No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Ka mutu etahi mahi poto, ka whakahaerea nga patai. Ka tae ki te patai a Heke mo—

Whitireia Poraka, Porirua.

Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—Ka patai ahau ki te Minita Maori, Mehemea tera ranei e whakaurua e ia he Pire ki te Whare nei hei whakamana i te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori mo te pitihana a Heni te Whiwhi me etahi atu mo Whitireia Poraka, Porirua, ara, mo te pitihana mo taua poraka i whiriwhiria nei, a i ripoatatia nei e taua Komiti i te tau 1896? Kua tae mai ki au nga pukapuka a nga tangata e ki nei no ratou taua whenua, a kua tae tinana mai hoki etahi o ratou ki au ki te korero mo taua whenua. Ko to ratou hiahia, me whakamana e te Kawanatanga nga ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori i mahi ai mo nga pitihana mo taua whenua i te tau 1896? Kua rongo ahau kua hamenetia e te Kawanatanga nga kai-tiaki i whakaturia e te Haahi o Ingarangi mo taua whenua—ara, kua tino whakahe te Kawanatanga i aua kai-tiaki mo te he o ta ratou whakahaere i nga moni reti i puta mai i taua whenua, kua eke nei aua moni reti, ki taku rongo, ki te £6,000. Kaore au i te mohio ki te whakaaro o te Kawanatanga mo aua moni reti, ara, me pehea aua moni. Ki taku whakaaro, me hoatu aua moni ki nga Maori, ina kitea ko wai nga Maori no ratou taua whenua. Ko te hiahia o nga Maori me mahi he ture hei whakahoki i te whenua ki nga Maori e tika ana ki reira, a kia kiia he whenua Maori taua wahi; ko te Karauna karaati i whakaputaina e Ta Hori Kerei kia Pihopa Herewini mo taua whenua me whakakore atu, kia tuwhera ai he huarahi e ahei ai nga Maori ki te tomo i te Kooti Whenua Maori, ki reira whakahaere whakawa ai mo o ratou take ki taua whenua. Ki taku rongo kaore ano i tutuki noa i nga page 20kai-tiaki, i whakaturia mo taua whenua e te Haahi o Ingarangi, nga tikanga i tukuna atu ai taua whenua ki a ratou i runga i tetahi kirimine whakaaetanga i mahia i waenganui i taua Haahi me nga Maori. Ko nga tamariki Maori o Porirua me nga kainga e tata ana ki reira, kei etahi kura ke e ako ana. Na, i te mea hoki e taea ana e nga Maori o Porirua te tuku a ratou tamariki ki te kura a te Kawanatanga e tu mai nei i reira, kaore kau he tikanga e whakaturia ai i naianei he kura motuhake i runga i nga ritenga me nga tikanga i tukuna atu ai a Whitireia hei oranga kura. E wha rau ranei e rima rau ranei eka te rahi o taua whenua i Whitireia i rahuitia ra. Kei te hiahia nga Maori i naianei kia hoki atu taua whenua ki a ratou hei oranga mo ratou. Heoi tenei au e tumanako atu nei, tera e rite ki taku i whakaaro ai te whakahoki mai a te Minita mo nga Mea Maori i taku patai.

