Te Pire Whakahaere Whenua Maori.

No te 3 o nga haora i te ahiahi ka tae iho te kupu a te Kawana e tuku iho ana i te kape o te Pire, a e tono iho ana ki te Whare kia whakaotia he tikanga.

Ka tukua atu taua kupu ki te Komiti o te Whare katoa a ka takoto te patai kia, Whakaaetia te kupu.

Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—E hiahia ana ahau ki te patai atu ki te Pirimia he pehea hoki te tikanga o tenei Pire. Tenei ano hoki tetahi Pire Whakahaere Whenua Maori kei te aroaro o to tatou Whare, i tukua iho ano hoki i runga i te kupu whakahau a te Kawana. E pa ana ranei tenei Pire hou ki etahi atu whenua ke? Kua takoto ano tetahi Pire ki o tatou aroaro, a kua whakaratohia nga kape o taua Pire. A page 36ko etahi o nga rangatira Maori kua pau nei i a ratou nga wiki e ono e noho ana i Poneke nei, kua whiriwhiri i taua Pire, a kua whakatakotoria mai a ratou whakatikatika mo taua Pire. Kaati, ko taku e whai aua kia whakamaramatia mai, mehemea ranei i meatia mai tenei Pire hei whakarite i nga hiahia o nga Maori o te "taha kingi," a mehemea e whakaarohia ana kia pa auake ki to ratou na takiwa o te Motu nei. Ko ahau kaore i te whakaae ki tenei tikanga kia haere rua mai he Pire. Me ata ki atu te Pirimia ki te iwi Maori, "Kaore e taea e matou te whakaoti he ture mo koutou; e kore e taea e matou te waihanga he ture whenua Maori mo koutou. Kaati, ka tukua atu e matou ki a koutou ma koutou ano e whakakaupapa mai he Pire mo koutou, ma matou e kokiri ki te Whare nei i runga i te kupu whakahau a te Kawana." Mehemea ka korero pena mai te Pirimia he poto noa te whakaupapatanga mai a te iwi Maori i tetahi Pire, otira me penei ake e au kei te noho oti tetahi Pire. He pehea te ahua o te Pire hou nei, e homai ana ranei hei turaki atu i te mea tuatahi? E hiahia ana ahau kia whakamaramatia e te Pirimia nga tikanga o tenei Pire.

Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon, Pirimia) —Mo runga mo nga Pire nei, ma koutou e whiriwhiri ko tehea he Pire. E kore rawa e taea te mea kia whakaae nga iwi Maori ki te whakaaro kotahi—e kore rawa tena e taea. E ki ana te honore mema e whakaae ana ia ki te Pire tuatahi i kokiritia e matou. No tetahi ra tata ake nei ka tae mai raua ko Ngata ki au me tetahi Pire hou—ara e toru nga wharangi pukapuka ki tonu i te whakatikatika i whakaaetia ai e to ratou huihuinga. E penei ana au, mehemea i whakaaetia e koutou i roto i te huihuinga, he aha te tautoko ai i naianei? He aha koutou i homai ai i etahi whakatikatika—he whakatikatika e anga ana ki te whakarereke katoa i te aronga o te Pire? Ko tetahi o nga Pire nei e tuku ana ma te whakaae a nga iwi ka tau ai nga whenua ki raro i tona mana, ko tetahi kaore. I raro i te Pire tuatahi ka tau katoa nga whenua o roto i te takiwa, ahakoa he pehea nga take o nga tangata Maori, ki raro i te mana o te Poari. E ki ana tetahi wahanga nui o te iwi Maori, "Tena, whakahaerea atu hoki tena tikanga ki te Pakeha: tera ranei ratou e whakaae kia tukua o ratou na whenua katoa ki raro i etahi Poari?" Na reira au ka ki, mehemea ka peratia ka tino kaha atu nga whakahe. He nui nga tangata Maori e whakaae ana ki tera tikanga, ara, ko te Tai Rawhiti e tino tautoko ana. Ko te Pire hou nei hei whakarite mo te taha ki nga Maori e whakahe ana i tera Pire—ara, e penei ana me waiho ano i runga i te whakaae a te iwi, kia pera me te ahua i puta mai ai te Pire nei i te Komiti mo nga Mea Maori i tera tau. He maro te tikanga o tetahi Pire, he ngawari to tetahi; kaati, ki te uru tatou ki roto i te Komiti mo nga Pire a ka uaua tetahi ka ai he Pire i te taha hei tahuritanga ake. Ko toku whakaaro, mehemea ka ata huihuia nga Pire e rua, ka oti he Pire pai ma tatou. Otira e kore e taea i tenei wa o tenei tuunga o te Paremete ki te ata mahi; a ko taku e whai nei kia oti he ture hei painga mo te iwi Maori katoa, a kaore i te mahia e au tenei tikanga i runga i te whakaaro ki nga iwi Maori i raro i te kingi ki nga whenua ranei o to ratou takiwa. Ko nga iwi Maori katoa i roto i nga marama o te hikitanga o te Paremete, a i mua atu i tera tuunga o te Paremete, a i te wa i whakahaerea ai te Pire i te aroaro o te Komiti i tera tau, i whakaae katoa ki te Pire o te 1899; a kua takoto taua Pire ki mua ki nga iwi Maori puta noa te koroni, a e whakaaetia ana e te nuinga. I whakaae tonu te honore mema me etahi atu ki nga aronga nunui o taua Pire o te tau 1899.

