Niniwa-ki-te-Rangi: Ka karangatia ki te aroaro o te Komiti, ka patairia.

664. Te Tiamana: E hiahia ana koe ki te korero ki te Komiti?

Niniwa: He whakamarama taku ki te Komiti kua roa matou ko toku taha e whiriwhiri ana, a tau ana i a matou kaore rawa he korero i mahue i nga kai-korero o to matou taha mo tenei Pire. Kaore kau he mea i mahue hei korerotanga maku.

665. Tiaki Tiwini: Ko te hea te mea pai ki a koe hei whakatau i nga whenua, ko te Komiti Maori ko te Kooti Whenua Maori ranei?

Niniwa: Ki taku whakaaro ko te Komiti Maori te mea pai.

666. Tiaki Tiwini: I rongo koe i te korero a tetahi o nga kai-whakahoki patai: kia wha nga komiti Maori mo Niu Tireni katoa?

Niniwa: Kaore au e korero i naianei kia wha kia maha atu ranei nga Komiti Maori.

667. Tiaki Tiwini: He iti rawa ranei te wha; ki te wha tonu nga komiti he maha nga tau e pau i te mahi wehewehe i nga whenua?

Niniwa: He iti rawa pea te wha, he pai kia maha atu.

668. Tiaki Tiwini: I rongo ano pea hoki koe ki nga kupu whakahe mo nga mahi a nga Ateha Maori o te Kooti.

Niniwa: Ae.

669. Tiaki Tiwini: Me maha ake pea nga Komiti Maori i nga Tiati o te Kooti Whenua Maori e tu nei hei whakatau i nga raruraru me nga tautohetohe e pa ana ki nga whenua Maori?

Niniwa: Ko te mahi a te Kooti he haereere tonu ki ia wahi ki ia wahi, engari ko nga komiti Maori e korerotia nei ka noho tuturu ki ona wahi ki ona wahi o te Motu nei, kaore e nuku haere ki etahi wahi.

670. Tiaki Tiwini: Me utu ano pea nga komiti Maori nei?

Niniwa: Ki taku whakaaro kaore pea ratou e mea kia utua ratou; he Maori hoki ratou, na reira kaore e tono kia utua ratou.

671. Tiaki Tiwini: He rite pea ratou ki te moa, he hau te kai?

Niniwa: Ka rite ano ratou ki etahi atu Maori, kaore e tono kia utua ratou mo nga mahi katoa e mama ana e ratou. Engari ki te eke ratou ki runga ki nga tereina ki nga paki, ka utua ratou mo era tu mea, a ki te noho ratou i nga hotera ka utua ano ratou mo tera.

page 65

672. Tiaki Tiwini: Kaati, ki to whakaaro ki te riro i tau e korero na kua mama to koroni kua kore e pau ana momi i te Kooti Whenua Maori e tu nei, a ka oti katoa ana mahi i nga Maori i runga i te tikanga kore utu?

Niniwa: Ae: ki taku me tuku atu ma nga Maori e mahi.

673. Tiaki Tiwini: Me whakarite ranei etahi karaka tuhituhi me etehi kai-whakamaori mo ratou penei me te Kooti Whenua Maori e tu nei?

Niniwa: He aha te mahi ma nga kai-whakamaori i te mea he Maori nga tangatae mahi ra i nga whenua o te Maori? Ki te tupono he Pakeha, a he keehi tana ka mahia e te komiti Maori, ma tana Pakeha e whakarite he kai-whakamaori mona.

674. Tiaki Tiwini: Kaore koia e maha ana nga keehi e ara ana i ia wa mo nga take whenua e raruraru ana i waenganui i nga Pakeha me nga Maori, e tika ana kia hana atu ma te komiti Maori e whakatau?

Niniwa: Ae; e tika ana tena. Me whakarite he moni mo ena tu keehi.

