No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Ka whakahaerea te panuitanga tuatahi o tetahi Pire kotahi.

Katahi ka mahia ko nga patai, ka tae ki te patai a Heke mo—.

Nga Maori Whenua-Kore.

Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).— Ka patai ahau ki te Minita Maori, Mehemea ka rapua e ia nga ingoa o nga Maori whenua-kore katoa i te Motu o Aotearoa, ara, nga Maori i whenua-koretia i runga i te raupatu a te Kawanatanga, a i runga ano hoki i te keremetanga a te Karauna i etahi whenua i te pito ki te Tai Tokerau, e kiia nei he "whenua toenga"? Tera tetahi pukapuka i whakatakotoria e te Pirimia ki runga ki te teepu o te Whare i tera rangi ake, e whakaatu ana e 3,617, nga ingoa o nga Maori whenua-kore o Waikato, 3,617—he tangata e kiia ana i murua o ratou whenua i runga i te raupatu a te Kawanatanga, i whenua-koretia ai ratou. Na e mohio ana ahau tera atu ano etahi Maori o era atu iwi i roto i te koroni nei i whenua-koretia i runga i taua tikanga nei ano, a tera ano hoki etahi Maori i te pito ki te Tai Tokerau i whenua-koretia i te mahi a te Karauna ki te kereme i nga whenua toenga katoa. Kaati, e tumanako ana ahau tera e taea e te Kawanatanga te wkakaaro nga tangata e noho mate ana i runga i aua tu ahua.

Timi Kara (Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori).—Kua takoto te whakaaro a te Kawanatanga kia uiuia, kia rapua tikatia nga ingoa o nga Maori whenua-kore katoa puta noa i te koroni, e kore te Kawanatanga e whakaaro ki te takiwa kotahi anake, engari ahakoa kei te whea takiwa o te koroni nei, ki te kitea kua whenua-koretia etahi Maori i runga i aua huarahi mate kua korerotia ake nei e te mema honore, heoi ki te te whakaaro a te Kawanatanga e tika ana kia tahuri te koroni ki te whakaora i aua mate e peehi nei i aua tangata. E mohiotia ana he maha nga tangata i murua o ratou whenua e te raupatu a te Kawanatanga, a page 33i etahi wahi hoki o te koroni i murua i runga i te tangohanga a te koroni i nga "whenua toenga" i korerotia nei. Engari kua tuturu te whakaaro a te Kawanatanga kia ata mahia tikatia taua take, kia kore atu ai te kore whenua o etahi o nga Maori, notemea kaore rawa e pai tera ahua kia waiho hei ahua tuturu mo etahi Maori.

Hone Heke.—Me pewhea ra te whakahaere o te huarahi e uiuia ai tenei putake?

Timi Kara (Mr. Carroll).—Kua korero te mema honore mo tetahi rarangi ingoa i whakatakotoria ki runga ki te teepu i mua ake nei. Kaati, ko tena whakaaturanga mai na nga Maori ake i whakaaro, a ka pai noa atu matou ki te tango i nga whakaaturanga mai a nga iwi Maori o ia wahi o te koroni. Ko aua whakaaturanga mai ma tetahi apiha a te Kawanatanga e tirotiro e whakatika. Tera pea te Kawanatanga e tono atu ki nga Kai-Whakawa Hara, ki nga Tiati ranei o te Kooti Whenua Maori, ki etahi atu apiha ranei a te Kawanatanga e noho ana i tena wahi i tena wahi o te koroni, ma ratou e whakahaere nga uiuinga e tika ana.

Nga Tamariki Whangai a te Maori.

Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—Ka patai ahau ki te Minita Maori, Mehemea ka whakaae ia ki te hanga i tetahi rarangi ture hei arai i nga whakahaerenga tikanga katoa e pa ana ki nga whenua Maori kua oti te whakatau e te Kooti Whenua Maori ki te tamaiti whangai, ara, mo nga mea pera e awangawangatia ana a te tika o te tamaiti whangai, tae noa ki nga keehi i tino mate ai nga tamariki ake a nga tupapaku i runga i aua whakataunga, kia taea ai te hanga tetahi tikanga e wehewehea tikatia ai aua paanga whenua ki waenganui i te tamaiti whangai ratou ko nga tamariki tuturu ake a te matua whangai, kia ahei ai hoki te tu he uiuinga e taea ai te rapu mehemea he pono te whangaitanga a te matua whangai a te whaea whangai ranei i taua tamaiti e kiia nei be "whangai," kia whakatikaia ai nga mahi pohehe i mahia e te Kooti? Taku take i patai ai ahau i tenei patai tera etahi keehi kua whakataua e te Kooti Whenua Maori pera tonu me taku patai nei te ahua. Kua korerotia mai ki ahau i mate rawa atu nga tamariki ake a aua tupapaku. Na nga whakatau rereke a nga Tiati o te Kooti Whenua Maori aua mate i pa ai. Kaati, kaore he tikanga e whakamaramatia atu ai e au te aronga o taua tikanga a te Maori, ara, te tamariki whangai, ki te Minita Maori, engari me tohutohu penei atu kaore i rite tonu ta te Maori tikanga, mo taua mea mo te tamaiti whangai, ki ta te Pakeha tikanga mo taua mea ano. Kaati, i te mea e pera ana te ahua, ki taku mahara, mehemea kaore ano i whakahaerea tetahi tikanga mo aua whenua, ahakoa kua whakaputaina e te Kooti Whenua Maori he ota ki nga tamariki whangai, engari kaore ano he tikanga tuku, pewhea ranei, i whakahaerengia mo aua whenua, ki taku mohio he keehi tika ena kia uiuia, me te wehewehe tika i aua paanga whenua kua oti nei te whakatau ki aua tamariki whangai. Ko nga matua ake nana etahi tamariki i tangohia nei e etahi Maori hei tamariki whangai ma ratou he tangata whiwhi paanga whenua nunui etahi, a ko nga matua whangai o etahi o aua tamariki whangai he tangata paanga iti noa iho ki te whenua, no reira pa ana he mate ki te tangata nana i whangai te tamaiti a tetahi atu ina whakataua e te Kooti me whiwhi tahi te tamaiti whangai ratou ko nga tamariki ake a te matua whangai. Me whakaatu ano hoki ahau ki te mate te tamaiti whangai, kaore nga tamariki a te tinana ake o te matua whangai e kaha ki te kereme i te paanga o te tamaiti whangai. Kaati, i te mea e pena ana te ahua, me ki atu ano ahau he mea tika rawa kia ata rapua mehemea ranei kua whakahaerea he tikanga mo runga mo aua paanga whenua, a mehemea kaore ano me ata wehewehe tika aua whenua kia whiwhi ai nga tamariki ake a te matua whangai i tetahi painga rahi atu. Tenei ano tetahi aronga o tenei ahua kua kitea e ahau, he mea ano ka tangohia e te tane tetahi o nga tamariki a ona whanaunga hei whangai mana, a ka tangohia ano hoki e tana wahine tetahi o nga tamariki a ona whanaunga hei whangai mana. Ka mate nga matua whangai ka keremetia e nga tamariki whangai te paanga o te matua whangai tane ranei, o te matua whangai wahine ranei, o raua tokorua ranei.

page 34

Kaati. kua ki ake ano ra hoki ahau i te tuatahi ra, kaore i te rite tahi te tikanga Pakeha me te tikanga Maori mo tena mea mo te tamaiti whangai; engari i runga i te mea kua whakawhiwhia nga whenua Maori ki te taitara Pakeha, no reira kua ahua whakarereketia tetahi wahi o te tikanga Maori tawhito mo taua mea mo te tamaiti whangai, a na kona hoki e tika ana kia hanga he tikanga e taea ai te whakatutuki, i runga i te aronga o te ture, te hiahia o nga matua whangai. Ka tumanako atu toku ngakau tera e kitea e te Minita he whakahoki mana e whakaae ana ki te ritenga o taku patai.