Hone Heke.—I tehea wa?

Tehetana (Right Hon. Mr. Seddon). —I tenei tuunga Paremete.

Hone Heke.—No to tau 1898 tena.

Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon). —E korero ke ana au mo te tau 1899— ara, mo te Pire o tera tau. I paahitia taua Pire e te Komiti, a i whakaaetia; a i te wa i hiki ai te Paremete i tukutukua haeretia taua Pire ki nga Maori o nga takiwa katoa o te koroni, a i whakaaetia e te nuinga. No muri iho i tena ka whakarereketia te aronga o te Pire, ara, ka hikitia mai ki roto te mana tuku i nga whenua katoa ki raro i te mana o te Poari; na reira au ka mea mehemea ka peratia ka tupu ake he putiotio a e kore e puta te Pire. Na reira ano au ka ki, ka taea i waenganui o nga Pire nei, he page 37tikanga e ngawari ai nga taha katoa a e oti ai he tikanga hei whakawatea i te raruraru nui, e peehi kino nei i tenei wa ki runga ki te koroni. Ko au kua tata rawa te hoha. He aha oti kia puritia nga whakahaere e taea ai te whakanohonoho nga whenua o te koroni e nga ngaki e ngakia nei i roto i nga ra maha nei?

Hone Heke.—Kaore ra i te purutia e matou.

Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon). —Na te ahua o te honore mema, ehara i te mea na tona whakaaro ake i pupuri mai te whakaotinga o tetahi ture. I tetahi ra ka whakaae ia ki te Pire, i tetahi ka kokiri mai ia i etahi whakatikatika. Ko nga whakatikatika i whakatakotoria mai e te honore mema raua ko Ngata e turaki ana i te kaupapa nui o te Pire, a i ki raua mehemea kaore aua whakatikatika e uru ki roto i te Pire e kore raua e whakaae ki te Pire. E ki ana au ma te tokomaha o nga mema o tenei Whare e whakatutuki te tikanga, a e kore ratou e pupuru i te whakanohonoho o nga whenua, kia penei i te ahua o naianei e kore nei he hua e puta mai ki te Pakeha ki te Maori ranei. Ka tata te mutu toku ngawari. I ia tuunga Paremete e tawaitia ana maua ko te Minitia Maori; kei te whakapae etahi kei te takaro noa iho maua ki tenei take nui, a kua tata maua te ngenge. Kua tae tenei ki te wa i tino tutata rawa ai te kotahi o nga whakaaro o nga iwi Maori, a i waenganui i enei Pire tera e whanau mai he Pire e paingia e te katoa.

