No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.

page 42

Ka karakia te Whare.

Ka whakahaerea etahi Pire, ka mutu era ka karangatia ko—

Te Pire Whakahaere Whenua Maori.

Te Auhana. (Mr. Houston, mema mo Pewhairangi).—Ka motini kia takoto te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga i te pitihana a Wiki te Pirihi me etahi atu e 8,016, he inoi kia whakaaetia hei ture te Pire Whakahaere Whenua Maori, me etahi menemana.

I runga i te motini a HONE HEKE, panuitia ana e te Karaka o te Whare, a i penei te ripoata, kaore kau be kupu a te Komiti mo runga i taua pitihana.

Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—Ka motini ahau, Kia whakahokia te ripoata ki te Komiti. Ko te take i pera ai au, he mea kia ahei ai au te whakaatu i tetahi kupu. Ko tenei pitihana kei te kiia, he mea tuhi na nga tangata nui atu i te 8,000. Ko tenei ahua pitihana tera e kaha, hei tohu ki nga honore mema o tenei Whare, a ki nga iwi hoki o waho, ko te reo tenei o te iwi Maori, a koia ano, he pitihana whai tikanga. Kaati, kua kiia, he mea tuhi e taua 8,000 tangata Maori, hei awhina i te Pire Whakahaere Whenua Maori, hui atu hoki ki etahi whakatikatika i hangaia i Hanatere, e tetahi hui rangatira i raro i te tikanga kingi, i te 28 o Pepuere, kua taha nei. Kua tirotirohia e ahau taua pitihana, a ko te he tuatahi tonu i kitea e au, ko te tuhinga i nga ingoa. He nui nga ingoa, na te tangata kotahi tonu i tuhi. He rau, he mano nga ingoa, na te ringa kotahi tonu i tuhi. Ko tetahi o nga he o taua pitihana ko tenei: Kei nga whakaupoko o etahi o nga wharangi o taua pitihana, tera etahi upoko, he ahua penei me te reta, kei te penei te aronga o nga kupu: "Ki te Pirimia: Tena koe, kia ora koe, tera atu. Kei te nui te koa mo matou i ahei nei ki te tuhi i o matou ingoa ki tenei rarangi ingoa, i runga i to kupu mai. Ko matou, ko nga iwi o Waikato, i kore whenuatia nei i runga i te raupatunga o nga whenua Maori, ka tuhi nei i o matou ingoa ki runga ki tenei pukapuka." Kaati, whakarongo, ko te tino nuinga o nga ingoa i tuhia nei ki tenei pitihana, kaore i tuhia hei tautoko i te Pire Whakahaere Whenua Maori, 1899, me nga whakatikatika i hanga e Waikato i te Pepuere kua taha nei; i tuhia ketia o ratou ingoa hei whakaatu ki te Kawanatanga, he pera te nui, a ko mea ma nga ingoa, o nga tangata o Waikato kaore he whenua, i te mea kua riro o ratou whenua i te raupatu. Mehemea ka tirotirohia taua pitihana, a ka titiro ai te pukapuka rarangi ingoa i whakatakotoria ki runga ki te teepu o te Whare nei i era wiki kua taha nei, e whakaatu nei i te nui o nga Maori o Waikato kua kore whenuatia, ka kite nga mema honore, ko te 3,600 ingoa i runga i taua rarangi ingoa, he mea tauira mai i nga ingoa i whakapirihia atu nei ki te pitihana 8,000 e korerotia nei he mea tuhi e nga tangata o te Tai Hauauru hei tautoko i te Pire Whakahaere Whenua Maori, 1899, me nga menemana a Waikato. Ko nga pitihana penei, kaore i te tika, a kaore i te whakaatu tika i nga mahara o nga iwi o roto i te rohe pooti o te Tai Hauauru. Kua haerea e ahau nga takiwa o Waikato, kua tutaki ahau ki nga iwi o Waikato, kua rongo ahau i nga rangatira o Ngatimaniapoto, i nga kupu a nga rangatira o Ngatituwharetoa, Taranaki me Whanganui, kua rongo hoki ahau ki te kupu a te tamahine a Meiha Keepa, me etahi atu o nga rangatira o Whanganui, tae mai ki nga iwi o Ngatiapa. Kore rawa i te tautoko i te Pire Whakahaere Whenua Maori, 1899, me nga whakatikatika a Waikato. Ko nga whakatikatika a Waikato i mahi ai i te Pepuere kua huri nei, kei te rarangi kotahi, rarangi 52, o te Pire o tera tau. I haina te nuinga o nga tangata ki taua pitihana, koia ra te take. I tonoa ai e ahau kia whakahokia tenei ripoata, he mea kia taea ai e ahau te whakamarama o te tino takotoranga o tenei mea, kia marama ai nga mema o te Whare.

Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru).—Kei te whakahe au ki nga korero a te mema honore kua noho iho nei ki raro. Ko tenei pitihana, e korerotia nei, he mea tuhi e te waru mano tangata Maori e noho ana i roto i te rohe o te Takiwa Pooti o te Tai Hauauru me etahi wahi o nga Takiwa Pooti o te Tai Tokerau me te Tai Rawhiti, mehemea i tere te tuku mai ki te Whare nei o page 43te Pire, tena e nuku atu i te tekau ma ono mano nga Maori e tautoko i te Pire o te tau 1899, ara, te ahua tuatahi o taua Pire, me nga whakatikatika i oti i nga iwi i tukua atu ai ki a ratou taua Pire i taua tau. Mo te kupu a te mema honore e ki nei kaore te nuinga o Ngatimaniapoto i te tautoko i te Pire, taku kupu ki te Whare nei, kei te he taua kupu a te mema honore, notemea he maha rawa atu nga Maori kei te tautoko i te Pire. Mo nga iwi o te taha ki te rangatira nei, ki a Te Heuheu, e korero ake nei e te honore mema kaore era iwi i tuhi ki taua pitihana, ahakoa kaore taua rangatira i tuhi ki taua pitihana, e mohio ana te mema honore, kaore taua rangatira e whakahe ana ki taua Pire, me nga menemana kua meatia mo taua Pire. Ko te hiahia tera o nga iwi kia paahitia tetahi ture kia taea ai e ratou te riihi o ratou whenua i runga i ta ratou i pai ai, hei pai mo ratou. Ki taku mohio ko te honore mema anake te tangata o tona takiwa kaore i te tautoko i taua Pire. Ki taku mohio ko te nui o nga ingoa o nga tangata o tona takiwa kei roto i taua pitihana e 400. Ko etahi o nga iwi i haina ki taua pitihana ko Te Rarawa, Ngatiwhatua, Te Parawhau, me etahi maha atu. No reira ki taku mahara, kaore nga mema e ahei ki te okioki ki runga ki nga kupu a te honore mema mo te Tai Tokerau. Kei Poneke nei e noho whanga ana i naianei e rua rau nga rangatira o ia iwi e inoi ana ki taua Pire kia haria iho. Kua noho noa mai ki Poneke, mai o te puaretanga o te Paremete, e noho nei. E tautoko ana ahau i te tono a te Tiamana, kia takoto te ripoata ki te teepu.

Hone Heke (Tai Tokerau).—Kia whakamarama ahau. Kua kii te mema i noho iho nei, e 400 Maori o roto i toku takiwa pooti i tuhi ki tenei pitihana. Kei te whakahe ahau ki tena. Kaati, ko nga ingoa o toku takiwa kei runga i taua pitihana, kotahi tonu te ringa tangata nana i tuhi. Kaore aua Maori i mohio ki enei whakatikatika a Waikato i whakapirihia nei ki te pitihana e korerotia nei. He rereke nga whakatikatika o te Pire nei i haina mai ai ratou, ehara enei e mau nei. Ko te aronga o nga menemana i haina mai ai nga iwi, he ahua tono mana motuhake, kia taea e nga Maori te whakatu tetahi Kaunihera tino nui, a ma taua Kaunihera e whakahaere katoa nga whenua Maori, me era atu taonga.

Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon, Pirimia).—Ka kitea i runga i tenei korero te tere o nga iwi Maori ki te hopu i nga mahi kino a te Pakeha, a ki te peehi i nga mea papai o a te Pakeha mahi. Katahi ano te mahi kino, ki taku mahara, ko tenei a te Pakeha, ko te tuku atu ma tetahi tangata ke e tuhi noatu nga ingoa o etahi atu ki te pitihana. Ka nui toku pouri mo nga whakaaturanga kua tohungia nei mo tenei keehi. Heoi, a ko ake nei, ko te tikanga me ata titiro rawa te haingatanga o nga ingoa o nga pitihana Kei te mahara au, he nui noatu nga pitihana kei te tuhia e te tangata o ratou ingoa i runga i te kuare ki nga kai o te pitihana, engari i maharatia ma te maha o nga ingoa e whai kaha ai ki runga i te Paremete. Ko nga pitihana penei, kaore rawa he tikanga, moumou noaiho nga pepa i tuhia ai, a ki taku whakaaro he nui rawa tenei taima o te Whare kua moumou noa iho i tenei motini.

No te tukunga o te motini, whakaaetia ana kia takoto te ripoata ki runga ki te teepu o te Whare.

Katahi ka haere tonu nga mahi a te Whare, a no te tekau ma rima meneti te paahitanga o te wha karaka i te ata tu ka hiki te Whare.