Timi Kara (Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori).—He tino take nui rawa tenei, na reira kaore e ata taea te whakahoki tohitu tonu atu o te patai a te mema honore. He tika kaore e kotahi ana te aronga o nga whakataunga a te Kooti Whenua Maori mo runga mo te tika o te tamaiti whangai kia tu hei riiwhi mo nga paanga o te matua whangai, takoto ke ana nga whakatau a etahi Kooti, takoto ke ana a etahi mo runga mo taua take kotahi ra ano. Kaati, hei painga mo nga tangata e paangia ana, me hanga kia kotahi he whakaaro, kia kotahi he tikanga, u rawa pumau rawa atu hei tauira whakataunga mo tena mea mo te tamaiti whangai. E tino whakaae ana ahau e tika ana kia rapua he maramatanga i runga i te uiui haere ki nga tangata e tino matau ana, hei tohutohu mo nga Kooti Whenua Maori e taea ai e ratou te whakatakoto tetahi tikanga pumau hei tauira mo ratou katoa. He mahi tika tera mo te taha ki nga tangata e paangia ana e tenei ahua. Na mo te taha ki nga paanga whenua kua oti te whakatau ki nga tamariki whangai, me haere te whiriwhiri mo era i runga i te aronga o nga tikanga kua oti te whakatutuki mo aua wahi. Mehemea kua tino whakaotia te taitara i runga i te whakatau, kaore te Kawanatanga e whai mana ki te whakarereke, e taea ai te whakarereke ma te hanga anake i tetahi rarangi ture. Tetahi, ki taku titiro kei te tuwhera tonu te huarahi ki nga tangata e mamae ana i raro i nga ture e mana nei i naianei. Ki taku mohio kaore te Maori e ahei ana i raro i te ture ki te wira atu i ana mea katoa ki te tangata ke ka waiho kia noho mate ana ana tamariki. Engari me kaua e hoki iho i te hawhe o ana mea e waiho iho ki ana tamariki. No reira mehemea kua puta etahi whakataunga a te Kooti Whenua Maori, i runga i te mahara pohehe. e tuku ana i nga mea katoa a te tupapaka ki te tamaiti whangai anake me te whakataka atu i ana tamariki ake, kei te tuwhera ano he huarahi e taea ai e ratou te whakaora to ratou mate.

He Mema Honore.—Ka oti he tikanga mo tena i te Pire Whakarite Oranga mo te Whanau a te Tupapaku.

Timi Kara.—Kua oti te hanga he tikanga mo tena i roto i te Ture Whenua Maori, engari ki taku mohio kua hanga ano pea he tikanga e te mema honore i roto i taua Pire. Engari ka ata uiuia ano e te Kawanatanga tenei take kia kitea mehemea ko e whea nga keehi e taea e te Kawanatanga te hanga he tikanga i naianei, kia whakatarewatia ai nga ritenga e whakahaerea ana ki runga ki aua mea, kia riro mai ai etahi maramatanga e Tika ai kia ata hanga he tikanga mo aua mea. Ina hoki, tera tetahi keehi i tino uiuia e te Komiti mo nga Mea Maori i era rangi i mua ake nei, puta ana te ripoata a taua Komiti, penei, me uiui ano e te Kawanatanga taua keehi a mehemea ka taea me tuku atu ma tetahi o nga Tiati o te Hupirimi Kooti e whiriwhiri te pono o taua mea. I taua keehi e ahei ana kia tu he uiuinga, engari me matua hanga rawa he ture katahi ano ka taea e matou te tuku atu ki te Tiati o te Hupirimi Kooti mana e whakahaere. Kaore tatou e hanga ture motuhake mo te keehi motuhake; ara, mehemea tera tetahi Pire e aronga ana ki runga ki nga tikanga nunui e maharatia ana e te Kawanatanga e kore e taea te whakauru atu ki roto ki taua Pire he rarangi hei whakaora i tetahi mate motuhake; engari, kei te mohio te mema honore, tera tetahi Pire e karangatia ana ko te "Pire Horoi," e whakatakotoria mai ana i nga ra mutunga o ia tuunga o te Paremete, a he maha etahi mea nunui e taea ana te wkakauru ki roto ki taua Pire. Ko ia tera tetahi o nga Pire whai tikanga nui atu, a ka noho tumanako tonu atu toku ngakau kia whiriwhiria paitia taua Pire, kia paahitia hoki hei Ture. Ma tena Pire hoki ka taea te whakaoti he tikanga mo etahi take kua oti nei te whiriwhiri e nga Komiti a te page 35Paremete, me te whakaputaputa i a ratou ripoata e mea ana kia hanga he rarangi ture mo aua take, ko te huarahi tera e taea ai enei mea te whakatikatika, a kia takoto mai taua Pire ka whai mana te mema honore ki te hanga i ana rarangi i mahara ai hei whakaurunga atu mana ki roto.