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser, mema mo Nepia). —E kore au e pai kia haere noa ake etahi o nga kupu i puaki i te Pirimia a kaore i whakahetia. Kua takoto maro mai te kupu a te Pirimia e tautoko ana etahi tangata maha o te Tai Rawhiti i tenei Pire. Ko taku kupu atu tenei ki te Pirimia, tera e tae mai i roto i enei ra tata nei tetahi pitihana hei kokiri maku ki te Whare, i hainatia e etahi rau maha noa atu o nga Maori o taua takiwa, e whakahe ana ki tenei Pire. He Pire tino poauau rawa tenei, kaore he mahara hou i roto, engari e hahu ana mai i nga wheua o nga ture tupapaku o nehe ra. kaore he mea hou i roto. Kaore he tangata kotahi i te whakaae, i uakina mai hei patipati ki te kingi Maori, ehara nei tera i te mahi tika ma tetahi ropu hanga ture. E matauria ana ano pea ia he kingi ki roto ki ona rohe, engari kaore ki waenganui ia tatou nei. E whakaaetia ana e tatou he tangata rangatira ia no te iwi Maori, ka mutu. E korero ana au i runga i te titiro Maori, e whakaaro tapatahi ana ki te painga anake mo te iwi Maori; a hei te wa e kokiritia mai ai te Pire nei ka tino whakamarama au ki te Pirimia a ki te Minita mo nga Mea Maori, me tenei Whare, ko te tikanga Poari e korerotia nei kua whakamatauria noatia atu mai o te tau 1858, a kore rawa i kitea tona painga. Na ko te tau 1900 tenei; ka ki mai te Pirimia, "Kua tata au te hoha," ka hoki ano ki te hahu mai i nga tupapaku. Ko taku kupu tenei—a ehara i te kupu whakaiti: Mehemea i whakaaro nui te Pirimia kia puta he painga ki nga Maori, a i whakaaro nui hoki kia puare nga whenua hei nohoanga tangata, kua whakaturia e ia he ropu tika hei whakatutuki i tona whakaaro. Kua whakaturia e ia he Kaiwhakawa totika mo taua ropu. Tena he aha nga ahua o nga tau e ono ka taha nei? He pehea te ahua o nga Tiati i whakaturia? He tangata noa he tangata noa — he Tiati utu ngawari tikanga kore. Ehara tena i te kupu whiu noa naku. E ki ana au i whakaturia mai i nga tangata tino ngawari rawa nga utu hei Tiati. I tangohia mai e te Kawanatanga i nga tangata ririki o te Tari Maori me era atu tari, ka whakaturia hei Tiati, ka whakanohoia ki tetahi nohoanga e riro ai ma ratou e tirotiro etahi take uaua e pa ana ki nga tikanga Maori me nga ture o te koroni, e tau ai nga take whenua e hia mano pauna te utu. E ki ana au, whakaturia he Tiati totika; hoatu he utu nui mo ratou, he painga hoki e hohoro ai ta ratou whakatutuki i a ratou mahi. I peheatia e te Pirimia i te tau 1894? E tono ana ia i naianei kia whakaturia he ropu kia rua nga Pakeha kia rua nga Maori. Tirohia te Ture o te 1894, ka kite nga mema i reira kaore he mana o te Ateha Maori i roto i nga whakatau a te Kooti Whenua Maori. Na i raro i tenei Pire ka uru atu e rua Ateha me te whaimana ano ki roto i nga whakatau a te Poari, a mehemea ka tupono te ngaro ke o tetahi o nga mema Pakeha ka taea e aua Maori tokorua te kukume i te whakatau mo te whakahaere o te whenua tae atu ki nga rawa o te whenua. Ko taku page 38kupu atu ki te Pirimia, a ki taku hoa hoki ki te Minita mo nga Mea Maori, whakarerea e korua te hanga ture Maori i tenei tau. Kia mohio mai te Pirimia kaore he tangata i nui atu i au te whakanui i a ia, te u ranei ki a ia; engari ko taku mahara kua taka he ona whakaaro i naianei, ara kua pena noa atu, mai ano o te tau 1894 ra ano. Ko taku mahara tenei: Me whakatu e ia he Komihana he Komiti Tohutohu ranei hei hanga Pire — he tangata tika etahi o nga Tiati o te Kooti Whenua Maori, a tenei ano etahi mema o tenei Whare e ahei ana hei hanga i tetahi Pire. Me tu ratou hei Komihana hei Komiti ranei hei tangotango i tenei putake. Mehemea ka waiho ana ki etahi Maori o Waikato, ki etahi o te Tai Rawhiti e hiahia ana ki te whakaputa i o ratou na mahara anake, ka waiho ranei ki etahi Maori o Wairarapa, akuanei te Pirimia titiro ai ki mahurangi. Kaore e rite katoa i a ia o ratou mahara, a kaore pea e rite te mahara o tetahi tangata kotahi. E hoatu noa ana au i taku kupu i runga i te tumanako tera e oti i a tatou tetahi tikanga marama. Kaore e roa atu aku kupu mo tenei take i naianei, notemea hei tetahi wa ano au ata korero ai i te ahua o nga wa kua taha nei, i te ahua o tenei wa, me te aronga o nga tikanga hei whakatakotoranga mo te wa e tu mai nei. Ka tohe au ki te Pirimia kia ata puritia e ia mo tera tau, ka mahi ai i nga Pire Maori. He tomuri rawa tenei wa hei hurihuringa i tenei take nui, a ka taea e au te ki penei atu ki a ia: mehemea ka whai whakaaro mai ano ia ka taea e au ia te whakahirihiri, ka watea noa atu au mo nga marama katoa e hiki ana te Paremete. E tuku atu ana au i au, i runga i taku mahara ki te oti he ture hei hapai ake i te ahua o te iwi Maori ka puta he painga ki te koroni nui tonu. Ko te mahi e kopekapeka nei i nga ture e whakauaua ana e arai ana i te whakanoho o nga whenua i te tupu o nga rawa o Aotearoa nei.

