikorero, hei reira tatou mohio ai ki te whakaaro ko wai i tika ko wai i he. Ka whakahaere kupu ahau i naianei mo runga mo nga moni e kiia ana kia whakapaua ki runga ki nga mahi nunui ki nga mahi rori me te whakapai i nga tini takiwa whenua e roto i te koroni—ki taku mohio ka whakaae mai te nuinga o nga mema ki taku korero e ki atu nei he moni era e tino tika ana kia whakapaua peratia; ka whai hua mai ano hoki ena mahi i whakapaua ai aua moni, a ko nga moni hua mai i runga ka hoki mai ano ki te whakaki i te takotoranga moni a te koroni. Na, mo nga mahi reriwe tenei kupu aku, me ki atu ahau, ki taku titiro nui atu te marama me te pai o te whakaaturanga mai a re Minita o nga Reriwe. E kite aua ahau kua whakahokia nuitria te utu mo nga tikiti tangata tae noa ki nga moni utauta taonga, no reira ahau i ki ake ai e tino tika aua kia koakoa te koroni mo te peneitanga o te takoto. E te Pika, e tino whakaatu marama ana tenei Pukapuka i te tika rawa o ena whakahokinga, ina hoki, ahakoa te nui rawa o nga moni i whakahokia kei te kite tatou kua nui rawa nga moni e whiwhi mai ana i naianei i runga i nga reriwe, kua nuku ke atu i nga mea e hua mai ana i mua atu i aua whakahokinga utu. Pena ano, e te Pika, te ahua o te whakaitinga i nga utu o te Tari Poutapeta, kite ana tatou no te page 37whakahokinga i te rua kapa ki te kotahi kapa mo te tuka reta ki te meera nuku ke atu nga moni i whiwhi mai. E te Pika, i te kawenga mai o taua Pire ki tenei Whare, ko ahau tetahi i tu ki te tautoko, he mohio hoki noku ki te oti tena tikanga kia kotahi ano kapa mo te reta i tenei koroni, katahi ka tino kaha nga tangata ki te tuhi reta ki o ratou whanaunga me o ratou hoa, a ka nuku ke atu nga moni e puta ki te Tari Poutapeta, ahakoa i whakahokia iho i te rua kapa kia noho ki te kapa kotahi. Ko tena ano, e te Pika, tetahi take i ki ake ai ahau e tino tika ana kia koakoa nga iwi o tenei koroni E hara i te mea mo te iwi Pakeha anake taua kupu aku, engari hui ki nga iwi Pakeha me nga iwi Maori i roto i te koroni te tikanga o taku kupu. Kaati, e te Pika mo te taha ki nga kupu whakahe i whakapuakina e etahi mema o tenei Whare mo runga mo nga moni i pau i te taenga mai o te Tiuka o Ioaka raua ko tana hoa Wahine ki tekoroni nei. Ko ahau, e te Pika, e ki ana i tino tika rawa te paunga o aua moni ki taku nei mahara. Kei te ki atu ahau e whakaatu ana te paunga o aua moni i te kaha o te hari me te koa o nga iwi Pakeha me nga iwi Maori o tenei koroni mo te taenga mai o aua manuhiri ki konei, notemea te hokinga atu o taua tamaiti, o te Tiuka o Kanawara me Ioaka, ka tae atu ki te kainga matua ka korero ki tona matua, ki a Kingi Eruera te Tuawhitu, i te pai rawa o nga tikanga i tona taenga manuhiri mai ki tenei whenua, ka korero ano hoki ia i te kaha rawa o te aroha me te nui rawa o te piripono o nga iwi katoa o tenei whenua ki te powhiri mai i a ia. Tetahi, ka taea e ia te korero atu ki te Kingi kua kite-a-tinana ia i te iwi Maori i to ratou kainga ake. A e ki ana hoki ahau kore rawa he mema o teuei Whare, ahakoa pehea tana korero, e kaha ki te whakaatu mai ki ahau kaore i tika kia tu te hui a nga iwi Maori i tu nei ki Rotorua. E tino penei ana taku mahara, e te Pika, katahi rawa ano te hui pera o mua iho, a e kore ano pea e tu he hui