Timi Kara (Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori).—Kaore au e ahei ki te korero atu ki te mema honore i ta te Kawanatanga e whakahaere ai mo runga i te mea e patairia nei. He mea uaua rawa atu taua putake. He tika ra te mema honore i korero mai nei, he whenua tera i tukua atu ki etahi kaitiaki i nga ra o mua hei whenua oranga mo nga mahi kura. He whenua tera i tino tukuna hei oranga kura; a, ahakoa i tutuki kaore ranei i tutuki i nga kaitiaki i nga ra o mua hei whenua oranga mo nga tikanga i tukuna atu ai ki a ratou taua whenua, e kore rawa e taea te whakahoki o taua whenua ki nga Maori. Ka nui te aroha o te Kawanatanga ki nga Maori nana i tuku taua whenua, a ka nui hoki te whakahe o te Kawanatanga ki nga kai-tiaki o taua whenua. Kua pau i te Kawanatanga nga huarahi e taea ai te whakariterite etahi tikanga e whakapaua ai nga moni i puta mai i taua whenua ki runga ki nga tikanga i tukuna atu ai taua whenua ki nga kai-tiaki. Kei te mohio au ki te whakaaro o nga Maori mo taua whenua, e penei ana: i te mea kua he te tikanga i hoatu ai taua whenua, na reira me hoki taua whenua ki nga Maori. Me ki tonu atu au i naianei kaore tena whakaaro e taea: Kaore e hoki te whenua ki nga tangata no ratou te whenua i mua. Kua rite taua whenua i naianei ki te ahua o tetahi whenua i whakatapua hei painga mo te iwi katoa. Heoi pea te mea e taea e te Kawanatanga he whakariterite i tetahi tikanga i waenganui i a ratou me nga kai-tiaki, he paahi ranei i tetahi ture, e taea ai te whakahaere o taua whenua hei oranga mo nga tamariki Maori e haere nei ki nga kura. Ki taku rongo e £6,000 nga moni i puta i taua whenua kei nga kai-tiaki e takoto ana. Ka maha nga tau e amuamu ana e whakahe ana nga Maori o Porirua ki te he o te whakahaere a nga kai-tiaki i nga moni o taua whenua, a me taku whakatika atu ki ta nga Maori. Otira kei te mahi te Kawanatanga i tetahi huarahi e tika ai te whakahaere o nga moni e puta ana i nga whenua penei me Whitireia te ahua, kia tutuki ai nga tikanga i hoatu ai aua whenua. Taihoa ake nei maku e whakaatu ki te honore mema ina tuturu te huarahi e whaia e te Kawanatanga mo taua whenua.

Hone Heke.—Ka patai ahau ki te Minita, Mehemea tera ranei e whakahaerea he Pire mo taua whenua i tenei tuunga o te Paremete.

Timi Kara (Mr. Carroll).—Kei te whiriwhiria e te Kawanatanga taua Pire i naianei.

Utu Tikiti Reriwe Mo Nga Maori.

Tame Parata (mema Maori mo te Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Reriwe, Mehemea ka whakahaua e ia ki tukua nga Maori e haere ana ki nga tangihanga tupapaku kia haere atu ki aua tangihanga a kia hoki mai ki o ratou kainga mo te single fares? I te wa e tu ana a Te Karimana hei Minita mo nga Reriwe i homai e ia tenei painga ki nga Maori e haere ana i runga i nga tereina ki nga tangihanga tupapaku, ara, me whiwhi ratou i te ritaana tikiti mo te moni ntu o te single tikiti anake. Kaati e hiahia ana matou kia mau tonu taua tikanga ngawari, koia ahau ka tono atu ki te Minita o nga Reriwe maua e whakahu atu ki nga teihana mahita kia mohio ai ratou kua whakaaetia mai tenei painga ki nga Maori, kia whakaputaina he tikiti pera ki nga Maori e ka tonoa atu e ratou, kaua hei whakaroangia te homai. No te mea i runga i nga tikanga e takoto nei i naianei page 21e kore rawa e homai aua tikiti utu iti nei kia matua tono a waea, a reta ranei, aua Maori ki te apiha whakahaere o nga tereina (Traffic Manager) o to ratou takiwa. Akuanei ki te rongo te Maori kua mate he tupapaku, a ka mea kia tae atu ia ki te tangihanga mo taua tangata, he roa no te taima e pau ana i te tukunga atu i te tono ki te Traffic Manager. whiwhi rawa atu ia i te tikiti kua tureiti ke. Ki te haere atu te Maori ki te Teihana Mahita, kaore i matua tuku tono atu ki te Traffic Manager, ka whakautua peneitia mai e te Teihana Mahita: "Kaore e taea e au; kaore au e mohio; kaore i a au te tikanga; kaore ano he kupu whakahau pena mai ki au, me tono atu koutou ki te Traffic Manager, mana ahau e whakahau mai."