Timi Kara (Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori). — He mea tipua rawa tenei, mehemea ka hua ake tetahi whakaaro kia whakapaia ake a tatou ture Maori, a ka whaia atu ka whakarapopototia mai nga mahara me nga hiahia o nga iwi Maori—ahakoa ra kaore i taea te whakakotahi katoa, engari te nuinga o ratou—ka ara mai he whakararuraru i te taha Pakeha. Kaore au i te marama ki te take i pena ai. E kore e ahei kia kiia na runga i te aroha anake i pera ai; a e kore hoki au e kaha ki te ki tera he whakaaro koroke kei te aki mai i muri. Engari e penei au: ko taua mahi whakararuraru he mahi pumau he toheroa. Tirohia te maha o nga tau i whakaperorarutia ai nga tikanga mo te taha Maori, ka waiho noa ake i enei take ki nga iwi Maori ma ratou ano e rahurahu. Ko to matou whakaaro kia tino katia rawatia te hoko o nga whenua Maori, a kia whakahaerea i runga i te tikanga riihi hei painga mo nga tangata Maori no ratou nga whenua tae atu ki o ratou uri i muri i a ratou. Otira kaore o matou hiahia kia warewaretia nga mea e tika ana hei painga mo te koroni; ara, ka awhina matou i te tikanga e whakanohoia tikatia ai nga whenua o te koroni e puare ai kia riihitia penei i nga whenua o te Karauna, e whakahaere nei i raro i etahi Poari. Ki te ngawari nga tikanga o nga riihi ka awhinatia te mahi whakanohonoho i nga whenua o te koroni, ka whakamahia kia whai hua etahi whenua nunui o te Maori, me te ata pupuri mai ano i te kaupapa (freehold) o te whenua ki te iwi kainga, a hei painga mo a ratou uri i muri i a ratou. Heoi te wahi i rereke ai nga Pire e rua, ki taku mohio ake, kei tenei na, me whariki katoa ranei nga whenua ki raro i nga ropu whakahaere me waiho ranei ma te hiahia o nga iwi e tuku atu ki raro. Ko au e whakaae ana ki te tikanga pakeke, ara, ma te ture e whariki nga whenua, notemea ki te waiho i runga i te hiahia o nga iwi kaore e nui te tuku a nga Maori i o ratou whenua kia whakahaerea e te ture hou nei. Engari i runga i te tikanga, e tika ana me waiho atu ano ma te tangata tona whakaaro ki te whakaae ki te whakakore ranei; engari mehemea he whai kia tutuki nga mahi ko taku whakaaro ko te Poari te mea tika rawa hei whakahaere i o ratou whenua, a mo runga i aua whakahaere me ki no te Poari nga whenua. Ko te tatutanga tena o toku mahara i runga i aku tirotiro o nga tau maha nei. Ehara te Kooti Whenua Maori i te ropu tika hei whakatau i tenei take nui e pa nei ki te iwi Maori. Ko te hiahia hoki kia whakahaerea enei whenua, a e kore e taea e te Kooti Whenua Maori te whakahaere, page 39notemea he ropu whakawa take tera, hei whakatau ko