Hone Heke. —E koa ana ahau mo te kianga mai tera e whakaarohia e te Kawanatanga tenei take; engari me tohutohu atu ano ahau, mo te taha ki tenei mea ki te wira, kaore te taha ki nga tamariki whangai e uru ana ki raro i tena, a kaore he ora e taea atu ana i raro i nga ture e mana nei i naianei mo runga i tena tu ahua. Tera tetahi keehi kua kitea e au, no te takiwa ki Heretaunga, ko Arihi te Nahu tetahi o nga tamariki whangai a te tupapaku; a no te haringa atu o tana keehi ki te aroaro o te Kooti tu ake ana tetahi tangata—hei taina pea ia nei ki a Arihi taua tangata—ki te whakatu kereme pera ano mana. A no te whakataunga e te Kooti, whakauruhia tahitia ana aua tangata tokorua hei tamariki whangai na te tupapaku; engari ko te tikanga tuturu he whangai na te tane tetahi, he whangai tetahi na tana wahine. Ko Arihi te Nahu i mate i raro i tena whakatau. Tera atu ano etahi keehi e tika ana kia whakamohiotia atu e au ki te Minita Maori.

Ka mutu te patai a Hone Heke, ka haere tonu nga patai a nga mema Pakeha mo etahi atu mea, a mutu noa.

No te huihuinga ano o te Whare i te hawhe-paahi i te whitu karaka i te ahiahi, ka tae mai te karere a te Kawana, he hari mai kia whakaurua te—

Pire Kaunihera Maori.

No te tukunga o te patai, kia whakaaetia kia whakaurua te Pire ki te Whare, ka tu ake a—

Kapene Rahera (Captain Russell, mema mo Haaki Pei).—Kaore au e mohio ana ki te ahua o tenei Pire, otira ka whai ano pea te Pirimia i nga tikanga o mua, ara, tera e tukua atu te Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori. Ki te whakaae te Pirimia me tuku te Pire ki taua Komiti, heoi ano, kua kore aku nei whakahe ki te motini e mea nei kia whakaurua te Pire.

Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon, Pirimia).—Kaore e taea e au te whakaae atu o ta te mema honore e tono nei; na reira ka mea atu au ki taua mema honore kia unuhia atu tana tono. Kaore ano te Pire i tuhaina ki nga mema, a tena pea kei te kitenga o te mema honore i te Pire, me nga mana e meatia ana kia hoatu ki nga Maori i raro i taua Pire, tena pea e mutu tana tohe.

Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau). — Kua ata whiriwhiria tenei Pire e nga tamariki o te Kareti i Te Aute, a ehara te Pire i te mea tauhou ki nga Maori.

Te Herihi (Mr. Herries, mema mo Pereti Pei).—Ka patai atu ahau mehemea hei whakakapi tenei Pire i te Pire Maori kua oti i mua ra te tuhatuha ki nga mema.

Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon).—He Pire ke noa atu tera, he Pire ke tenei.

Whakaaetia ana te motini.

Heoi panuitia tuatahitia ana te Pire.

Haere tonu nga mahi a te Whare.

No te tekau ma rima meneti ki te toru karaka i te po ka hiki te Whare