Te Waari (Mr. Ward, Minita o nga Reriwe).—I naianei i runga i te whakarereketanga o nga utu o nga tikiti whiwhi ana nga Maori i te 25 i roto i te 100 te hokinga iho ki raro o nga utu tikiti e mau nei i naianei. Kua whakahokia iho te utu o nga tikiti i naianei i nga moni e utua ana e ratou i mua No te tirotirohanga i te aronga o tenei ahua i te whakatikatikanga i nga moni utu, kitea ana he ahua uaua te whakahokinga iho i te utu o te ritaana tikiti kia rite tonu ki te single tikiti, notemea kua ngawari rawa i naianei te utu o te single tikiti, a i runga i te whakaaro kia kaua hei pakeke atu i te ahua o mua, te tikanga mo nga Maori i naianei, no reira whiriwhiria ana me hoatu tenei painga ki a ratou, ara, 25 i roto i te 100, kei raro iho hoki tena i te utu tuatahi e tonoa ana kia utua e ratou. Engari ko tenei raruraru e korero ake nei te mema honore— ara, te kore o nga Maori kaore e whakawhiwhia ki te tikiti kia matua tonoa atu ra ano ki te Traffic Manager—ki taku mahara e tika ana ano tena ahua kia atu whakaarohia, a maku e whiriwhiri mehemea e kore e taea te whakarere o tena tikanga. Ko te take hoki o taua tikanga i mahia ai, he tupato kei tupono he maha noa atu nga Maori e mea ki te haere a kaore katoa e eke ki runga ki te tereina i te tokomaha rawa o ratou, koia i whakaritea ai kia matua whakaaturia atu ki te Traffic Manager kia mohio ia ki te whakahau atu kia whakamahaia he kareti hei hari i a ratou. Kei te kite ano ahau i runga i nga korero a te mema honore, tena ano e pa he mate ki etahi Maori i runga i tenei tikanga, kaati maku e whiriwhiri mehemea tera e kore e taea te whakamutu o taua tikanga raruraru.

Poari mo te Turanga Kaipuke i Oamaru.

Tame Parata (mema Maori mo te Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita o nga Reriwe,—(1.) He aha te take i whai mana ai te Poari Whakahaere i te Turanga Kaipuke i Oamaru ki te hamene i nga Maori o Waihao mo nga Reiti, i runga i te mea e ki ana te "Ture Reiti 1894" kaore aua tu reiti e ahei kia utaina ki runga ki nga whenua Maori, haunga ia nga whenua Maori e takoto ana i roto o tetahi taone, paro ranei. (2) He aha te take i whai mana ai te Minita Tiaki i nga Moni o te Koroni ki te utu atu ki taua Poari i aua reiti mo te taha ki aua Maori, a ka hua mai i hea he moni hei whakahoki atu i aua moni a te Kawanatanga e whakapaua peratia ana e ia? Te take i patai ai ahau i tenei patai koia tenei: kua hamenetia nga Maori o Waihao mo ta ratou kore kaore i utu i nga reiti i tonoa atu e taua Poari kia utua e aua Maori. Naku touu i tohutohu aua tangata, i korero atu ki a ratou kaore e tika ana kia utua e ratou aua reiti notemea kei te marama nga kupu o te "Ture Reiti 1894." Kaati hamenetia ana aua tangata kia haere ki Oamaru ra ano—he whenua tawhiti noa atu i o ratou kainga—a te taenga ki reira hikitia ana te whakawa. No te rua o nga tuunga o aua keehi ki ana te roia o aua Maori ra ki a ratou, kei te he ta ratou, no reira ka wehi nga mea wehi, unuhia ana ta ratou whakahe, utu ana i nga reiti. Ko etahi o ratou i haere ki tetahi atu roia a tuturu ana te whakaaro a era kei te tika ta ratou tohe tuatahi, kaore kau he mana o taua Poari ki te uta i aua reiti ki runga ki a ratou. I muri nei kite ana taua Poari e he ana ta ratou, a ka tono kia unuhia mai ta ratou keehi ki waho. Engari, ahakoa i unuhia e taua Poari ta ratou keehi, unu rawa ake kua nui nga moni a nga Maori i pau i runga i taua mahi raruraru a te Poari. Kaati ki taku mahara heoi te mea tika i naianei ma te Kawanatanga, nana nei taua pohehetanga, e utu nga raruraru o nga Maori. Kua tae page 22tinana atu ahau ki te tari, a ki mai ana e pouri ana ratou mo taua mahi pohehe a ratou. Heoi taku kupu i naianei i te mea kua whakaae te tari nona te he, kaati ma taua tari e utu nga moni i pau a nga Maori, i te mea hoki e tika ana ta nga Maori.