wai nga tangata e tika ana ki tetahi whenua ko wai nga kai-riiwhi, a hei whakaputa tiwhikete. Kaore e rite te hiahia i tena. Kaore he painga o te whakaputa atu ki te Maori i te tiwhikete mo tona whenua a ka waiho noa atu i kona taka he ai hei patunga ma nga whakawai o te ao. Me hoatu ano tetahi huarahi e taea ai ona whenua te whakahaere; a mehemea ka taea e nga Poari Whenua te whakahaere nga whenua o te koroni, he aha hoki i kore ai e taea e etahi Poari Whenua ano, i ata whakaturia hei whakahaere i nga whenua Maori e takoto mangere ana, me te ata whakatakoto tikanga ano e whiwhi ai ia tangata ia tangata ki te wahi tika mana o nga hua o tona whenua. Ka taea tena e nga kupu o te Pire. Na, mo te wehenga o nga tikanga o nga Pire e rua, e kiia nei e tetahi me tino tuku atu te mana o nga whenua, ara, te fee-simple, ki te Poari a e kiia nei e tetahi me ata waiho ano ki te tangata nona te whenua te whakaaro, me tuku atu ranei tona whenua ma te Poari e whakahaere, me waiho ano ranei ki a ia, mana ano e whakahaere; he kupu ano kei roto i te Pire tuatahi e penei ana ka ahei te Poari ki te kape ake ki waho i tona mana, i runga i te tono, t te tangata kotahi i etahi tangata ranei tae atu ki te kotahi tekau mehemea ka marama i a ratou ki te Poari e taea ano e ratou te whakahaere o ratou rawa. Ma te Poari e whakaputa ki a ratou te tiwhikete, a ka puta mai te whenua ki waho i te mana o te Poari. Engari mo te nuinga atu o nga whenua, e uru nui ana te tangata, e kore e tino marama te ahua mehemea kaore e whakahaerea i raro i tetahi tikanga e rite ki tenei kua whakatinanatia nei ki roto i te Pire. I te Tai Tokerau, i te takiwa o Ngapuhi, ka nui te raruraru, tera e pena te kupu a te honore mema a Heke. I raro i nga ture e mana nei i naianei he nui rawa atu nga tangata whai whenua kaore e kite i te tikanga mo o ratou whenua e whai kiko ai ki a ratou. E ngawari ana ia mehemea kua wehewehea te whenua kia motuhake nga paanga a kua whakapaia. He ngawari noa iho ki te whakamahi i ena tu whenua, ki te whakanoho ki te tuku ki te riihi ki era atu tikanga ranei e whakaaetia ana e te ture. Engari mehemea e uru ana he kotahi rau, he rima rau ranei tangata ki roto ki te whenua, a ehara i te whenua momona, e rawe ana kia tapatapahia kia wehewehea nga paanga, tera e nui rawa te moni e pau. Me haere te tangata ki te aroaro o te Kooti Whenua Maori kia roherohea te whenua; katahi ka tapatapahi ai kia maha nga tekihana, kia rite ano ki te maha o nga tangata; muringa ra ka ruuri ai ka tuku ai ki raro i te Ture Whakawhiti Whenua; mutu rawa ake ko whea te kiri whenua e toe?