675. Tiaki Tiwini: Ma wai e whakarite ena moni? Ma nga Maori e whakarite, ma nga Pakeha ranei?

Niniwa: Ma nga Maori e whakarite ana moni. Me riihi e ratou o ratou whenua, kei reira he moni. E noho nei ratou i Poneke ko ratou ano kei te utu i a ratou.

676. Tiaki Tiwini: Ki te whakaturia te komiti Maori pena me tan e hiahia na, he aha ki tau he mahi ma ratou? Ma ratou e whakatau nga hapu mo ratou te whenua, ma ratou ranei e wehewehe te whenua ki ia tangata?

Niniwa: Ki taku ma te komiti e whakawa nga whenua papatupu.

677. Tiaki Tiwini: Kaore kau ra he whenua papatupu i naianei. Ka taea ranei e koe te Whakaatu mai kei hea etahi?

Niniwa: Kei te pena pea; kaore kau he whenua papatupu o toku takiwa.

678. Tiaki Tiwini: Me pehea ki tau te whakahaere a te komiti Maori mo nga whenua kua tau i te Kooti?

Niniwa: Ki te kitea e ratou i he te whakatau a te Kooti i etahi o aua whenua, me whai mana te komiti Maori ki te whakatikatika i aua whakatau.

679. Tiaki Tiwini: Kaati, koia tera he mahi ma te komiti Maori he hurahura haere i nga mahi kua oti i te Kooti te mahi?

Niniwa: Ae; koia tena tetahi o nga mahi ma te komiti Maori—he whakatikatika i nga mea i hei te Kooti Whenua Maori te mahi.

680. Tiaki Tiwini: E penei ana to kupu, ki te hanga he ture hou, me hoatu he mana ki nga komiti kia whai mana ai ratou ki te whakatuwhera kia whakawakia ano nga keehi e raruraru ana?

Niniwa: Ae. Ki taku whakaaro me whai mana te komiti Maori ki te mahi i tena.

681. Tiaki Tiwini: Ki to whakaaro me takoto huihui tonu nga paanga i roto i nga whenua, me wehewehe ranei ki ia tangata tona whenua hei oranga mona?

Niniwa: Ki taku whakaaro me noho huihui tonu, engari ko nga paanga eka o te tangata e whakatau, kaua e wawahia te poraka.

682. Tiaki Tiwini: Kaati, e penei ana koia tau, mehemea he maha nga tangata kei roto i tetahi whenua, ko te mea pai me noho huihui e ratou taua whenua, me mahi tahi ki te kai e ratou, me whakanohonoho tahi e ratou ki te kau, ki te hipi, kaua e wehewehea te whenua ki ia tangata?

Niniwa: He iwi pai te Maori tetahi ki tetahi, ka taea noa atu e ratou te whakariterite he tikanga e whakanohoia ai te whenua ki te kau ki te hipi, kaore e raruraru.

683. Tiaki Tiwini: Kaore ano koia te Maori i tautohetohe mo taua tu mahi—ka mea he nui rawa nga kan nga hipi a tetahi, he iti rawa a tetahi?

Niniwa: Ae. Kua rongo au pena ai i etahi takiwa—ara, tautohetohe ai nga Maori mo a ratou kau me a ratou hipi.

684. Tiaki Tiwini: A te mutunga iho pea o tena tu mahi pau tonu atu to whenua i nga roia me nga hui, kore noa iho he whenua mo nga tangata no ratou te whenua i tautohetohetia ra. Kaore koia e pera ana?

Niniwa: Ae, pena ai ano. He Komiti Maori ano o aua ra, a mehemea i haria e ratou taua raruraru ki te komiti, kaore i haria ki nga roia, kua kore pea e pau to ratou whenua.

685. Tiaki Tiwini: Kua wehewehea ki ia tangata nga whenua o Ngarauru me Ngatiruanui—ara, o ratou whenua i raupatutia i whakahokia nei ki a ratou i te mutunga o te whawhai. Kua oti katoa nga whenua o nga Maori o reira te wehewehe ki ia tangata. Tautohetohe ai raruraru ai ranei ratou.