Te Waari (Mr. Ward, Minita o nga Reriwe).—Kaore ano te tari i whakaae no ratou te he. Kei te uiuia i naianei te aronga o tenei mea. Ki te titiro iho kua whakanohoia nga ingoa o etahi tangata Maori ki runga i te rouru mo taua Poari, ara, ki te rarangi ingoa o nga tangata e tika ana kia utu reiti i te mea kei runga i te rouru Pakeha o ratou ingoa. Kaati ko nga hamene i korerotia e te mema honore kua whakatarewatia kia ata uiuia nga aronga katoa, a kei te tarewa tonu i naianei kia mohiotia ra ano te taunga o taua uiuinga. Engari mehemea ki te kitea e tika ana te hamenetanga i aua tangata katahi ka haere tonu te whakawa; e mea ana ahau kia marama kei te pena te takoto o tenei mea. Taku whakautu tena mo te wahi tuatahi o te patai. Mo te wahi tuarua, ko te mana i utua ai e te Tari mo nga Moni aua reiti ko te Ture Reiti mo nga Whenua Karauna me nga Whenua Maori.

Tame Parata.—Kua whakakorea ra tena Ture.

Te Waari (Mr. Ward).—Kaore, e pohehe ana te mema honore, no te whakakorenga o te Ture i te tau 1888, ka whakaorangia mai ano te mana o te Tari mo nga Moni ki te utu i nga reiti o nga Whenua Karauna me nga Whenua Maori i raro i te Ture nana i whakakore i te tau 1888, no reira e pohehe ana te mahara o te mema honore mo tera. Kaati ko nga moni e utua ana e te Tari mo nga Moni mo aua reiti ka hoki ano ki a ia a te whakahaerenga tuatahi i pa ki aua wherua i muri iho o te utunga, ara, whakahaerenga hoko, riihi ranei. Mehemea ki te tirohia e te mema honore te Ture o te tau 1882 ka kite ia e noho ana i roto te mana i whai mana ai te Tari Moni ki te utu reiti, a kei te Ture o te tau 1888 nana nei i whakakore te Ture Reiti, kei reira e noho ana nga kupu, ara, e penei ana, kaua taua whakakorenga e pa ki te Ture o te 1888; na kona pea i pohehe ai nga mahara o etahi tangata. Engari kia tae mai ki a au nga whakamaramatanga ka tino koa ahau ki te whakaatu-a-tuhituhi ki te mema honore i te tino takoto o taua mea, kia ahei ai ia ki te tuku atu ki ona hoa e paangia ana e tenei putake.

Haere tonu nga patai a mutu noa. Katahi ka whakahaerea ko etahi motini me tetahi Pire.

No te koata ki te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.