He Honore Mema.—Ka taea noatia atu i raro i te Ture o te tau 1891.

Timi Kara (Mr. Carroll).—Haere apopo ka kowhiri mai he poraka whenua e taea te roherohe i runga i te ngawari. Heoi ano te huarahi me whakatopu nga tangata, ara, me whakakaporeihana. A mehemea ka whakaaetia e tika ana te tikanga kaporeihana i raro i te Ture o naianei, e kore hoki e tika kia whakahengia te whai kia whakawhanuitia atu taua tikanga kia whakamamatia ake ona whakahaerenga. Kaore he tino tikanga ki au mehemea ka waiho i runga i te tikanga taikaha, i te tikanga ngawari ranei. Heoi toku hiahia, kia oti he mahi, a kia hohoro te oti. He tikanga ano kei roto i nga kupu i puaki i te mema mo te Tai Tokerau. E mohio ana au he tino kaha rawa tana mahi tana whai ki te whakatikatika i te Pire. Tenei kua takoto ana whakatikatika, a e tika ana kia whakamarama au mo te taha ki a ia; i penei te takoto o tana kupu: "Mehemea kaore e kitea he wahi mo aku whakatikatika i roto i te Pire, e whakaae noa atu ana au kia paahi te Pire, kia tae ra ki te wa e kitea ai te ahua o ana mahi ka mohiotia ai ko ehea wahi e whakahangai." Ko te mahi uaua rawa ko te whakakotahi i nga iwi. E tino marama ana tenei e whakaae ana te torukoata o te iwi Maori o tenei koroni kia kokiritia mai e te Kawanatanga he pire whakaara i te tikanga Komiti, ara, Poari; engari tenei ano tetahi wehenga o te iwi e kukume ana kia ahua nui ake ano o ratou mana, na reira ka tupu he raruraru. Ko ta ratou kupu he penei "Ko to matou hiahia, he pai ke ki a matou kia waiho mai ano ki a matou te tikanga mo te tukunga atu o matou whenua ki raro i te Poari; tetahi me whakarereke te ahua o nga mana o nga Komiti we te Poari kia mau mai ai ano ki a matou te nuinga o te page 40mana"—me era atu kupu pena. Kei kona anake te wahi i wehe ai nga iwi. Kaore i rahaki atu i tena. Otira, kua kiia ake nei ano e te Pirimia, hei te taenga ki te Komiti mo nga Mea Maori e puta ai nga korero, a ma te pooti a nga mema o taua Komiti e whakatau. Ahakoa pehea te otinga o ta ratou kupu, ki taku mohio ka taea noa atu e tatou te whakatau o tenei raruraru nui e pa nei ki te iwi Maori.