Niniwa: Kaore au e kaha ki te korero mo tena. Kaore au e mohio ana ki tena. Heoi anake to raruraru o reira i rongo au ko te hopuhopukanga o nga iwi o Te Whiti ki te wharehere-here.

686. Tiaki Tiwini: Ehara ranei i te mea he kawe no Te Whiti raua ko Tohu kia riro i a raua anakete tikanga mo te iwi, kia kaua rawa nga tangata o te iwi e whai i o ratou ake whakaaro e whiwhi ranei ki o ratou whenua?

Niniwa: Ae pea. Koia pea tena te take. Kaore au i te mohio.

687. Te Maka: He nui o whenua?

Niniwa: Ae.

688. Te Maka: Kua oti ranei te wehewehe ko koe anake ki roto i te tiwhikete?

Niniwa: Ko nga eke kua wehewehea, engari ko te poraka kotahi ano te tiwhikete

689. Te Maka: He hoa ano ou kei roto i te tiwhikete.

Niniwa: Ae.

690. Te Maka: Kaore ranei koe e mahara ana tena pea a tona ra, kia mate koe, tera e tupu ake he raruraru ina wawahia taua whenua?

Niniwa: Kaore e taea a kona e au. Ko tenei wa taku e korero ana. Kaore au e kaha ki te korero mo nga wa kei muri e haere ake ana.

page 66

691. Te Maka: He tamariki ano au?

Niniwa: Kaore.

692. Te Maka: Engari he whanaunga ano pea ou.

Niniwa: Ae; he maha oku whanaunga.

693. Te Maka: Ki to whakaaro ka pai ake ranei mehemea ka wehea tou whenua ki a koe anake, kia pai ai to tuku-a-wira i to whenua ki tetahi atu, kia mahi ai ranei koe i tau i pai ai mo to whenua?

Niniwa: Ko oku whenua kei te penei te takoto: kua takoto wehe engari kei te takoto topu tonu toku whenua; engari mehemea e tata ana ahau te mate ka taea e au te wira aku whenua ki taku i pai ai.

694. Te Maka: Kaati, ha kua oti te wehewehe. E penei ana pea tau, kaore ano nga raina wehewehe i tapahia i whakatakotoria ranei ki runga ki te whenua; engari ehara tena i te noho huihui i te whenua?

Niniwa: Kua wehewehea nga whenua, engari kotahi tonu te poraka o aua whenua.

695. Te Maka: E penei ana pea tau kaore kau he taiapa roherohe i nga piihi, engari kei te huihui ta koutou noho i te whenua?

Niniwa: Ae.

696. Te Maka: He pai rawa pea mehemea e pena ana te ahua o nga whenua katoa o te iwi Maori, kia kore ai o ratou wehi kei tupu he raruraru whakawa a muri mo nga take ki to ratou whenua?

Niniwa: Ae pea, ki te wehewehea o ratou whenua, ka mutu ka taiapa.

697. Te Maka: Haunga te tiapatanga, engari te whakataunga i nga tangata mo ia wahanga. Ko te hea te mea pai, me mau te whenua i runga i te ritenga Maori, i runga ranei i tetahi tiwhikete a te Kooti Whenua Maori?

Niniwa: He pai ke ki au te ritenga Maori.

698. Te Maka: Kei te mohio ranei koe ki etahi rangatira Maori i tahuri i te paunga o o ratou ake whenua ki te tango i nga whenua o etahi atu tangata?

Niniwa: Ae; no mua ena mahi no te wa e kuare ana te iwi Maori, no te wa kaore ano i mohio ki te whakahaere i o ratou whenua, engari i naianei kua mohio ratou.

699. Te Maka: Ki taku whakaaro kaore nga Maori i te mohio ki te whakahaere i o ratou whenua. He mohio rawa nga Maori i mua, i te wa i tua atu i te toru tekau i te wha tekau tau ranei kua taha ake nei, ki te whakahaere i o ratou whenua?