pera a muri atu, e kore e pera rawa te maha o nga iwi Maori e hui mai i nga wahi katoa o nga motu e rua nei ki te wahi kotahi, pera me taua hui i tu nei ki Rotorua, engari ma te tupono aoake pea o te taenga mai o tetahi atu manuhiri Kingi a nga tau e haere mai nei. E te Pika, he mea nui rawa atu tena, kaore rawa itik a kia kore; he painga tena i hoatu ki te iwi Maori kia haere atu ratou i nga wahi katoa o Niu Tireni ki reira whakaputa-a-tinana ai i to ratou aroha me te ratou piripono ki te Torona. Ko te kuia o te Piriniha i tae mai nei ki konei, ara, to tatou Kuini aroha i mate nei, i rongo korero kau ia ki te whakaaro piripono o ana pononga Maori i tenei koroni, engari i naianei kua tino kite tana mokopuna, te Piriniha i hoki atu nei, i te kaha rawa o to tatou aroha me to tatou piripono, a mana e korero-a-ngutu atu ki tona matua, ki te Kingi, ona whakaaro mo aNa mea i kite ai. E tino ki ana ahau, e te Pika, me nui rawa te hari o tatou ngakau e ka hoki ana o tatou mahara ki taua mea nui, notemea katahi rawa ano te mea pera o mua iho tae mai ki naianei, e tohu nui ana i te kaha o te piripono me te aroha o te iwi Maori o tenei koroni, rite tonu ki tana whakaaturanga i te piripono o nga iwi Pakeha o tenei whenua. Nui rawa atu te hiahia me te tumanako o nga iwi Maori o nga Motu e rua kia kite-a-tinana ratou i te Piriniha e ka u mai ia ki tenei koroni. E tono ana ahau kia mahara nga mema honore ki te pukapuka powhiri a nga iwi Maori i hoatu nei ki te Tiuka e te Minita mo nga Mea Maori i e taenga atu o te Tiuka ki Rotorua. Ki taku mohio kaore he tohu nui atu e kitea ai te kaha o te aroha me te piripono o nga iwi Maori o Te Waipounamu i to ratou haeretanga mai i te pito rawa ki runga o taua Motu a tae rawa ki Rotorua i nga ra i mua atu o te taenga mai o te Tiuka, ahakoa te nui rawa o te raruraru o etahi. Whakarerea atu nga mahi, mahue atu ana nga kainga, na ratou ano i utu to ratou haerenga atu ki Rotorua, a noho ana i reira ki te powhiri i te Tiuka. Kotahi anake ano te mea i pouri ai toku ngakau mo rungai te taenga mai o taua manuhiri Kingi, ara, ko te korenga o te Kawanatanga kaha ki te whakawhanui i nga ritenga o taua haere kia ahei ai nga Maori o Te Waipounamu ki te powhiri i te Tiuka ki o ratou kainga ake ano. Otira e mohio ana ahau kua oti noa atu nga ritenga katoa o taua haere te whakatakoto i mua atu o te taenga mai o te page 38manuhiri, a e kore ano hoki e taea te takahi nga tikanga kua oti ke te whakatakoto. I te taenga atu o te Tiuka raua ko tona hoa wahine ki te Motu o Te Waipounamu haere atu ana nga Maori o te pito rawa ki runga, ara, ki Marihiku, ki Ruapuke, ki Rakiura, me era atu wahi, i haere rawa mai ki raro mai nei, ki Otakou, a ki Christchurch rawa nei etahi, i runga i te hiahia kia kite ratou i te Tiuka. Otira, ahakoa kaore ratou i kite i te mea kua oti ke nga tikanga te whakatakoto, engari e koa ana ano ratou i te mea kua tae atu ta ratou koha ki te Tiuka, ara, he whakakai pounamu me era atu mea whaitikanga hei tuhu i te nui rawa o to ratou piripono me to ratou aroha ki a ia. Kaati, e te Pika, ka mutu i konei aku kupu, e kore ahau e whakaroa i te Whare.

No te mutunga o ta Tame Parata korero hiki ana te Whare.

No te hawhe-paahi i te tekau o nga haora i te po i hiki ai te Whare.