Hone Heke.—Kaore rawa he tutakitanga o o maua mahara ko te Pirimia, a i he rawa ai na tenei kupu ana, tenei kua takoto mai ki o matou aroaro te Pire o te tau 1899. Kaore ano tena pire i takoto mai. Engari kua kite matou i te Pire Whakahaere Whenua Maori (Native Lands Control and Administration Bill), e rite tonu ana nga tikanga ki o te Pire Poari o te tau 1898, kaore i rite ki te Pire o te 1899. Kua rongo au tera e uru ko nga tikanga o te Pire o te tau 1899 ki roto i te Pire kua tukua iho nei e te Kawana. I rongo au ki etahi tangata, he tangata e pepeha ana ki te mana o ratou reo ki tenei Kawanatanga. Tenei ano hoki etahi tangata kei te piri ki nga taringa o te Kawanatanga. Kaore oku hiahia, kaore hoki he hiahia o nga rangatira o nga iwi Maori e noho nei i Poneke ki te whakapohehe ki te tautohe i nga Pire a te Kawanatanga, engari he mea taku ki te whakau atu i tenei kupu ki te Kawanatanga, ko te hiahia o te nuinga o te iwi Maori kia oti tetahi ture mo nga whenua Maori i tenei tau. Kua roa tenei e tatari ana matou kia whakaotia mai he ture pai hei whakahaere i o matou whenua. E tino peehi taimaha ana ki runga ki te Maori nga ture e pa ana ki te kimihanga o nga take ki te whenua, me te hainatanga o nga riihi me nga mokete. Kua huihui katoa nga iwi nunui o te Motu nei, kua kotahi to ratou kaupapa i tu ai ki te tohe atu ki te Kawanatanga a ki te awhina i te Kawanatanga, kia mahia he ture mo nga whenua Maori. Ko nga iwi Maori o te rohe pooti o te Tai Rawhiti, o te Tai Tokerau, apiti atu ki tetahi torukoata o te Tai Hauauru, kua kotahi tonu o ratou mahara. Tenei kua takoto mai he Pire ki o ratou aroaro. Kua ono kua whitu ranei nga wiki i tirotiro ai o ratou tangata e noho nei i konei i nga tikanga o taua Pire, a kua oti a ratou whakatikatika, ehara i te mea hei whakahe i te Pire hei turaki ranei. Kaore ano matou i tahuri ki te whakararuraru i te Kawanatanga, a e kore e taea e te Pirimia te ki i te pera matou. I to maua kitenga ko Ngata i te Pirimia kaore a maua kupu whakawehiwehi. Engari i penei te takoto o ta maua kupu: "Ko nga whakatikatika enei a te iwi; engari mehemea ka tukua te Pire kia haere tonu i runga i tona aronga, he mea ke tena" Heoi ano to maua hiahia kia noho marama mai te Kawanatanga ki o maua whakaaro me nga hiahia o nga iwi i muri i a maua. Ko taku kupu, heoi rawa ano pea, te tuunga Paremete e waimarie ai te Kawanatanga, i te mea kua whakatoputia te nuinga o nga iwi Maori o te Motu, kua kotahi to ratou whakaaro ki te awhina i te Kawanatanga kia hangaia he ture pai. Hei kupu whakamutunga maku: kaore he hiahia o nga iwi Maori e whakahuatia ake ra e au kia puritia mai te whakanohonohoo nga whenua, kia tutakina ranei nga whenua Maori o tenei Motu. Engari ko to ratou hiahia kia puare aua whenua ki te riihi, ehara i te mea hei painga mo ratou anake, engari hei painga mo nga tangata Pakeha e hiahia ana ki te whenua. Ko tetahi o matou hiahia kia oti he ture hei whakamama i nga taimahatanga e peehi nei i nga tangata Maori e mea ana kia riihitia o ratou whenua kia whakamahia ranei i runga i tetahi atu huarahi. Koia nei nga mea e uaua ana; ko tetahi ko te kati i te hoko, ka taea tena mehemea ka nekehia atu te wa e mana ai te ture poto o tera tau. Mo tetahi wehenga o te iwi Maori, he iwi tera e takoto ke rawa ana o ratou whakaaro—he whakaaro teitei, he wawata tipua; he tika ano o ratou whakaaro i runga i ta ratou na huarahi titiro, a ki to ratou na wahi, a kua roa matou e tohe ana ki te whakahoki iho i o ratou mahara ki nga mea e taea i roto i enei ra. E rua o matou marama, oku, o Ngata, o Te Heuheu, e haere ana i o ratou rohe, e whakamarama ana ki a ratou i te takoto o te whakaaro Pakeha, i te hiahia nui hoki o nga tangata o tenei koroni tae mai ki te Paremete, me ta matou tohe kia ngawari ratou i tenei tau, kia mau mai ko etahi painga e taea te homai. Kei te pena hoki te tu o te nuinga o nga iwi Maori, ahakoa ra he rewa rawa nga wawata a tera wehenga page 41o ratou. Engari he aha i whakawhiua ai ko matou e te pakeke rawa o nga tono a tera hunga?

Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon, Pirimia).—He koia ano te awhina a te honore mema i te mahi hanga ture Maori, i tahuri ai ki te whakahuhua i te korero i tenei wa. Ka nui tona kaha ki te aki haere — engari e aki whakamuri ana. Mehemea kaore i huaranga ake tenei korero kua paahi te Pire i te panuitanga tuatahi, hei te panuitanga tuarua ra e ara ai nga korero; te mea pai me tuku te Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori, ki reira korero ai te mema honore i ana korero, a ki reira whakataua ai e tatou i runga i te tikanga marama.

Tenei ano te roanga atu o o nga korero a te Pirimia.

Ka mutu ia, he maha nga mema i tu ake ki te korero, ara, Te Tamihaua (Mr. R. Thompson), Te Ranga (Mr. Lang), Kapene Rahera (Captain Russell), Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser), Te Herihi (Mr. Herries), me etahi atu.

No te tukunga o te motini ki te Whare, whakaaetia ana te panuitanga tuatahi o te Pire.

Haere tonu te mahi a te Whare i etahi Pire a awatea noa, a no te iwa karaka rawa i te ata o te Taite, ka hiki te Whare.