Niniwa: Ki taku whakaaro i te wa e korero na koe he kuare nga Maori ki te whakahaere i o ratou whenua, ara, ki te whakawa kia tau ai ki a ratou nga whenua. Riro noa atu ai nga whenua o etahi i mua.

700. Te Maka: I pena ai pea to whakaaro i waimarie koe, na kona ka pena tau titiro ki nga mahi a etahi atu tangata.

Niniwa: Kaore. Ina hoki i hokona etahi o nga whenua o toku takiwa e nga rangatira a kaore i tukua ma te iwi e whakaae i te tuatahi. Na nga tikanga o mua, o te wa e korero na koe tenei mahi i taea ai.

701. Te Maka: I korero koe mo te komiti Maori. Ki te wehewehea nga whenua ki ia tangata, kaore ranei koe e whakaaro ana me ata rehita nga whakatautaunga me nga tiwhikete e oti ana te mahi kia mau tonu ai hei tirohanga ma nga whakatupuranga i muri i a tatou?

Niniwa: Ae, kei te tika tena; ma te komiti Maori ra tena e mahi.

702. Te Maka: Ki hea te tari me nga pukapuka a te komiti Maori tu ai kia pumau tonu ai enei mea?

Niniwa: Me poto taku utu atu mo tena. Ma te komiti e whakatu he apiha mo ena mahi, a e whakahaere nga mea katoa e korerotia mai na e koe.

703. Te Maka: Ka rite ano ranei to te komiti Maori ahua me tona kaha ki to te Kawana-tanga?

Niniwa: Ka mau tonu te komiti Maori a ngaro noa te iwi Maori, kia ngaro te iwi Maori hei reira ka ngaro hoki te komiti.

704. Te Maka: Ko te Kawanatanga ahua he pumau tonu kaore e mate, na tera ahua hoki ona i kaha tonu ai ia. Tena pea, kotahi rau e lima tekau tau ki muri, ka hiahia etahi o ou uri kia kite ratou i tetahi mea i mahia e te komiti Maori i ona ra i tu ai: me kimi e ratou ki hea nga pukapuka a te komiti? I te mea kua ngaro atu te iwi Maori me nga komiti Maori i taua wa, me pehea e kitea ai, ka waiho i hea takoto ai nga pukapuka a te komiti?

Niniwa: Kaore au e kaha ki te utu i tena patai.

705. Te Maka: Engari me marama ra koe ki nga mahi e taea me nga mahi kaore e taea e te komiti Maori, kia tika ai hoki to korero ko te komiti Maori te mea pai atu mo nga Maori.

Niniwa: Ae, e tika ana; engari e penei ana taku kupu me whakatu te komiti Maori, ma ratou e whiriwhiri e whakatau tena ahua, a ma ratou ano hoki e whakatakoto he tikanga mo nga mahi a te komiti i nga wa e haere ake nei.

707. Te Maka: E korero noa ake ana koe me mahi e te komiti etahi mea, a ko etahi mea kaua e mahia e ia, engari ra ko tona tikanga me marama i a koe te whakaatu mai nga huarahi whakahaere me nga kai-mahi e tutuki tika ai ena mahi?

Niniwa: Kua whakahokia atu ra e au tena patai i runga i taku i mohio ai. Kaore ano nga iwi o te Motu nei i huihui ki te whiriwhiri i tena taha.

707. Te Maka: Koia tena to matou raruraru mo nga korero katoa kua rongo nei matou, ina hoki, mehemea nei kaore rawa tetahi o nga kai-whakahoki patai i te marama ki te tetahi huarahi e taea ai te whakahaere kia pai ai kia tika ai te tutukitanga o nga mahi e mea nei ratou kia mahia i raro i ta ratou tikanga e korero nei.

Niniwa: Ae, e tika ana tena; engari kua tono atu na hoki matou kia nukuhia te tinana o te Pire nei ki tetahi atu wa, kia ai ai he taima hei hurihuringa ma matou i ena mea katoa.